Дүние жүзілік мұхит ағыстары. Мұхит ағыстары желдің бетіне ықпал етуінен, ауырлық күшінің әрекетінен және толысу түзетін күштердің әрекетінен пайда болады. Туу себептеріне қарамастан ағыс судың ішкі үйкелісінің және Жер айналымының ауытқу әрекетінің ықпалына ұшырайды. Біріншісі ағысты баяулатады және түрлі тығыздықты қабаттар шекарасында иірілулер тудырады, екіншісі, оның бағытын өзгертеді, солтүстік жарты шарда оңға, оңтүстік жарты шарда солға бұрады.
Атлант мұхитында пассат ағыстары және олардың арасында қарсы ағыстар орын алады. Бірақ оңтүстік пассат ағысы экваторда орналаспаған, ал солтүстік пассат ағысы мен қарсы ағыс солтүстікке қарай ығыстырылған, сондай-ақ төменгі қысымды зкваторлық зонамен Атлант-мұхиты үстіндегі пассат желдері де ығыстырылған.
Солтүстік пассат ағысы Гвинея шығанағында басталады, мұхитты кесіп өтеді де Антиль аралдарына жақыңдайды. Судың бір бөлігі Кариб теңізіне кіреді (Кариб ағысы) де осы жерден Мексика шығанағына енеді. Бір бөлігі Антиль аралдары бойымен өтіп (Антиль ағысы) Мексика шығанағынан шығатын ағынды флорида ағысымен қосылып кетеді. Флорида және Антиль ағыстары қосылуынан Үлкен Ньюфаундленді банкасына дейін созылып жатқан Гольфистрим пайда болады.
Басқа мұхиттармен салыстырғанда Солтүстік Мұзды мұхиттағы ағыстардың бөлінуі Солтүстік полюстегі мұхит жағдайына байланысты үлкен ерекшелігімен көзге- түседі. Евразия материгінің солтүстік жағаларын бойлап, шығыстан батысқа және Гренландияның шығыс жағаларын бойлап солтүстіктен оңтүстікке соғатын күшті желдер, жалпы алғанда Атлант мұхиты жағына мұздар мен беткі суларының дрейфін тудырады. Мұнда өзара байланысты бірнеше циркуляциялар туады: біреу — Бофорт қазан шұңқырындағы — антициклондық, екеуі — Нансен қазан шұңқырында-антициклондық (Гренландиядан солтүстікке қарай) және циклондық (Жаңа Жерден солтүстік шығысқа қарай) циркуляциялар. Соңғы екеуі Атлант мұхитына көптеген мөлшерде су мен мұзды алып кететін Шығыс-Гренландия ағысының тууына мүмкіндік жасайды.
Норвегия ағысы жылы атлантика суын әкеледі. Нордкап мүйісінде ол материк жағасын бойлап шығысқа кететін Нордкап ағысына, әрі солтүстікке тартатын және бірте-бірте 100— 900 м-ге деиін тереңдікте бататын (біршама шағын тұздылығы арқасында) Шпицберген ағысына бөлінеді. Бұл ағыстың жылы суы материк беткейіне сығыла отырып, шығысқа қарай қозғалады да қалыңдығы 600 м-ге дейін салыстырмалы жылы (+2°, р,4-2°,5С дейін) судың аралық қабатын жасайды. Температурасы +10,5,-(-10,8С су тереңдікте жатады. Беринг бұғазы арқылы өткен Тынық мұхиты суы Солтүстік Мұзды мұхитта дербес ағыс түзбейді.
Тынық мұхитында Солтүстік пассат ағысы экватордан солтүстігірек (с. е. 10 және 22° арасында) орналасқан. Мұхиттың батыс бөлігінде, Филиппин аралдарында, ол тең емес үш тармаққа бөлінеді: біреуі пассат аралық қарсы ағысқа құйылады, екіншісі Зоңд аралдарына кетеді, ал ең күшт үшіншісі Куросио (Гольфстримнің аналогы) жылы ағысын құрайды.»Кюсю аралына жақын Куросиодан Цусима бұғазы арқылы Жапон теңізіне енетін батыс тармақ — Цусима ағысы тарайды.
Куросио Жапон аралдарының шығыс жағаларын бойлап, Хонсю аралында (40-шы параллель маңы) шығысқа қарай бұрылып көлденең Солтүстік Тынық мұхиты ағысына ауысады. Материк маңында бұл ағыс Калифорния (күштірек) және Аляска,ағыстары (әлсізірек) болып бөлінеді. Солтүстік эква-торлық — Куросио — Солтүстік Тынық мұхиты — Калифорния ағыстары солтүстік Атлант шеңберін құрайды.
Үнді мұхитының мөлшері мен орны оның беткі ағыстарының кейбір ерекшеліктерін түсіндіріп береді. Үндістан түбегі бөліп жатқан Мұхиттың біршама шағын солтүстік бөлігінде маусымдарда бағытын өзгертіп отыратын муссон ағыстары басты маңызға ие болады. Солтүстік пассат ағысы мен пассат аралық қарсы ағыс қыста ғана білінеді.
Оңтүстік пассат ағысы тұрақты болып тұрады, бірақ екі мұхиттың осындай оңтүстік ағыстарымен салыстырғанда бұл оңтүстікке қарай едәуір (10°-қа) ығысқан.
Батыста Оңтүстік пассат ағысынан оңтүстікке алдымен Мадагаскар, сонан соң Мозамбик ағыстары кетеді, бірақ оның суының негізгі массасы солтүстікке бұрылады. Жазда ол оңтүстіктен солтүстікке кететін Сомали ағысын құрайды, қыста пассат аралық қарсы ағыстың бастауын береді.
Дүние жүзілік мұхиттың барлық жерінде тіршілік түрлі формаларда және түрлі көріністерде өмір сүреді. Тіршілік ету жағдайларына қарай мұхитта екі түрлі облыс бөлінеді. Су қабаты (пелагиаь) мен түбі (бенталь). Бентал – жаға маңы – литораль, тереңдігі 200 метрге дейін және тереңдік – абиссаль болып бөлінеді. Литораль үстіндегі су қабатын пелагиаль облысы деп аталады.
Мұхит суының қозғалысы. Мұхит суларының бүкіл массасы үздіксіз қозғалыста болады. Бұл судың тұрақты араласуын жылудың, тұздың және газдың бөлінуін қамтамасыз етеді. Судың түйіршіктері әдетте байланысты келетін, тербеліс және сондай-ақ ілгерілемелі қозғалыстар жасайды, бірақ бұлардың біреуі басымырақ болады. Мәселен, толқу—көбіне судың тербеліс қозғалыстары, ағыс — ілгерілемелі қозғалысы.
Толқулар. Судың толқуы— деңгейлік беттің тепе-теңдігінің бұзылуының және осы тепе-теңдікті қалпына келтіруге салмақ күштерінің ұмтылуының нәтижесі. Мұхит бетінің толқуының басты себебі— жел. Сондай-ақ, толқулар атмосфера қысымының шұғыл өзгерісінен де тууы мүмкін. Жер сілкіну, вулкандардыңатқылауы, толысу түзетін күштер мұхит суының барлық қабаттарында толқулар тудырады.
Өздерін тудырған күштердің тікелей ықпалымен болатын толқындар мәжбүр (байланысты) толқындар; өздерін тудырған күш әрекетін тоқтатқаннан кейін, біраз уақыт- созылып жалғасатын толқындар — еркін толқындар делінеді.
Толқын элементтері. Толқынның көлденең кесіндісінде оның формасы көрінеді. Тынық су беті деңгейінен жоғары толқынның ең биік бөлігі — толқынның қыры болады. Тынық су бетінің деңгейінен төмен, жатқан толқын бөлігі— қолаты (ойысы), оның ең тереңделген бөлігі — толқын табаны. Қыр мен табаны арасында — толқын беткейі.
Жел толқындары. Жел судың бетіне әсер етеді де оларды орбита бойынша қозғалуға мәжбүр етіп (сағат тілі бойынша) бөлшектерді тепе-теңдік күйден шығарады. Мұнда, егер бұл 84-суретте көрсетілгендей, жел солдан оңға қарай соғады деп көз алдымызға келтірсек, сол жақта жатқан су бөлшектері бұлардан оңға орналасқан бөлшектерден гөрі бұрын тербеле бастайды. Осының нәтижесінде әрбір бөлшектер өзінің қозғалысы үстінде өзінен оң жақта жатқан бөлшектен қалып кояды және бұлардың бәрі әр түрлі фазаларда болады. 1 бөлшек орбитаның ең төменгі нүктесінде тұратын болсын; осы кезде, 2 бөлшек өзінің қозғалысында 1 бөлшектен «ф» — бұрышындай қалып қояды, 3 бөлшек 2 белшектен сондай бұрыш қалып қояды т. с. с. Барлық бөлшектердің орнын бір мезетте жатық қисықпен қосып трохоида шығарып аламыз.
Егерде бөлшектердің орнын, біраз уақыт өткеннен кейін қарайтын болсақ, бұлардың барлығы орбитада бірдей аралық-қа орыналмастырған болып шығады да 1′, 2′, 3′ және басқа орындарды алады. Суретте толқын формасы оңға»—жел бағытына қарай орын алмастырғаны көрінеді. Толқынның жел жақ беткейінде тұрған бөлшектер төмен түскенде, ық жақ беткейінде тұрған бөлшектері көтеріледі. Трохоида ілгерілемелі қозғалыс жоқ болғанда ғана туа алады. Алайда дөңгелек орбитальды және ілгерілемелі қозғалыстары қосылуының салдарында олар желдің жылдамдығы неғұрлым көп болса, толқыннан неғұрлым тік болса, горизонталь бағытта керіліп жатқан эллипс орбитасы бойынша соғұрлым көп орын ауыстырады. Сондай-ақ эллипс орталығы да ілгерілемелі қозғалысқа ұшырайды. Осының нәтижесінде жел толқындарының профилі трохоидтан күшті айырықшаланады: олардың төбесі өткірленеді, табаны трохоидадағыдан гөрі неғұрлым доғал келеді.
Мұхиттағы толысулар (толысу толқындары). Бірінші тарауда қарастырылған, толысу құрайтынкүштер Дүние жүзілік мұхит суының барлық массасының қозғалысын тудырады. Күн тәулігініңішінде жердіекі толысу толқыныайналыпөтеді. Мұхиттатолысутолқыны деңгейдіңеңжоғарғыжағдайына (толық су) көтерілуінжәне оның- түсуі ең аз жағдайын (шағын су) тудырады. Деңгей көтерілетін уақыт аралығын — деңгей өсуінің ұзақтығы; деңгей төмендейтін уақыт аралығын деңгейдің түсу ұзақтығы деп аталады.
Вертикаль бойынша толық және шағынсу араларындағықашықтық— толысу шамасы. Толысу шамасының жартысы толысу амплитудасы. Толық (немесе шағын) су келуінің екі ең жақын моменттерінің арасындағы уақыт аралығы — толысу қезеңі. Ашық , мұхитта толысу толқындарының биіктігі 1 метрдей, жағаларда кей жерлерде 10—18 метрге дейін жетеді. Жарты тәуліктік (ай тәулігі ішінде 2 толық және 2 шағын су), (ай тәулігі ішінде бір толық және бір шағын су) және аралас (тәуліктік және жартылай тәуліктік толысулар бірін-бірі алмастырады) толысулар болып бөлінеді. Амплитудасы бірдей және деңгейдің өсуінен түсуі ұзақтығы тең толысуларды дұрыс деп атайды, бірақ шындығында мұндай толысулар мүлде дерлік болмайды. Биіктігі(орташашамадан толысуларамплитудасының ауытқуы) мен уақыты (орташадан деңгейдің өсу және түсу ұзақтығының ауытқуы) жағынан толысулардың теңсіздігі туады.
Ішкі толқындар. Ішкі толқындар әр түрлі тығыздығы бар қабаттардың шекарасында пайда болады. Бұлар беткі толқындардан ондаған есе биік бола алады, бірақ жылжу жылдамдығы жағынан керісінше, олардан едәуір кем, соғады. Ішкі толқындар барлық жерде тараған, бірақ сырт бетте олар өте сирек пайда болатындықтан оларды көзбен көріп байқау мүлде мумкін емес. Тереңдегі тербелу қозғалыстары тереңдігі температура, тұздылық және тығыздық бөлінуіндегі болып жатқан -өзгерістерді мұқият өлшеу жолымен ғана табуға болады. Ішкі толқындар ұзын және қысқа тұрақты сондай-ақ. үдемелі болуы мүмкін.
Ішкі толқындардың пайда болу себептері әлі жеткілікті анық емес, бірақ олар бірнешеу екендігі даусыз.