Жер қыртысыныңжоғарғы қабаттарына сіңетін су құрылықтың жер асты суларын құрайды.Жер асты суларының негізгі көзі-атмосфералық жауын-шашындары Дүние жүзілік ылғал айналымы тұйық қалмайды,әрі судың біраз мөлшері жер қыртысына мантиядан келеді.
Су тау жыныстарында бос кеңістіксаңлау ,жарықша ,кеуек болғанда ғана болады.Жер қыртысының жоғары шөгіндіқабаттарында жыныстың бөлшектері арасындағы өте ұсақ қуыстар-кеуектердің мейлінше үлкен маңызы бар.
Кеуектерде молекулятлық күштер ұстап тұрған жыныс бөлшектерін қоршаған жұқа қабық (пленка) түзді,олар пленкалы су деп аталады. Пленкалы су жыныстарды сумен тікелей жанасқанға дейін және кейін өлшеу арқылы байқалады.Құм пленкалы суды иеленген сусымалылығын жояды.
Кеуектерде молекулятлық күштер ұстап тұрған жыныс бөлшектерін қоршаған жұқа қабық (пленка) түзді,олар пленкалы су деп аталады. Пленкалы су жыныстарды сумен тікелей жанасқанға дейін және кейін өлшеу арқылы байқалады.Құм пленкалы суды иеленген сусымалылығын жояды.
Ауырлық күшінің әсерінен кеуектерде қозғалатын су гравитациялық су делінеді.Су өткізбейтін жыныстарға жеткесін ол сулы горизонтты құрайды да оныңбеткі еңісіне сәйкес қозғала береді.
Аэрация зонасының сулары топырақ суымен ыза суларын қамтиды.
Аэрация зонасында су шектелуі таралады да уақытша болады.Топырақ суытопырақтың өзінен ажырамайды және соныменбірге қарастырылуы тиіс.Ол ең үстінгі бетте жатады,су өткізбейтін қабаты болмайды.
Ыза суы –шектеулі таралған ,жергілікті су өткізбейтін қабаты нысиар үстінді уақытша жиналған жер асты суы .Ол жаңбыр және ерігенсудың сіңуі нәтижесінде пайда болады ағып кетеді және буланады. Ыза судың деңгейі шұғыл ауытқып тұрады, жылдың құрғақ кезінде жалпы құрғап қалады. Тайызда жатуды,нашар фильтрациялану ыза суының күшті ластануының жиі тудырады, сондықтан да оны тұрмыс мақсаттарында пайдалануға жол бермейді.
Грунт сулары-тұрақты судың гаризонттың бетінен бірінші ау өткізбес қабат жауып жатпаған су. Бұлар арлық жерде дерлік таралған және ұзақ уақыт бола алады.
Шамасы әр түрлі түйірлерден тұратын жыныстардаең аз кеуектік болады, бұл жағдайда ұсақ бөлшектер ірілердің арасындағы кеуектерді толтырады да бос кеңістік өте аз қалады. Саздық кеуектігі -40-50%, лесстердікі-40-50%, құмдікі-30-40%, құмтастікі 4-25%, ізбест тастардікі -0,6-16% Жердің бетіндегі шөгінді шыныстардың орташа кеуектігі -35-45%. Кеуектік пен жыныстық ылғал сыйымдылығы – оның суды ұстап тұру мүмкіншілігіне байланысты. Топырақтағы немесе жыныстағы су мөлшері оның ылғалдылығы деп аталады. Ылғалдылық ылғал сыйымдылықтан көп болуы мүмкін емес. Жыныс ішіндігі су, оның төмен айыстыратын ауырлық күшінің әсерінде және суды жыныс ішінде ұстауға тырысатын молекуярлық күштердің әсерінде болады. Ауырлық күшімен молекулярлық күштердің арасындағы қатынас кеуектің орталығына қарайғы бағытта өзгеріп отырады. Молекулярлық күштердің нетижелі. (Р) деп аталатын қашықтыққа ауырлық күштің әрекетінен бұл күштердің әрекеті басым болады. Егер кеуек үлкен болас (d›2р). оның орталық бөлігіндегі молекулярлық күштер ауырлық күшінен нашарырақ әрекет етеді, бұл суды кеуектен ағып кетуге мәжбүр етеді. Бірінші жағдайда жыныс су өткізбейді, екіншісінде су өткізеді. Жыныстық су өткішгіштігі, оның кеуектілігіне байланыссыз, өйткені бұл кеуектердің көлемімен емес, олардың мөлшерімен анықталады. Сондықтан да саз су өткізбейді, ал кеуектігі аз құм су өткізеді.
Кеуектерде молекулярлық күштер ұстап тұрған жыныс бөлшектерін қошаған жұқа қабық (пленка) түзеді, олар пленкалы су деп аталады. Жыныспен тікелей жанасатын және әсіресе ол күшті ұстап тұрған су- молекулалары гигроскоптік су түзеді. Гигроскоптік судың пайда болуы үшін ылғалдың сіңуі мүмкін емес: жыныс суды ауадан өз бойына тарта алады.
Ауырлық күштің әсерінен кеуектерде қоғалатын су гравитациялық су ділінеді. Су өткізбейтін жыныстарға жеткесін ал сулы горизонтты құрайды да оның беткі еіісіне сәйкес қозғла береді. Гравитациялық судың қозғалысының көбіне ламинарлық сипаты басым болады. Ауырлық күшінің әсерінен суға қаныққан жыныстан гравитациялық судың ағып шығу қабілеті су шағымдылығы деп аталады.
Сулы горизонт үстінде капилляр суы көтеріледі. Ол кеуектермен ұсақ жарықшылары толтырады, солардыңішінде солардың ішінде беткі кернеу күштерімен ұсталып тұрады. Ұсақ түйірлі құмда-35-тен 120 см-ге дейін, ірі түйірлі құмда-2-ден 3,5 см-ге дейін, лис пен саздарда бірнеше метрге дейін болады.
Кеуек көлемінің түйіршік көлеміне тәуелділігін схемалық бейнелеу.
Жер қыртысында көптеген мөлшерде байланысты су болады (гипсте, мысалы, ол 22% — тен астам, мираблитте-55%). Бұл су минералдардың өте күшті қызуы нәтижесінде (+4000 с дейін және одан жоғары) олардың толық бұзылған жағдайында ғана бөлініп шығады.
Жер қыртысында орналасқан жер асты суларын жату жағдайларына қарай, аэрация зонасы суына, грунт суымен пласт аралық суға (қысымды және қысымсыз) бөлуге болады.
Жер асты сулары деп жер қыртысында кезігетін барлық физикалық күйдегі суларды айтамыз (мұз), бу (газ) және сұйықтық). Жер қыртысындағы суларға барлық тайыз орналасқан тегеурінсіз жер асты сулары немесе жергілікті (локольды) тегеурінді. Жер асты сулары жатады.
Аэрация зонасының сулары.
Аэрация зонасының сулары топырақ суы мен ыза сулары қамтиды.
Аэрация зонасында су шектеулі таралады да уақытша болады. Толтырылмаған кеуектерде ауа циркуляциясы болады. Топырақ суы топырақтың өзінен ажырамайды және сонымен бірге қарастырылуға тиіс. Ол ең үстіңгі бетте жатады, су өткізбейтін қабаты болмайды және ілмелі деп аталады.
Ыза су – шектеулі тараған, жергілікті су өткізбейтін жыныстар үстінде уақытша жиналған жер асты суы. Ол жаңбыр және еріген судың сіңуі нәтижесінде пайда болады, ағып кетеді және буланады. Ыза судың деңгейі шұғыл ауытқып тұрады, бірақ су бояу сіңетін болғандықтан грунт суының деңгейі бірдей көтерілмейді, жауын-шашын түскеннен немесе қар ерігеннен кейін едәуір уақыт өткен соң барып көтеріледі.
Грунт сулары деңгейінің жағдайына орман әсер етеді. Мұнда ашық жерге қарағанда жер бетінен булануға ылғал шығыны аз болады. Грунт суларының айнасының беті әдетте рельфтің төмендеуіне қарайғы бағыт бойынша еңісті толқын тәрізді болады. Грунт сулары грунт тасқындарын түзе отырып еңіс жаққа қарай фильтрленеді. Сирек су өткізбейтін пластик беті үңгіме болады. Әдетте сол жерде грунт бассейні пайда болады.
Ірі түйірлі құмдарда грунт суларының қозғалу жылдамдығы тәулігіне 1,5-2,0 м, ұсақ түйірлі құмдар мен құмайттарда 0,5-1,0 саз дақтар мен лестерде тәулігіне – 0,1 – 0,3 м. Грунт суларының температурасы әдетте ауа температурасына қарай өзгеріп отырады.
Грунт суларының химиялық құрамы мен минералдану дәрежесі олар орналасуынан жыныстардың құрамы мен қоректердіретін суға, жату тереңдігіне және климат жағдайларына байланысты. Сондықтан да климат неғұрлім құрғақ болса минералдану дәрежесі соғұрлым жоғары болады.Грунт суларының режимі мен минералдануы географиялық зоналыққа бағынатын климатқа, топырақ және өсімдік жамылғысының сипатына байланысты болғандықтан грунт сулары да зоналы болады.
Өзен дегеніміз-өзі қалыптастырған аяаңда-арнада ұзақ уақыт ағып жатқан табиғи су ағыны. Өзеннің басын, оның бастауын көптеген жағдайда шартты түрде ғана анықтауға болады. Өзендер өздері қоректендіретін жылғалардың бұлақтар мен атмосфералық жауын-шашындардың ұласыпқосылуынан басталады,батпақтардан , көлдерден, мұздықтардан т.б ағып шығады. Өзеннің аяғы-оның соғысы әдетте теңізге, көлге басқа ірірек өзенге барыпқұятын жері.