Біздің республикамыз өзінің этникалық ерекшелігі бойынша бірегей мемлекет болып табылады – мұнда 130 астам ұлт өкілдері тұрып жатыр. Қазақстан сонымен бірге, көп конфессиялы мемлекет болып табылады – мұнда 40 астам конфессия мен деноминация бейбітшілікте өмір сүріп жатыр. Ұлтаралық толеранттық пен қоғамдық келісім Тәуелсіз Қазақстанның ең көрнекті және сөзсіз табыстарының бірі болып отыр. Егемендікке қол жеткізуде осы салада барлық беделді халықаралық сарапшылар проблемалардың болатындығына кепілдік берген еді. Алайда, Қазақстан халқы керісінше дәлелдеді. Біздің еліміз тұрақты түрде дамып келе жатыр. Бүгінгі таңда біздің бірлігіміз – бұл жаңа 2050-стратегиясын іске асырудың басты факторы [1]. Халықтардың нағыз достығының, азаматтық бейбітшілік пен келісімнің үлгісі болып Қарағанды облысының көп ұлтты құрылымының қалыптасу тарихы негіз бола алады.
ХІХ ғасырдың аяғында Орталық Қазақстан өңірінің негізгі тұрғындары қазақтар болды, олардың жергілікті халық құрамындағы үлес салмағы 93 % құрады (288 576 адам); орыстар мен украиндардың үлесі көп болған емес – 5 % (15 515 адам); одан да процентті татарлар, мормордва және поляктар құрады, сәйкесінше: 1 %; 0,5 %; 0,5 % [2, 2-4 б.].
1906 жылға дейін Қарағанды көмір өңірінде, Шерубай Нұра өзені мен Топар және Байғора салаларының көмір бассейнінде, Былқыздақ шатқалында, Сарысу өзенінің бассейнінде, Ортау, Ақтау және Алабыс тауларының алқаптарында алғашқы жер аударылған поселкелер Преображенский, Романовский, Рождественский, Черниговский, Киевский, Ивановский, Петровский және Санников шықты [3, 84 б.].
XX ғасырдың 30-ыншы жылдарына дейін ұлттық құрылымда Қазақстанның басқа өңірлеріндегі сияқты өзгерістер болған жоқ. Ол территориясында қазақтар қоныстанған аймақ болып қала берді [4, 36 б.]. Ерекшелік Қарқаралы қаласында болды, 1920 жылы қазақтар 61,1 %; орыстар – 22 %; татарлар – 9,8 %; украиндар, немістер, поляктар – 1 % құрады; халықтың 6,8 % басқа ұлт өкілдері құрады [5, 314 б.].
Көп ұлтты құрылымы бар өңірдің қалыптасу және даму процесі өз мәнінде өтіп жатты, ХХ ғасырдың 30-ыншы жылдарында кеңестік қоғамның модернизациясы барысында жер қойнауын қарқынды түрде өңдеумен байланысты әлеуметтік-экономикалық және саяси ақиқат негізінде болды. Өлкенің қолданыстағы еңбек қорлары сандық қатынаста сияқты, сапалық қатынаста социализмнің адам қорларын жеткілікті түрде қамтамасыз ету бойынша жүктемені өз мойнына алуға дайын болған жоқ. Бұл проблеманы шешу үшін көші-қон саясаты құрылды. Тоталитарлық жүйе жағдайларында еріксіз еңбек территорияны басудың негізі болды, ал күштеп қоныс аудару – қалыпты болды. Өңірге алғашқы қоныс аударылғандар «кулактар» болды. 1931 жылы Қарағандыға 15 мың отбасы арнайы қоныс аударылғандар келді. 1933 жылы 10 қыркүйек Қарағандының арнайы қоныс аударылғандар мекенінде 45 700 арнайы қоныс аударылғандар тұрды [6, 9-10 б.]. 1938 жылы 1 шілде облыс бойынша 30 еңбек поселкесінде 91297 адам тұрды [7, 13 б.].
Қарлаг ұйымы 1930 жылы барлық мемлекеттерден сотталғандардың тегін еңбегін жаппайқолдануды қамтамасыз етуге аз үлес қосқан жоқ. Осы жылдары облыс саяси жер аудару орталығы болды: Ресей, Украинадан және басқа республикалардан арнайы жер аударылғандар; этникалық топтардың депортация көпірі: кәріс, иран, әзірбайжан, құрт, армян, поляк, латыш, литвалықтар және басқалары. Өңірлердің сыртына еріксіз көшіру, аштық пен ауру нәтижелерінде зақақ халқының саны күрт азайып кетті (280 317 адамнан 1926 жылы 136 541 адамға дейін 1939 жылы), ал үлес салмағы 85,3 % бастап 32,6 % дейін қысқарды. Алғаш рет қазақтар өздерінің тарихи жерінде аз болып қалды. Басқа ұлт өкілдерінің жергілікті халық құрамындағы абсолютті саны мен үлес салмағы артты: орыстар (15196 адамнан 1926 жылы (4,6 %) 190017 адамға дейін 1939 жылы (45,5 %). Орыстар аймақтың саны көп ұлты болды, олар өнеркәсіктік кәсіпорындардың ұжымдарының негізгі процентін құрады. Облыс халқының құрамындағы үлесі 9% жетті (24 988 адамнан 1926 жылы 40 177 адамға дейін 1939 жылы), татарлар — 1,4 % (712 адамнан бастап 1926 жылы 5824 адамға дейін 1939 жылы), немістер – 3,6 % (5589 адамнан 1926 жылы 14 814 адамға дейін 1939 жылы). Өңірдің территориясын бұрын мекен етпеген ұлт өкілдері пайда болды, мысалы, кәрістер олардың саны 1939 жылы 7 536 адамды құрады. [8, 77 б.]. Осылайша, он жылға толмаған кезең ішінде Орталық Қазақстан аз ұлтты өңірден көп ұлтты аймаққа айналды. Бұл кезеңде қоғамда жалпы араласу, салт-дәстүрлерді өзгерту мен өмір салтының өзгеруі болды. Өндірістік функциялар бойынша халық екіге бөлінді деуге болады. Бірінші — индустриалды нысандардың құрылысы мен оны пайдалануды қамтамасыз етті. Бұл – Қарағанды тас көмір бассейнінің жұмыскерлері, құрылысшылар, ал содан кейін Балқаш металлургия комбинатының пайдалану жұмыскерлері, рудниктер мен темір жол станцияларының жұмыс поселкелерінің тұрғындары. Екіншісі олардың азық-түлік проблемасын шешуге құрылған. Бұл — «Гигант» совхозының тұрғындары ОГПУ НКВД және кәсіпорындардың ауыл шаруашылық артиллериясы мен ауыл шаруашылық поселкелерінің Осакаровка тобы. Барлық қиындықтарға қарамастан қарама-қайшылықтар мен 1930 жылдардағы қайғылы қайта құрылуға қарамастан олардың КСРО халықтар бірлігін нығайтуға маңызды нәтижесі болды. Оның жақсы дәлелі – Кеңес Одағының фашистік Германияны Ұлы Отан соғысында жеңіске жетуі. Гитлер КСРО шабуыл жасағанда нәтижесінде мемлекеттің ішінде әлеуметтік, ұлттық қайшылықтар тудырып, Мәскеуге қарсы орыс емес ұлттар қарсы шығып, ол ыдырап кетеді деген сенімде болған. Алайда, көп ұлтты кеңес мемлекеті қаншалықты қиыншылықтарға қарамастан төзімділікке ауыр сынауға қарсы шықты.
Индустриализация жылдарында қуатты өнеркәсіп потенциалы бар Орталық Қазақстан КСРО экономикасында стратегиялық мәнге ие болды. Соғыс жылдарында «сенімсіз халықтардың» депортация саясаты бірнеше рет күшейді – немістер, шешендер, ингуштер, қалмақтар, қарашайлар, қырым татарлары, болгарлар, гректер, түріктер және Еңбек армиясының қатарын толықтырған басқа ұлт өкілдері. Еңбек ету нәтижесін шамадан тыс арттыру, еңбек күшін артық пайдалану майданның нағыз арсеналы болды. Қарқынды миграциялық ағындар облыстың халық санының артуы мен көп ұлтты халық болуының себебі болды. Тұрғындардың негізгі бөлігін майданда болған облыстардың және басып алынған территориядан эвакуацияланған, 30-ыншы жылдары арнайы қоныс аударылғандар, Қарлаг тұтқындары, жер аударылған халық өкілдері құрады. Тұрғындардың жаңа санаты пайда болды – әскери тұтқындар мен интернирленген (поляктар, жапондықтар, немістер, венгрлер, финдер, италяндықтар, француздар, болгарлар және басқалары). Облыс тұрғындарының тұрмыстық және тұрғын-үй жағдайлары Ұлы Отан соғысы кезінде біршама қолайсыз болды. Барлық өндірістік және азық-түлік міндеттерін Еңбек армиясын шешуге шақырды, оларды жинақтау НКВД желісінің арнайы қоныс аударылғандардан, азаматтық халық пен соғыс жасына дейінгі жер аударылған халық өкілдерінен, сонымен бірге жаңа санат арнайы контингент – соғыс тұтқындары мен интернирленген. Бұл санаттағылардың құқықтық ережесі бірдей болмаса да, күнделікті тұрмыс-тіршіліктері біркелкі болды, құқық дәрежесі немқұрайлы болып қала берді. Ерекше тәртіпте жеке құрам мен Қарағанды еңбекпен түзету лагерінің жұмыскерлері болды, әйтсе де олар азық-түлік, мундир және тұрғын-үй кешеніне байланысты барлық қиындықтарды бірлесе көрді.
Соғыстан кейінгі жылдарда интеграциялық процестер елімізде жалғасып, күшейе түсті. КСРО территориясын фашистерден азат ету шамасына қарай Қазақстан соғыстан зардап шеккен аудандардың экономикасын қалпына келтірудің басты тірек базасы болды, республикадан бұл аймақтарға металл, шикізат ресурстары, отын, құрылыс материалдары, өнеркәсіп тауарлары, азық-түлік, мал және тұқым жеткізілді. Аймақта еңбекті милитаризация әдісінің радикалды сипатын алды. Мұнда Қарлаг жүйесінің, халқы көп жер аударылғандардың поселкелері жұмыс істеді. Мәжбүрлі еңбекті ұйымдастыру жүйесіндегі көптеген үлесті соғыс тұтқындары мен интернирленгендер құрады. ХХ ғасырдың 50-інші жылдары Орталық Қазақстанның экономикасында оның индустриялық даму тенденциясы біршама нығая түсті, әскери-өнеркәсіптік кешен кәсіпорындарының желісі дами бастады. 1939 жылдан бастап 1959 жылға дейінгі аралықта Қазақстанның басқа аймақтарына қарағанда халықтың ұлттық құрылымында біршама өзгерістер болды. 20 жыл ішінде қазақтардың саны барлығы 58 371 адамға артты, немесе 1,4 есеге өсті және 194912 адамды құрады. Қазақтар облыстың халық санының 1/5 кемін құрады, ал орыстар – 47,4 %, немістер – 10,9 %, украиндар – 9,6 %, татарлар – 2,5 %, кәрістер – 1,2 %, басқа ұлттар – 9,3 % [9, 168 – 174 б.].
1960-1980-інші жылдардың бірінші жартысында Орталық Қазақстанның ұлттық құрылымының қалыптасуы оның индустриялық даму потенциалымен бір мәнде болды. 1970 жылғы халық санағы республикада негізгі халықтың өсу көрсеткішіндегі салыстырмалы үлесі — 18,9%, ал мұнда орыстардың үлесі — 50,5 %. Басқа ұлттардың салыстырмалы үлесі тіпті өзгермеді: белорустар -2,6 %; кәрістер — 0,9 %; немістер — 9,4 %; татарлар — 3,1 %; украиндар — 9,8 %; басқа ұлттар — 4,8 %. Келесі жылдарда қазақтардың үлесі біршама арта бастады, орыстар, украиндар мен белорустардың үлесі азая бастады [10, 117-123 б.]. Келесі жылдарда Қарағанды облысы халқының ұлттық құрылымының қалыптасуында жаңа тенденциялар байқалды. Қазақтардың саны мен олардың аймақ халқындағы үлесі біршама артты (1979 жылы — 21,8%), орыстардың үлесі мен басқа европалық ұлттардың үлесі керісінше, азая бастады: орыстар — 50,2 %; белорустар — 2,2 %; украиндар — 8,4 %. Ұқсас демографиялық тенденциялар келесі кезең үшін тән. Жалпы одақтық халық санағы 1989 жылы қазақтардың үлес салмағының өсуін 25,8 % дейін белгіледі, орыстар — 46,9 % дейін азаю; белорустар — 2 % дейін; украиндар — 7,4 % дейін [11, 117-123 б.].
Өткен жүзжылдықтың 70-80-ші жылдарында қоғамдағы әлеуметтік бірлік деңгейінің және интернациялық процестердің тереңдігі кеңес басшылығы үшін жеткілікті болып көрінген, КСРО ұлттық мәселені шешу және «кеңес халқының» — адамдардың жаңа тарихи қоғамы туралы шешімдерін алға тартып, белсенді түрде насихаттау керек деп шешті. Біртұтас мемлекетте ұзақ уақыт бірге өмір сүру барлық ұлт өкілдерінің тұрмысында, жүріс-тұрыстарында, менталитеттерінде ортақ жалпы қасиеттері пайда бола бастады. Бұл, партия идеологтарының пікірі бойынша, әлеуметтік-саяси беріктіліктің және КСРО территориясына қоныстанған барлық ұлттар мен ұлыстардың идеялық бірлігінің нәтижесі болып табылады. Келесі оқиғалар көрсеткендей, «беріктік» пен «бірлік» туралы түсініктер асыра берілді, ал ұлттық мәселелерге жете назар аудармау одақ мемлекеттері үшін қайғылы салдарын тигізді. Көптеген объективті және субъективті, ішкі және сыртқы факторлардың үйлесімі КСРО ыдырауына әкеп соқты. Тұтас мемлекет болған аудандарда ұлттық және діни қайшылықтардың салдарынан қаруланған қақтығыстарға әкеп соқтырды, ал бұл қақтығыстар салдарынан көптеген адамдардың өміріне қайғы әкелді. Мұндай сипатты Қазақстанда да болады деп еді.
Көріп отырғанымыздай, Қарағанды облысының көп ұлтты құрылымының қалыптасуына миграциялық процестер шешуші роль атқарды. Әрине сөзсіз, бұл аймақ территориясына көптеген адамдарды жер аудару әлеуметтік және саяси шиеленістер тудырып, жаңа – экономикалық, саяси және ұлтаралық проблемаларды тудырды. Халықтар дағдарыс күйін кешті, басқа табиғи-климаттық, этношаруашылықты, әлеуметтік мәдениеті мен тіл ортасы бөлек ортаға түсті. Жергілікті халық оларды жаңа орындарға орналасуларына көмек көрсетті. Қазақтар соңғы тілім нанымен бөлісіп, нағыз интернационализм үлгісі болды.
Қарағанды облысы Қазақстанның басқа аумағы сияқты территориясына жер аударылған сан мыңдаған адамдардың ауыртпашылықтары мен қайғысын басынан өткерді. Ол үйсіз-күйсіздерге ғана пана болып қоймай, жер аударылған халықтың зар-шерін, күйзелісін бірге көтерді. Жер аударылған халықтардың қайғылы тарихы көп ұлтты Қазақстан қоғамының шоғырлану негіздерінің бірі болды.
Қазақстанның жүріп өткен жолына қарасақ, бұл жерде әр түрлі халықтың, түрлі діндердің, мәдениет пен өркениеттің бейбітшілікте тарихи өмір сүруінің бай, табиғи тәжірибесі бар екендігін атап өтеміз. Біздің қоғамдағы ұлттық бірлік, бейбітшілік пен келісім басты жалпы ұлттық құндылықтардың бірі болып табылады, олар бүкіл қазақстандықтарды біріктіреді және біздің еліміздің болашақтағы іргетасын құрайды [12].
Біздің басты жетістігіміз – ұлтаралық келісім қазақстандықтардың бір ғана ұрпағымен құрылған жоқ, ол қаншама тарихи сындардан өтті. Қаншама онжылдықтарда түрлі ұлт өкілдері қазақ менталитетін, ерекше рухани күйін, ұлтаралық келісімнің биік дәрежесіне қол жеткізді. Мүмкін, Қазақстаннан бір жылдары қоныс аударғандар Қазақстан халқының мәдени қоғамынан алшақта қалғандай сезінетін болар, біздің облысымызға қайта келуге тырысатын болар.