Минералды қоректену өсiмдіктер рөлiнде ерекше орын алады. Олар өсiмдікдiң биологиялық жас ерекшелігiне байланысты көптеген өсiмдiктер гүлдеу дәуiрiне дейiн элементтердің 70-80% меңгеріледi. Кейбiр өсiмдіктер гүлдеуі, жемiс пайда болу дәуiрiне көптеген заттарды меңгердi. Өсiмдіктер табиғатына қарай қысқа және ұзақ қоректеуіне қарай 2 топқа бөлінеді.
Мәселен, мақта және оның вигетациясы 120-130 күнге созылады . Өсу дәуіріне қарап минералды заттардың түрлерiне қарап өзгередi.Мақта нағыз топырақ дәуіріне дейiн жапырақ дәуiрiне дейiн талап күштi болады. Азотқа талап нағыз жапырақтан гүлдеу дәуiрге дейiн арта барады. Азотты тыңайтқыштар гүлдегенше берiлiп болу керек.
Сордың физиологиялық негiздерi.
Минералды тыңайтқыштар өсiмдіктердiң элементтерге болған талабын нандырып өнiмiн арттыру факторларының бiрi есептеледi. Өсiмдiк жағдайына қарап егiстен алдын егiспен және антогинез кезеңiнде тыңайтқыштарды бөлшектеп беру жоғарғы өнiм алудың негiзiн құрайды . Табиғатта қоректенудiң қосымша жолдарын қолдау дұрыс келедi . Мәселен, өсiмдiктердің жапырағы арқылы келетін концентрацияда түскен қоректену. Тыңайтқыштар қарапайым және күрделi болады. Қарапайым тыңайтқыш құрамы бiр ғана элементтен қүралған . Күрделi тыңайтқыштар екi не оданда көп элементтер құрамына кiредi.
Азотты тыңайтқыштар олар 4 — топға бөлiнедi:
1.Нитратты тыңайтқыштар.
2.Аммонилi тыңайтқыштар.
3.Амонилi -нитратты тыңайтқыштар.
4.Мачевина азоты бар.
Азотты тыңайтқыштар өз әсерiн ұзақ сақтамайды. Топырақта топталмайды. Тез еридi, терең түседi. Ол динийтофикацияланып ауаға ұшып шығады.
Фосфорлы тыңайтқыштар. Олар 3 топға бөлiнедi.
1.Еритiн
2.Суда ерiмейтiн күшсiз қышқылда еритiн.
3.Суда да күшсiз қышқылда да ерiмейтiн.
4.Қарапайым суперфосфат
Қос суперфосфат. Жай фосфатта фосфор мөлшерi 14% Қос фосфатта фосфор мөлшерi 30% болады. Қазiргi уақытта суперфосфатты түйiршiктi және аммиактастырып аммофос жасалып жатыр. Оның құрамында 46-60% фосфор 11 % азот болады. Фосфордың суда ерiмейтiн күшсiз қышқылда еритiн түрiне преципитат кiредi. Тұзы оның құрамында өсiмдiктер меңгере алатын 25-30% фосфоры бар фосфордың суда және күшсiз қышқылда еритiн түрiне фосфорит және сүйек ұны жатады.
Калий тыңайтқышы. Негiзгiсi KCl өсiмдiк жақсы меңгередi KSO4 , KNO3 тұздары да кездеседi. Калийлі тұздардың барлығы қышқылды тұздар есептеледi. Оларды қосымша бөктестiру қажет болады. Калий тыңайтқыштары азот және фосфорлы тыңайтқыштармен қоспа бергенде жақсы нәтиже бередi.
Микор тыңайтқыштар.Олар микроэлементтер деп те жүргiзiледi.Қазiргi таңда өсiмдiктерге B,Mn,Mo,Cu,Zu элементтерiнiң талабы жақсы зерттелген.Топырақта микроэлементтер жетiспегенде олардың суда еритiн тұздары микротыҒайтғ-р есебiнде ғолданылады. Көпнесе дүниежүзi практикасында негiзгi тыңайтқыштарға қосыла бередi.Олардан пайдаланудың 3-түрлi жолы бар. 1. Топыраққа салу. 2.Өсiмдiкке тiркеу Тұқымды микроэлементтерде малу.Бактериялығ тыҒайт-р
Олар топырақтың биологиялық процестерiн асыруға қаратылған болып, төмендегiдей микроорганизмдерден құралған.
1.Фосфобактерин –топырақтан органикалық фосфор қосындыларды ыдыратушы бактериялар. 1гр преператында 250 млн бактерия болады.
2.Азотоген немесе азотобактерин –бактериялды тыңайтқыш. Заводтарда дайындалады тұқым преператпен тiркелiп кейiн егiледi. Топырақта өсiмдiк меңгере алатын азот түрiн көрсетедi. Гектарына 50-60 кг азот топталады.
3.Нитраген-түйнектi бактериялар преператы. Ол 1гр преператында 100 млн бактерия болады. Гектарына 300-350кг азот топталады. Жергiлiктi тыңайтқыштар бұған мал қилары кiредi, оның құрамында азот ,фосфор ,калий калций,күкiрт магний тағы басқа элементтер болады. Ол топырақты жұмсартып өткiзушiлiк қасиетiн күшейтедi. Ылғалдылықты ұстайды. Ол минерал тыңайтқыштар тиiмдiлiгiн асырады. Жер жыртудан алдын 20-25 тоннадан гектарына қолданады. Олардың iшiнде ең күштiсi құстар қиы және жiбек құрт қалдықтары есептеледi Мақтаға минерал тыңайтқыштар мен қосып берiледi.
Балауса тыңайтқыштар олар топырақтың құнарлығын арттыруда үлкен маңызы бар. Балауса тыңайтқыштарға бұршақ, маш,бұршақ тұқымдастар, сұлы, қарабидай, гарчицалар кiредi. Олар күзде немесе ерте көктемде егiлiп, егiннiң жақсы өсiп өркендеуiне мал өнiм беруiне үлкен әсерiн тигiзедi.