Кез келген халықтың тарихында халық мүддесі үшін әрекет еткен жеке тұлғалардың ролі зор. Өзіміз өткен жолды қайта ойластыра отырып, біз осы ұлы адамдарға деген өзіміздің көзқарасымызды қайта қараймыз. Қазақ халқының тарихында «Отанымыздың нағыз ұлдары» көп болды, олар барлық қиындықтар мен соқыр нанымдарға қарамастан өзінің дала халқының жарқын болашағына сенді, оның тәуелсіздігі үшін күресті.
Қазақстанда патшалықтың отарлық қыспағының күшеюі Қазақстанда халықтың күрт наразылығын тудырды. Халықтың қатты толқынысы ұлт-азаттық қозғалысқа ұласты. Бірақ өкінішке орай, ұлт-азаттық қозғалыс пен соғыс мәселелері бүгінгі күнге дейін тарихтың «ақ таңбасына» жатады.
Кіші жүздегі халықтың алғашқы үлкен қатысуы Сырым Датовтың басшылығымен күресі болып табылады (1783-1797 жж.). Академик А.Марғұланның растауынша: «Әбілқайыр ханның ұрпақтарына қарсы көтерілістер арасында осы көтеріліс ең маңызды және атақты» [1].
Халық бұқарасының алғашқы әрі тегеурінді әрекеттерінің бірі — Сырым Датұлының қолбасшылығымен болған қозғалыс. Кіші жүз қазақтарының көтерілуіне патша өкіметінің қазақтардың «ішкі жаққа», Жайық сыртына өтуіне тыйым салуы, қазақ билеушілерінің бір бөлігінің құқықтарымен санаспауы негізгі себеп болған еді. Ресейдегі шаруалар көтерілісінің көптеген қолбасшылары сияқты Сырым батырға да «жақсы ханға» деген сенім тән еді. Сырым билердің қазақ қоғамындағы рөлін көтеру мақсатын көздеді. Сонымен қатар хандық билікті келтіруге де өз келісімін берді. Дегенмен қозғалыстың отаршылдыққа және хандар зорлығына қарсылық сипаты соңғы кезеңге дейін сақталды. Ханның шексіз зорлық-зомбылығы туралы Сырыс Датов патшаның атына бағытталған өзінің жолдауларында мәлімдеді. Хаттарының бірінде ол императордан «ханды ығыстыруды», ал билікті «халықтың қолына беруді» талап етті. Ол сонымен қатар тонау, патша шенеуніктері-отарлаушыларының айуандығы туралы ашық жазды. 1783 жылы көтерілісшілер патша шенеуніктерін, хандарды, сұлтандарды тонады. Сырым Датовқа Орынбор түрмесінде бір жыл отыруға тура келді және халықтың талабы бойынша ол босатылды. Оны босатқаннан кейін қозғалыс қайтадан жандандырылды. «Лебяжная», «Рубежная», «Сахарная» бекіністері тоналды. Көтерілісшілер Орынбордан және Оралдан шыққан екі корпуспен ұзақ қажытатын күрес жүргізді. Есімханның ұлы Нұралы өлтірілді.
Патша үкіметі Сырым Датовтың басы үшін 3000 доллар белгілеуге мәжбүр болды. Шынайы халық азаттық сипат алған осы көтеріліс 1797 жылдың аяғына дейін мақсатқа жетуде бірізділік пен мақсаттылықтың үлгісі болды.
Сырым батыр – біздің тарихымызда көрнекті орын алған көрнекті тұлға. Алайда оның есімі мен ісі ұдайы патшалық Ресей тарихшылары да, сондай-ақ кейбір кеңестің, тіпті қазақ зиялыларының жеке өкілдері күмән тудырған. Оның басшылығымен отаршылдық және феодалдық қыспаққа алуға қарсы шаруа көтерілісі туралы мәліметтер біресе оқулықтарға енгізілді, біресе алып тасталды.
1836—1838 жылдардағы старшын Исатай Тайманұлы мен Махамбет Өтемісұлы бастаған көтеріліс халық бұқарасының отаршыл билікке, сондай-ақ сол билікке сүйенген Жәңгір хан бастаған феодалдар тобына қарсы ашу-ызасының сыртқа шығуы еді. Бұл ретте Исатай Тайманұлы бастаған қозғалыс қазақ топырағындағы ашық әлеуметтік-таптық сипат алған алғашқы қоғамдық қарсылық болды. 1801 жылы Жайық Орал өзені аралығында Бөкей ханның бастауымен 5 мың қазақ шаруашылығы орын тепті, бұл Ішкі (Бөкей) орданың құрылуының басы болды.
XIX ғ. 30-жылдарының аяғына қарай онда 20 мыңға жуық шаруашылық пен 80 мың адам есептелді. Жер мен жайылымдар бірдей бөлінген жоқ. Қысқа мерзім ішінде 273 т. жер десятинасы қазақ феодалдарының және орыс помещиктері Юсупов пен Безбородконың жеке иелігіне көшті. Жәңгір хан өзіне 400 т. десятина жер бекітті.
Исатай 1791 жылы туған. 1808 жылы Исатай руы Ішкі ордаға көшті. 21 жасында ол Беріш тайпасының Жайық бөлімшесінің старшинасы болып тағайындалды. Исатайдың ең жақын сыбайласы Махамбет Өтемісұлы болды. Ол тара және орыс тілдерін білген, Хивада болған, Орынборда тұрған. Махамбет орыс жазушысы және этнографы В.И. Дальмен және ғалым-саяхатшы Г.С. Карелинмен таныс болды.
1836 жылы ақпанда қазақ халқының Жәңгір ханға қарсы ашық күресі басталды. Бұның себебі Исатайды ставкаға шақыруы болды. Ол келуден бас тартты, өзінің ауылын қыстаудан шығарып, көтерілісшілердің үлкен лагерін жинады.
1837 жылы көтерілісшілердің әрекет ету шекаралары кеңейді. 1837 жылы жазда және күзде көтерілісшілердің ірі ауыл байларына белсенді шабуылы басталды. Көтерілісшілердің ірі күштері хан ставкасына жақындайды. Исатай ставканы күшпен алғысы келмеді. Көтерілісшілер Жәңгір ханның өз айналасынан Балқу және Қарауыл қожа билерді алып тастауын; сонымен қатар оларға қарсы барлық бастаған істерді немесе оларды билер сотына беруін тоқтатуды талап етті.
Жәңгір хан қорықты. Келіссөздар басталды, ханға жаңа өтініш берілді. Тайманов ханмен жанжалды бейбітшілік жолмен шешу мүмкіндігіне әкімшіліктің көзін жеткізуге тырысты. Сол уақытта Орынбор әкімшілігі мен хан казактарды жедел тарта бастады, жазалаушы әрекеттер үшін хан отряд құрастырды. 15 қарашада таң сәріде көтерілісшілер мен жазалаушы отрядтар арасында Тас төбе жерінде кескілескен айқас болды, соңына түсу барысында көтерілісшілерде көп малы өлді, ондаған адамдар қаза тапты, Исатай мен Махамбет құтылып шықты. 1838 жылы 12 шілдеде Қиыл өзенінің жанында жазалаушылармен көтерілісшілердің қақтығысы болды, сонда Исатай Тайманов қаза тапты. Көтеріліс талқандалғаннан кейін оның қатысушылары қатаң қуғынға түсті, олар аздаған топтармен далаға жасырынуға тырысты. Көпшілігін таяқпен ұрып жазалады, каторгалық жұмыстарға жіберді, мүліктерін тәркіледі, мәңгілікке жер аударды. Исатай мен Махамбет басқарған Көтерілістің негізгі қозғаушы күші тоналған көшпенділер болды, бұл көбінесе соның бағытын анықтады.
1836—1838 жылдардағы көтеріліс оған дейінгі қозғалыстардан ерекшелеу болатын. Бұл уақытта қазақ жерінің негізгі бөлігі Ресейдің қол астына еріксіз еніп, отаршылдық саясат барған сайын өктем сипат ала түскен еді [2].
Хандық биліктің жойылуы, жаңа әкімшілік басқару жүйесінің енгізілуі, қазақтардың құнарлы жерлерден ығыстырылуы, міне, осының бәрі көтерілістің патша үкіметінің отаршылдық саясатына қарсы бағытын айқындап берді. Бұл стихиялы көтеріліс бола тұра, көтеріліс басшысы мен оның жақтастарының Ақбұлақ түбіндегі шайқасқа дейін табандылықпен күрескенін атап өту қажет. Сөйтіп, ол өзінің алдына қойған мақсатты күресінің идеясына, қатардағы көшпелілер алдында адалдығын дәлелдеді. Ал көтеріліске қатысқан кейбір билер тобының тұрақсыз әрекеттері, жазалаушы күштердің басымдылығы көтерілістің жеңіліске ұшырауын жылдамдатты.
Қазақстандағы ұлт-азаттық қозғалыстар тарихында ауқымдылығы, қуаттылығы жағынан ең ірісі — 1837—1847 жылдардағы көтеріліс. Көтерілістің басталған уақыты патшалық Ресейдің қазақ жеріне тереңдей еніп, әкімшілік-әскери шараларымен әлі де болса дербестігін сақтап тұрған аудандарға жеткен кезеңіне тұспа-тұс келді. Орта жүздегі округтік басқару жүйесіне қарсы басталған бұл көтеріліс Абылай ханның ұрпағыКенесары Қасымұлының басшылығымен жүзеге асты.
Кенесарының саяси көзқарасының қалыптасуы Ресей империясында Петр І билігі кезеңінен басталған Ресей мен Қазақ хандығы арасындағы қатынастар сипатымен тығыз байланыста болды. Ресей империясы өзіне шекаралас жатқан Қазақ хандығын, күллі Азия елдері мен жерлеріне бастар қақпа деп есептегендіктен, оны Ресейге қосып алу қажеттігіне ерекше мән берген-ді. Қазақ хандығы аумағын империяға күштеп қосу оның отарлануымен қатар жүрді. Ресей отаршылдығының ерекшелігі – «орыс солдатының соңынан орыс мұжығы ілесіп отыратындығында, сөйтіп, жаулап алған жерін орыс жеріне айналдырып жіберуге тырысатынында» (М.Шоқай) еді. Атасы Абылай хан заманынан бері үдей түскен бұл процесс жас сұлтан Кенесары санасына ұлт тәуелсіздігіне төнген қауіпті терең түйсінтті.
Кенесары көтерілісін жер жерден қолдаушылар көбейеді. Өйткені патша әкімшілігі қазақтардың жерін тартып алып, әскери бекіністер сала бастайды. Көшпелі ел ата қонысынан айырылып, мал жаятын жаңа жер іздеуге мәжбүр болды.Оның үстінен патша үкіметінің алым салығының ауыртпалығы да оларды діңкелетіп біткен еді. Осының бәрі қазақ қауымының наразылығын күшейтіп, оларды Кенесары бастаған көтерілісті жан жақты қолдауға итермеледі.
Кенесарының қол астына 20 мыңға жуық сарбаз жиналды. Әскери қимылдар 1838 ж.Ақмола, Ақтау қамалдарына шабуыл жасаудан басталды. Көтерілісшілер қамалдарды өртеп жіберді. Кенесары соғыс ауқымын Торғай арқылы Кіші жүз жеріне қарай кеңейтті. 1841 ж. қыркүйекте Кенесары үш жүздің өкілдері жиынында қазақ халқының ханы болып сайланды. Осы жылы Кенесарының әскері Қоқан хандығыныңиелігіндегі Созақ, Жаңақорған, Ақмешіт қамалдарын алды. 1843 ж. Ресей үкіметі Кенесарыға қарсы кең көлемді әскери жорық ұйымдастырды. Кенесарының әскері Ресей әскері мен Ресей жағында күресуші қазақ сұлтандарын бірнеше рет ойсырата жеңді. Алайда әскери қуаты әлдеқайда басым жау Кенесары сарбаздарын Жетісуға шегінуге мәжбүр етті. Азаттық үшін шайқаста Кенесары қырғыз манаптарының өзіне бағынуын талап етті. Алайда патша әкімдерімен құпия байланыста болған манаптар оған мойынсұнбады. Кенесары бағынудан бас тартқан қырғыздарға шабуыл жасады. Өз жақтастары ішіндегі опасыздық салдарынан Кенесары мен інісі Наурызбай дұшпандарының қолына түседі. Кенесары айуандықпен өлтіріледі. Жаулары оның басын кесіп алып, орыс әкімшілігіне жібереді. Князь Горчаков Кенесарының басын Батыс Сібір бас басқармасындағы «Кенесары бүлігі туралы» іске қосып сақтауға бұйрық береді. 1822 жылы Ресей өкіметі Кіші жүз бен Орта жүздегі хандық билікті жойып, аға сұлтан мен сұлтан әкімдер билігін енгізеді. Сөйтіп, Ресей өкіметі қазақ елінің ішкі тірлігіне тікелей араласып, өз үстемдіктерін жүргізе бастайды. Осыған қарсы шыққан Кенесары хандық басқару жүйесін қалпына келтіруге күш салады. Ол өз ойын Ресейдің жергілікті әкімшілігіне, сонымен қатар патшаның тікелей өзіне де жеткізеді. Бірақ патша өкіметі Кенесарының талаптарын орындаудан бас тартады. Сондықтан да ол өз мақсатын күшпен жүзеге асыруға кіріседі.
Патша өкіметі кесіп алған жерлерді заңды иесіне қайтару жолындағы күресте Кенесары әскери күштерді ұйымдастыру барысында Орта Азия хандықтарының тәжірибесіне сүйенеді. Ол өз әскерін жүзге, мыңға бөліп жүзбасылар мен мыңбасыларды тағайындады. Әскер тәртібін бұзғандар қатал жазаланды.
Кенесарының сыртқы саясатының басты мақсаты Тәуелсіз Қазақ хандығын құру болатын. Ол осы мақсатын жүзеге асыру үшін Орта Азия хандықтарынан өзіне сүйеу іздейді, олардың ішкі ісіне араласып, билеушілерін өз жағына тартуға күш салады. Хиуа ханы мен Бұқар әміріне өз елшілерін жіберіп, байланыс орнатады. Орта Азия мемлекеттерімен сауда көлемін ұлғайтып, олардан өздеріне қажетті қару жарақ, оқ дәрі алып тұрады.
Кенесары өз хандығын нығайту үшін біраз экономикалық және саяси шараларды жүзеге асырады. Оның алым-салық саясаты шариғатқа негізделіп, мал өсіретін аудандарда зекетті, егіншілікті аудандарда ұшырды енгізеді. Халықтан алым-салық жинауды арнайы жасауылдар жүзеге асырды.
Кенесары өзінің басты мақсаты – азаттыққа қол жеткізу үшін ортақ жауға қарсы үш жүздің күш біріктіре күрес жүргізуі керек екенін түсінді. Алайда ұлт-азаттық күрестің 1844-1845 жылдары қарқыны үдей түскен кезеңде де қазақтардың басы толық бірікпеді. Көтерілістің бас кезінде-ақ қазақтар қарама-қарсы екі топқа бөлінді: бірі Кенесары жағында болса, екіншісі патшаның жүргізген саясатын қолдады.
Кенесары Қасымов хан, саясаткер, дипломат ретінде қазақтың үш жүзі руларының едәуір бөлігін өз туы астына біріктіре алды. Оның әскерінің жалпы саны кейде 20.000 адамға дейін жетті. Халықтың бас көтеруіне Орта жүздің көптеген сұлтандары мен билері қосылды.
Кенесары бастаған халық көтерілісінің ауқымы кең болды, ол XVIII ғасырдың соңы мен ХІХ ғасырдың басындағы азаттық жолындағы өзге қозғалыстардан қазақ рулары көп қоныстанған негізгі аудандарды қамтуымен ерекшеленеді.
Кенесары мемлекет құрылымына көп көңіл бөлді, елді басқаруда жаңа құрылымдар мен ережелер енгізді, сонымен бірге істен шығарылған құрылымдарды қайта қалпына келтірді. Әскер қатарында қатаң тәртіп орнатты. Әскерді ұзақ дала соғыстарына бейімдеу үшін мыңдықтар мен жүздіктерге бөліп басқару құрылымын құрды. Ол қажет ақпараттарды жеткізіп тұратын тыңшыларына да сүйенді, саяси күрес пен дипломатияның тиімді әдістерін қолданды. Мемлекеттің ішкі саясатын хан өзі қатаң бақылауға алды, ру аралық қақтығыстардың жолын кесті.
Үш жүздің қазақтарының біріккен ұлт-азаттық қозғалысы Ресейді қатты алаңдатты. 1843-жылы 27 шілдеде І Николай империя құрамындағы қазақ хандығына қарсы ең көлемді әскери қозғалыстарға рұқсат беретін басқа мемлекет болмауы тиіс деген қағазға қол қойды.
Бір кезеңде патша әскерлерімен және ымыраға келмес сұлтандармен күрес жүргізген Кенесары 1843-1844 жылдары біраз жеңістерге қол жеткізсе де, шегінуге мәжбүр болды. Шегіне келе Кенесары қырғыз жеріне шекаралас Ұлы жүздің аумағына орналасты. Ханның келесі бағыты қырғыз халқын орыс отаршылдығына қарсы ортақ күреске көтеру болды, алайда ол манаптар тарапынан күшті тойтарысқа тап болды.
Кенесары Қасымов Томақ маңындағы екі жақтың күші тең емес шайқаста қаза болды.
Кенесары Қасымовтың сіңірген тарихи еңбегі – ол қазақ халқының салт-дәстүрін сақтай отырып, оны бостандық пен тәуелсіздік жолындағы күреске жұмылдырды. Кенесары ханның саясаты және идеологиясы ұлттың даму жолындағы өзекті мәселелерді шешуге бағытталды.
Біздің егемендігіміздің негізінде тәуелсіздіктің ұлттық-патриоттық идеясы жатыр.
Нақ сол Қазақстан халқын Кенесары Қасымұлының заманынан қазіргі күнге дейін алға жетеледі. Нақ осы идея қазақтарды патша саясатына және бұрынғы Кеңестер Одағының тоталитарлық жүйесіне қарсы күреске жұмылдырды [3]. Халық тарихының бастауына және оның тәуелсіздік үшін күресіне жүгіну тұтас тұлғаның қалыптасуына ықпал етеді. Ол өз халқына құрмет сезімін қалыптастыруы, патриотизм сезімін дамытуға ықпал етеді. Қазір Қазақстан саяси тәуелсіз, ақсүйек, демократиялық, біртұтас динамикалық дамуы үшін зор әлеуетке ие либералды экономикасы бар, «жоғары құндылықтары адам, оның өмірі, құқығы мен бостандығы» болып табылатын мемлекет болыпт табылады. [4].