Түркі тектес халықтардың орта ғасырдағы аса көрнекті ақыны, сопылық әдебиеттің негізін салушы, мұсылман әлемінің ойшыл қайраткері – Ахмет 1103-жылы Испиджаб қазіргі Сайрам қаласында дүниеге келген. Иассауидің бізге жеткен ең көлемді туындысы «Даналық жайлы кітап» атты хикметтер жинағы. Бұл жинақ ұзақ уақыттар бойы қолжазба күйінде тарап, әрбір діншіл адамның, көзі ашық, көкірегі ояу жандардың сүйіп оқитын, жаттап айтып жүретін жүрекке жылы жырларына айналған. «Диуани хикметтің» түпнұсқасы сақталмаған. ХV-ХVІІІ ғасырларда Бұхара, Хиуа, Қазан, Стамбул қалаларында әлденеше рет қолмен көшірілген. Сол себепті көптеген қоспалар да қосылған. ХІХ ғасыр соңы мен ХХ ғасырдың басында Орынбор, Уфа, Қазан қалаларында өз алдына кітап болып басылып шыққан. 1901 жылы Қазанда Тыныштықұлының басқаруымен қазақ тілінде, 1902 жылы Ташкент қаласында өзбек тілінде басылып шыққан.
Иассауи — өз заманының түлегі, өз дәуірінің бел баласы. Оның айқындамасы, тәлім-тәрбиесі, ортасы ислам діні болып, діни-философиялық дүниетанымы ислам аясындағы сопылық идеялар негізінде қалыптасты. Сондықтан білімсіздік құрсауын бұзып шығар жақсылыққа, гуманистік қоғаммен белгіленген жарқын болашаққа жеткізер жолды мұсылманшылықтан іздеуі, оның идеяларымен байланыстыруы орта ғасырларға тән заңдылық екенін, сондай-ақ, осы кездері Шығыстық Қайта өрлеу идеяларының суфизмде жалғастық табуын оның прогресшілдігімен анықтады. Иассауи үшін де ағартушылық миссияның мазмұнын белгілеген Алла сөзін, Хақ жолын дәріптеу үлкен парыз ретінде танылды. Ол өзінің өмірден түйгенін, оқып-тоқығанын туған жеріне жеткізіп, Хақ жолына бастар бағыт-нышандарын көрсетіп, насихат жүргізуді өмірлік міндет, халқына қызмет деп білді. Бірақ Иассауидің бұл талпынысы түркі тайпалары тарапынан немқұрайдылықпен қабылданған сияқты, өйткені ислам діні жел, боранды байтақ далаға күшейтіп отырғызылған тамырсыз бәйтеректей солып, белгілі бір топ мүддесіне қызмет еткен дін ретінде шеттетіліп, бұқара халық ішінде сіңістік таба алмаған халде болды. Тіпті, Иассауи миссиясы ислам дінінің бір ағымы болған сопылықты уағыздамақ түгілі, ислам дінінің әліпбиін жөнді танымас орта ішінде тығырыққа тіреліп, дағдарды. Бұл жаңа мазмұнды оқу, жаңа сипаттағы уағыз, үгіт-насихат жүргізудегі ерекше тәсіл қажеттігін көрсетті [1, 12-20].
Табиғатынан дара туған Ахмет Иассауи Тұран жеріндегі бұрынғыдан мирас болған шамандық, мәжусилік нанымдардың түркі табиғатына жақындығын, жергілікті халықтың сана-сезіміне сіңген тұтастығын, белгілі дәрежеде дала заңдылықтарының негізін құрағанын көрмей тұрмады. Бұл ғұламаның ислам дінінің суфизмдегі бейімделгіштік қасиетін толығынан пайдалана отырып, екі дүниетанымның жанасар, үйлесер жерін іздеуіне мүмкіндік берді.
Сөйтіп Иассауи өз халқының бағзыдан қалыптасқан діни нанымынан, салт-санасынан нәр ала отырып, ислам дінінің қалыбына сияр оқу, мектеп қалыптастыру әрекетін бастайды. Мұнда ол Хамадани мектебінен танымал болған Халладж, Әбу Ханифа, әл-Бистами сияқты араб-парсы сопыларының оқуларына негізделе отырып, түркілік мазхабты жүйелейді.
Қожа Ахмет жоқшылық дегеніміз – нәпсіні қырқу, яғни нәрсінің шырмауынан бос болу, азат болу. Иассауи түсінігі бойынша, Хаққа жеткізер жолда дәулет-сәулетке қызықпай, мансап қумай, күнделікті күн көрісінде Аллаға сыйына жүріп, адал еңбегімен тапқан азығына қанағат қылып, зұлымдықтан бойын да, ойын да аластатып, айналасына мейірімді болу, жәбірленгенді жұбатып, жапа шеккенге медет болу, қорлаушы болғаннан гөрі, қорлық, машақатта өмір сүру адамның пәк тірлігінің алғы шарты дейді. Яғни адам тек жоқшылықта, пақырлықта ғана Хаққа тән адамгершілік қасиеттерін жетілдіріп, адамдық келбетін кемелдендіреді деп пайымдайды. Ахмет Иассауи өзінің Хақ жолын уағыздау қызметінде, сопылық оқуды насихаттауда жалаң теорияны ұстанудан бұрын практикалық іс-әрекеттерге көбірек көңіл бөлді; тіпті, өз өмірін сопылық оқуының көрнекі құралына айналдырып, сопылық идеяларының іс жүзіндегі үлгісі қылды. Иассауидің «Даналық кітабының» тілі бай, мазмұны көркем. ХІІ ғасырдағы түркі тілін зерттеп білу жағынан бұл кітаптың маңызы орасан зор. «Диуани хикметтен» қазақ халқының ежелгі мәдениетіне, әдебиетіне, тарихына, этнографиясына, экономикалық деңгейіне қатысты көптеген деректер аламыз. Осы тұрғыдан келгенде, «Диуани хикмет» тек әдебиеттің ғана мұрасы емес, сонымен бірге сол кездегі түркі тілдерінен хабар беретін, баға жетпес асыл қазына.
Жүсіп Баласағұни. Түркі халықтарынан шыққан әйгілі ақын, түркі тіліндегі классикалық әдебиеттің негізін салушы – Жүсіп Баласағұни. Х-ХІ ғасырларда шығыс елдерінде, атап айтқанда, арабтар мен парсылардың әйгілі ақындарының шығармашылығынан сусындап, өзі де сол дәстүрде шығарма жазуды алдына мақсат етіп қойған ақын. Ақынның жастайынан өнерге, білімге деген құштарлығы сол тұстағы Қарахан мемлекетінің билеушісі Сатуқ Богра ханның сарайында білім алып, қызымет етуге деген қызығушылығын туғызған. ХІ ғасырда Қараханидтер мемлекетінің астанасы Баласағұн (Құз-Орда) шаһары мәдениет, ғылым-білім саласында басқа қалалармен салыстырғанда оқ бойы озық тұрған болатын.
Ж.Баласағұни қалада білім алып, өнерпаз әкесінің тәрбиесінде шыңдалады. Өсе келе әке жолымен «Құсайынның дерті» дейтін күй де шығарады. Кейін өзі өмір сүрген өлкедегі түркі халықтарының салт-дәстүр, әдет-ғұрпымен жете танысады. Ол өзінің әйгілі «Құдатғу білік» шығармасын 1069-1070 жылдардың аралығында жазған. Таза дидактикалық, моральдық-этикалық қағидаларды қамтитын бұл шығарма 85 тараудан, 6500 бәйіттен тұрады. «Құдатғу», «құт», «бақыт», «құтты», ал екіншісі «сөз» — «білік», «білім» деген мағынаны білдіреді. Ақын бұл шығармасында өзі өмір сүрген ортадағы түркі халықтарының 500-ге тарта мақал-мәтелін пайдаланады. Солардың ішінде қазіргі қазақ тілінде қаз-қалпында кездесетіндері де бар. Ақын, сондай-ақ өз тарапынан небір түйінді, тұжырымды, нақылға бергісіз қанатты сөздерді қалыптастырған. Жүсіп Баласағұнның өмірі туралы мәлімет мүлдем аз сақталған. «Құтты білік» дастанының авторы жөнінде бірен-саран деректер осы шығармаға бірі қара сөзбен, екіншісі өлеңмен жазылған алғы сөздерінде бар. Бірақ, бұл алғы сөздерді Жүсіптің өзі емес, кейінірек дастанды көшіреушілердің бірі жазған болса керек [2, 33].
Жүсіп Баласағұн өз өмірі мен ақындық қызметі жайындағы кейбір деректерді «Құтты білік» дастанының соңғы үш тарауында қысқаша түрде, үстірт қана әңгіме етеді. Міне, ақынның осы өзі жазған мәліметтерге қарағанда, Жүсіп Баласағұн орта ғасырда Қарахан әулеті билік жүргізген мемлекеттің бір кездегі астанасы Баласағұн шаһарында туылған. Ол қала Жетісу өңірінде, Шу өзенінің бойында болған. Сол кездегі түркі тілдес тайпалардың мәдени өмірінде Қашқар қаласы да зор роль атқарғаны мәлім. Ақынның «Құтты білік» дастанын Баласағұнда бастап, Қашқарда аяқтауы кездейсоқ жайт емес. Бұл дастанға қарасөзбен жазылған кіріспеде ақын: «Бұл кітапты жазған кісі Баласағұнда туылған, осы кітапты Қашқарда жазып бітіріп, шығыстың әміршісі Табғаш Қара Бограханға тарту еттім» дейді. Жүсіп Баласағұнның толық аты Жусуф Хас-хожиб. ХІ ғасырдың алғашқы ширегінен бастап, сол ғасырдың 70 жылдарына дейін өмір сүрген адам [3].
Жүсіп, қазіргі Қырғызстан жеріндегі Тоқмаққа жақын Шу бойына орналасқан ескі қалалардың бірі – Баласағұнда туған. Осыдан Жүсіп Баласағұни деп аталып кеткен. Жүсіптің әкесі де өнер иесі, күйші-музыкант екен. Ол да Қарахан мемлекетінің қожасы Боғраханға (толық аты Табғаш Бұғра Қарахан Әбу-Әлі Хасан) қызмет еткен. Ел аузының айтуынша, «Дәрди Хұсайын» деген күй шығарған белгілі қобызшы болыпты. Жүсіп осы талантты өнерпаз әкесінің тәлімін алып өскен. Жасынан зерделігімен көзге түсіп, сарай қожаларының көңілін аударған. Боғрахан Жүсіптен зор үмітті боп, оны баулыған. Жүсіп кезіндегі атақты деген білім ордаларында болып, көп тілдерді үйреніп, тез жетілген. Әділет жолын іздеп, аласұрған жігерлі жас әдебиет пен ғылым салаларын жете меңгерген. Жүсіп өз кезінің білімді адамы саналған. Ол жасынан оқып, түркі тілдеріне қоса парсы, араб, қытай, тілдерін жақсы білген. Сол кез әдебиетінен, тарихынан, астрономиясынан, геометриясынан, тағы басқа ғылымдарынан мағлұмат алған. Білім мен өнер жолын қуған Жүсіптің дүние, дәулетпен ісі болмай, парасатты өмір сүрген. Жүсіп өзінің саналы өмірін ізденумен өткізіп, тез қартайғанына налиды.
Жүсіп Баласағұнның «Құтты білігінің» дүниетанымдық және құндылықтық бағдары Ислам діні мен ахлағына негізделген. Ахлақ – бұл исламдағы моралдық, адамгершілік, тәлім-тәрбиелік, өнеге-үлгілік ұстаным, яғни, көркем мінезділік. Ахлақ – мұсылманның өмірлік ұстанымы мен бітім-болмысын, яғни, адамның сыртқы кескін-келбетін және ішкі мәдениетін, рухани жан дүниесін білдіретін ұғым болып табылады. Ахлақ – мұсылманның отбасындағы және қоғамдық өмірдегі қарым-қатынасын айқындайтын ұғым. Исламдағы көркем мінезділік бұл – мұсылманның діни құндылықтарды ұстануымен айқындалады. Шынайы мұсылмандық ислам ахлағы мен құндылығын ұстана отырып, әрекет жасайтын адам. Ислам дінінің ахлақтық және құндылық негіздерінің қайнар көзі бұл – Құран мен Сүннет. Ардақты Мұхаммед пайғамбарымыз (с.а.с.) бір хадисінде: «Иман тұрғысынан ең жетілген мұсылман – өнегесі жақсы мұсылман» деген. Исламның ахлақтық құндылықтарын: діндарлық, тақуалық, имандылық, сабырлылық, рақымшылдық, ақыл-парасаттылық, әділеттілік, бостандық, ғылым-білім, достық, бауырмалдық, адалдық, аманат, ар-ұят, қарапайымдылық, тазалық, өзара құрмет, іс-қимыл т.с.с. құндылықтарын түркі ойшылдары өз еңбектерінде қарапайым халыққа түсінікті тілде жеткізе білді.
Жүсіптің бізге тек осы «Құтты білік» дастаны ғана жеткен. Өзге жазғандарынан мәлімет жоқ. Асылы, Жүсіптің өзі жазған туындылары тек бір осы дастан ғана болмас. Дастан жазғанға дейін Жүсіптің басқа әдеби туындыларының болуы ғажап емес, керісінше, талай тамаша әдеби шығармалар дүниеге келсе де бізге жетпей тарихтың қалың қыртысында көміліп, жойылып кеткен сияқты.
Махмұт Қашқари. Махмұд Қашқаридың толық аты-жөні Махмұд ибн Әл-Құсайын ибн Мұхаммед. Түркі тектес халықтардан шыққан тұңғыш тіл білімін зерттеуші, энциклопедист ғалым – Махмұт Қашқари. Ол өз заманындағы, яғни ХІ ғасырдағы ғылым мен білімнің ордасы атанған Баласағұн шаһарында тәрбиеленіп, өсе келе әдебиет, тарих, этнография, география, астраномия саласындағы, сол сияқты филология салаларындағы энциклопедиялық білімдерін Орта Азияда, Таяу Шығыста және Иракта (Шам шаһарында) жетілдірген. Араб, парсы тілдерін бес саусағындай меңгерген ғалым түркі тілінің де лексикалық байлығын жоғары бағалап, оралымдылығы жағынан араб тілінен кем түспейтіндігін мойындаған. Румнан (Византия, қазіргі Түркия) бастап Шын (қазірігі Қытай) еліне дейінгі аралықты мекендеген түркі халықтарының салт-дәстүр, әдет-ғұрып, өмір сүру дағдыларымен, жалпы табиғи болмысымен жете танысқан М.Қашқари болашақ әйгілі шығармасының негізгі тінін шынайы өмірден қалыптастырды. Ол — XI ғасырда Қашқарда туып, Баласағұн қаласында өмір сүрген ғалым. Қарахандар ақсүйектері ортасынан шыққан. Әкесі Құсайын Мұхаммед Мавераннахрды жаулаушы Боғырханның немересі екен. Барыс ханның уәзірі болып (Ыстықкөлдің оңтүстік жағасы), кейіннен Қашқарға қоныс аударады. Сол жерде білім алып, әрі қарай Бұхара мен Нишапурде жалғастырады. Осы қалаларда оқып жүрген кезінде тіл, фольклор, этнография, география, жаңа жерге орнығу, түркі халықтарының менталитеті қызықтыра бастайды. Кейіннен талмай ізденудің, өмірлік тәжірибенің нәтижесінде 1072-1078 жылдардың аралығында түркі филологиясының үздік туындысы аталған – «Диуани луғат ат-түрк» еңбегін дүниеге әкелді. Бүгінде бізге жеткен, сандаған ғасырлық тарихы бар бұл туынды – ең алдымен түркі халықтарының филология саласындағы теңдессіз еңбегі болып саналады. Көне мұраның құндылығы да осыдан туындайды. Ғалымның бұл кітабы ерте орта ғасырлық түркі халқының энциклопедиясы есепті. Онда өте бағалы, кейбір жағдайларда таптырмайтын, XI ғасырда өмір сүрген көптеген түркі тайпалары жайындағы мәліметтер енгізілген. Сөздік этноним, топоним, рулық терминдер, әр түрлі қызмет атаулары, тағамдар мен сусын атаулары, үй, жабайы жануарлар, құстар, айлар мен апта күнтізбесі, дәрілік жабдықтар, астрономия, әскери, медициналық, діни т.б. атаулар қамтылған. Сол кездегі түркі халықтарының дүниені қабылдауы, этикалық нормалары мен құндылықтары, өзін-өзі ұстау әдеті тілге тиек етіледі. Әр түрлі тайпалар арасындағы тарихи-мәдени байланыстар, Қазақстан мен Орта Азия аумағында болған кейбір тарихи оқиғалар жайында (Мәселен, Ескендір Зұлқарнайын жорығы туралы) құнды мәліметтер бар. Тарихшылардың назарын өзіне аударған — шығармадағы дүние жүзінің түрікше картасы. Кітапта 400 мақал-мәтел бар. М. Қашқари оны 1072-1074 жылдары Халиф Әл-Мұқтадиға арнап құрастырған.
«…Түркі тілін үйренудің қажеттілігін өмір талабы мен ақыл таразысы әбден дәлелдейді… Түрік, түрікмен, оғыз, жігіл, яғма, қырғыздардың сөздері мен сөйлеу мәнерлерін зерттеп, қажеттісін пайдаландым. Әрқайсысының тілі мен салты санама әбден қалыптасты. Соларды мұқият зерттеп, арнайы әліппелік тәртіпке келтірдім. Мәңгілік ескерткіш әрі таусылмас әдеби-көркем мұра боп қалсын деген ниетпен түркі елдерінің сөздігін жасап, кітапқа «Түркі сөздерінің жинағы» деп ат қойдым. «Жинақты» сегіз бөлімге топтастырдым… Әрбір тайпаның тілінен сөз жасауға болатын түбір сөздерін ғана алдым. Түркі халықтарының бәйіт-жырлары мен мақал-мәтелдерінен мысалдар келтірдім. Бұл кітапты пайдаланғандар кейінгілерге, олар өздерінен кейінгілерге жеткізсін деген ниетпен тағы біраз табылмайтын тіркестерді пайдаландым. Сөйтіп, бұл кітап ұрпақтан ұрпаққа халықтық мұраны қаз-қалпында жеткізу мақсатымен қиянға қанат қағып, әсемдік әлем — мәңгілік өмірге біржола жолдама алды», — деп жазды [4, 56-68].