Біздің Қазақстан жерінде де өсіп-өнген ұлы тұлғалар аз емес, біз жүректерінде ешқашан үміт оты өшпеген, ұлы сенім, біздің елеміздің болашағына деген сенім аңғарғыш ақыл-ойын, өз отанына деген сүйіспеншілік пен адалдық алға жетелеген тұлғалардың есімдерін мәңгілік есте сақтаймыз. Біз қазір тұрып жатқан жерде, өз халқының тәуелсіздігі үшін батырлар шайқасқан заманда кітаптың көмегімен біз тас дәуірінен бастап біздің заманымызға дейін түрлі дәуірлерге саяхат жасаймыз. Тарих бізге ата-бабаларымыз, атақты тарихи тұлғалар: қазақ халқының дамуына зор үлес қосқан және болашақ тарихтың қорытындысына әсер еткен тайпа көсемдері, билеушілер, батырлар, билер, аңызшылар, қоғамдық және мемлекеттік қайраткерлер туралы айтады. Олар ғасырлар бойы бірлікке, тұтастыққа талпынды және осыған үйретуден жалықпады [1,2-б.].
Қазақтың атақты үш биінің есімдері – Төле би Әлібекұлы (1663-1765), Қазыбек Келдібекұлы (1665-1765) және Әйтеке Байбекұлы (1682-1766) – олардың мемлекеттік және қоғамдық қызметінің маңыздылығы тұрғысынан, шешендік өнерінің және поэтикалық шеберлігінің күші жағынан халықтың жадында мәңгілік сақталып қалды және тек Қазақстанда ғана емес, сонымен бірге одан тыс жерлерде де танылды [2, 432-б.].
Сондай-ақ, осы жерде біздің Президентіміз Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаевтың 1993 жылғы 28 мамырдағы демократиялық жаңарулар кезінде, Шымкент қаласының жанында, Ордабасы тауында оның екі көршілес мемлекет – Қырғызстан мен Өзбекстанның Президенттерімен кездесуі кезінде айтқан сөздерін еске алу керек: «Біз халықтың әйгілі үш ұлы, үш даңқты данасының аттарын білеміз: Төле би, Қазыбек би және Әйтеке би. Олар қазақтар үшін бірліктің ауыспайтын нышаны болды. Олардың армандаған сөздері Қасиетті кітаптардан алынған нақыл сөз сияқты ұрпақтардың ақылын жаулап алды. Олардың қазақ халқы үшін тарихи маңызын, олардың біздің тарихымыз үшін маңыздылығын асыра бағалау мүмкін емес. Және біздің халық ретінде сақталып қалғанымыз, егеменді мемлекетке атау бергеніміз, қазір тәуелсіздік туын көтергеніміз, қасиетті жерде игілікте, бейбітшілікте және келісімде өмір сүріп жатқанымыз үшін, біздер, қазақтардың қазіргі ұрпағы оларға толық міндеттіміз. Және олардың құдай берген өшпес жадының алдында басымызды төмен иеміз.
Би дегеніміз жай ғана қазы емес, осы құрметті лауазымға сайланған, өзінің бүкіл өмірінің мысалымен қазы болу құқығын дәлелдеген адам. Даналық, аңғарғыш ақыл, аналитикалық ойлау қабілеті, ата-бабалармен жинақталған заң білімдерінің жиынтығын иелену, тайпаның, рудың, ауылдың, қаланың, аймақтың, жүздің, бүкіл Ұлы даланың өмірінің дәстүр-салттық тәртібінің егжей-тегжейінде бағдарлану және міндетті түрде – жеке тұлғаның дақ түспеген моральдық-адамгершілік қасиеттерімен бірлескен шешендік өнердің жоғары деңгейі адамға таңдаулы би болу құқығын берген.
Төле, Қазыбек және Әйтекені халық барлық билердің биі деп атаған. Олар замандастар болған. Олардың әрқайсысы туралы академик С. Зиманов былай дейді:
«Төле би қазақтың ежелгі этностық бірлестігі үйсіндерден шыққан. Әр түрлі деректер бойынша, ол Ташкент маңында дүниеге келіп, онда өмірінің жастық кезін және соңғы жылдарын өткізді. Оның шыққан тегі аты аңызға айналған Майқы биден басталады. Әкесінің еркі бойынша бала Төле бес жасынан бастап оқуын бастады, 9 жасынан бастап әкесінің басшылығымен сот талқылауларына және сот шешімдерін шығаруға қатысқан, ал 15 жасында Төле дана ақсақалдардан, атап айтқанда, 100-ге келген Сарыарқадағы атақты Әнет бабадан бата алып, сынақтар мен өзіндік аккредиттеуден сәтті өтіп, дербес қазы жолына түседі» [3, 460-б.]. «Қазыбек би дәстүрлі Сарыарқалық мәдени ортада өсті және тәрбиеленді, онда оны дарынды бала ретінде қабылдады. Оны қоғамдық қайраткерлерге дайындады, халықтың ауызша рухани байлығын меңгеруге, шешендік негіздері мен техникасына, даналықты меңгеруге үйретті. Орта Жүзде Қазыбек би беделі танылған адам болды. Орыс өкілінің 1763 жылға қатысты бір ресми хабарламасында былай айтылған: «Орта Жүзде Қазыбек биді үнемі және күнде дерлік Әбілмәмбет ханның өзі де, Абылай хан да, және басқа ұлыстардың сұлтандары, ақсүйек старшиналар да әр түрлі кеңес сұрап келетін, және оның келісімінсіз ешқандай ақсүйекті қабылдамайтын, басты қазы ретінде құрметтейді» [4, 32-б.].
Әйтеке би туралы академик С. Зимановта былай делінген: «Есімі Кіші жүздің ежелгі аумақтарының шегінен тыс алысқа созылып жатқан Әйтеке би өзінің дәуірінде аңызға айналды. Оның туылған жылы мен қайтыс болған жері жуықтатып анықталған. Әйтеке бидің Төле би мен Қазыбек бидің замандасы болғаны көпшілікке белгілі. Олармен бірге XVII ғасырдың соңғы ширегінде және XVIII ғасырдың бірінші жартысында қазақ халқының үш құрылтайын билеушілер тобына кірген. Әйтеке атақты Ұлықбектің медресесінде оқып, оны сәтті бітіріп шыққан. Араб, парсы және түрік тілдерін меңгерген. Бес жасынан бастап Жалаңтөс билеушінің отбасында атақты қызыл езу билерде билік мектебінен өткен. Әйтеке бидің идеялық мақсаттары бастапқыда Төле би мен Қазыбек би басшылыққа алған мақсаттармен ұқсас болды. Олардың барлығы халыққа шынайы және әділ қызмет етуді өздерінің бірінші және бастапқы мақсаты етіп қойды». Төле бидің тапқырлығы, даналығы және биязылығы оның көзінің тірісінде Бұқар жырауда, Қазыбек биде, Әйтеке биде танылған. Тарихта Төлеге қатысты мынадай пікір қалған: «Ізгі ойдың — көзі, ал оның авторында рухани Майқы атасы бар». Бұл жерде ол өзіне Майқы бидің рухын сіңірді деген мағынаны білдіріп тұр. Сыңыр жырау, Асан Қайғы, Жиренше Төле биді хандардың тірегі деп санады, оның шешендігін және қарапайым адамдардың мұқтаждықтары туралы қамқорлығын ерекшелеген [5, 231-б.].
Тәуке ханның «Жеті жарғысын» жазумен және іске асырумен Төле бидің есімі халықтың санасына берік орнады. Төле бидің халықты егіншілікпен айналысуға, мал өсіруді қала өмірінің тәртібімен үйлестіріп, көшпенділіктен отырықшылыққа өтуге, болашақ ұрпақ жайындағы қамқорлық мақсатында көрші халықтардан жақсы өнеге алуға шақыруына байланысты оның беделі жоғарылады. «Әке көрген оқ жонар, шеше көрген тон пішер», — деген Төле. М.Ж. Көпеев танылған би және кеңесші Тәуке ханды қазақтардың орталықтан-дырылған мемлекетті құрғаны үшін майталман күрескер ретінде бағалады, оның саясаткер ретіндегі еңбегі – халықты нығайтуда, біріктіруде [6, 256-б.].
Аңыз бойынша, адамдар жаппай орныққан жерлерін асығыс тастап кете бастады, жалғыз Төле би ғана өзінің үйін бұзбады. Одан: «Сен неліктен жиналмай отырсың?» — деп сұрайды. «Биылғы жылы бір қарлығаш киіз үйдің төбесіне ұясын салды. Бұл аты аңызға айналған құс: су тасқыны болғанда, Нұхтың кемесі суға батқанда, оны құтқарып қалды. Енді мен оның ұясын қалай бұзып, балапандарын құртамын», — деп жауап беріпті Төле. Қалмақтың әскер басшысы: «Иә, бұл шынында да қасиетті екен», — деп, оны және оның жанындағыларды орнынан қозғамады. Ташкент пен Шымкенттің төңірегінде Төле биді тура атымен атамай, «Қасиетті құс» деп атау дәстүрі сақталған [6, 102-б.].
Сондай-ақ Қазыбек би ақын, би-шешен ретінде де әйгілі. Оның әдеби шығармашылығы Орта жүздің басшысы, сот ісін жүргізуші және дипломат ретіндегі қызметінен ажыратылмайтын болды, сондықтан оның сот ісін қараудағы немесе пікірталас-келіссөздердегі сөйлеген сөздері прозалық афоризмдер және қарсыласының сөздеріне өлеңмен жауап беру түрінде болды. Сондай-ақ оның шығармашылығында дана жұмбақтардың немесе серіктестері не болмаса қарсыластары айтқан тұспалдардың және астарлы сөздердің поэтикалық шешулері кездеседі.
Оның жоңғар басшысы алдындағы үздік поэтикалық туындыларының бірі сақталып қалған: «… Біз қазақ деген мал баққан елміз, бірақ ешкімге соқтықпай, жай жатқан елміз. Елімізден құт-береке қашпасын деп, жеріміздің шетін жау баспасын деп, найзаға үкі таққан елміз. Ешбір дұшпан басынбаған елміз, басымыздан сөз асырмаған елміз. Асқақтаған хан болса, хан ордасын таптай білген елміз. Атадан ұл туса, құл боламын деп тумайды, анадан қыз туса, күң боламын деп тумайды. Ұл мен қызды қаматып отыра алмайтын елміз. Сен қалмақ болсаң, біз қазақ, қарпысқалы келгенбіз, сен темір болсаң, біз көмір балқытқалы келгенбіз. Қазақ, қалмақ баласы табысқалы келгенбіз. Танымайтын жат елге танысқалы келгенбіз, Танысуға көнбесең шабысқалы келгенбіз. Жаңа үйреткен жас тұлпар жарысқалы келгенбіз. Тұтқыр сары желіммен, жабысқалы келгенбіз. Берсең жөндеп бітіміңді айт, бермесең дірілдемей жөніңді айт, не тұрысатын жеріңді айт!».
Әйтеке би (шын аты Айтық) Байбекұлы. Оның өмірбаяны туралы мәліметтер өте мардымсыз, туылған жері мен күні де белгісіз. Ол Бұхараның жанында туылған және дүниеден өткен күні шамамен 1682-1766 жж. деп жорамалдайды. Бірақ оның үш жүзді біріктіру себебі бойынша кеңеске шешуші қатысуы белгілі. Ол үйдегі де, мектептегі де (Бұхарадағы медресе) тәрбие мен білім алу жолынан оның ағасы болып келетін Самарқандтағы Шардара және Телеқара құрылысымен әйгілі, қоғамдық және саяси қайраткер Жалаңтөстің тәлімгерлігімен өтті. 20 жасында Әйтеке би атақты би болды, 30 жасында Кіші жүздің аға биі атанды және содан бері оның есімі Төле бимен, Қазыбек бимен, сондай-ақ Тәуке ханмен қатар тұрады.
Әйтеке би – «Жеті жарғы» авторларының бірі, ол рулар арасындағы қанды кек тізбегін тоқтату үшін, қанды кекті, қанға қан принципін «әділ жазалау» және «өтеп алу» принципіне айырбастауға мүмкіндік туғызған. Тәуке ханның көмекшісі мен кеңесшісі, батырдың өзі, Тәукемен бірге Сайрамға шапқыншылықтың көріністеріне қатысты. Қазақ жерлерін меншікті конститу-циясы бар, бірыңғай орталықтандырылған мемлекет шеңберінде біріктірген-діктен, «ұлы», «құдай берген» деп аталған, Тәуке ханмен бірлесіп, ойраттармен және орыстармен қатынастарда белгілі тепе-теңдікті анықтауға жәрдемдескен, қазақтардың, қарақалпақтардың және қырғыздардың жоңғар шапқыншылығына қарсы күштерін біріктіруге мүмкіндік туғызған. Ол замандастары мен ұрпақтарының жүрегінде өзінің ақылды шешімдерімен айқын із қалдыруы үшін, би жоғары адамгершілік деңгейде болуы тиіс деген пікірді айтқан. Олардың әділдігін Әйтеке би «аттың жалын қатаң түрде ортасынан кесе» білумен байланыстырады. ХVII ғ. 80-ші жылдарында Тәуке хан билеп тұрғанда жоғарғы сот тұлғалары және хандық кеңестегі жетекші саяси күш ретінде билердің рөлі нығайды. Олар ру ақсүйектерінің съездеріне қатыстырылды, онда хандықтың аса маңызды мәселелерін шешті. Рулар арасындағы барлық ірі даулар да осы ала ауыздықтар олардың мүдделеріне әсер еткен рулардың билерінің қатысуымен шешілген.
Төле бимен және Қазыбек бимен бірге Әйтеке би жылдар арқылы Тәуке ханнан Абылайға дейін қазақ мемлекеттілігінің эстафетасын алып өткендей болды. Ол қазақ мемлекетінің барлық үш жүзінің бірлікте, татулықта және келісімде болуы туралы ойлады және қам жеді. Әйтеке би ішкі және халықаралық проблемаларды шешу кезінде дана, әділ би, мықты ой адамы, жоңғар басқыншыларына тойтарысты ұйымдастыруға үлкен үлес қосқан, дарынды әскери қайраткер ретінде көрсетті. Сондай-ақ ол шешендік өнердің үлкен талантын иеленді, адамдарды сендіре білетін адам болды.
Әйтеке би 25 жасынан бастап алдымен Ордабасында, сонан соң Күлтөбеде және Ұлытауда өткізілген, үш жүздің беделді адамдары мен билеушілерінің жыл сайынғы жиындарына үнемі қатысқан. Тәуке хан кезеңінен бастап дәстүрлі болған осы жиналыстарда ұлттың бірлігін практикада нығайту проблемалары талқыланды, әр түрлі ара ауыздықтардан және жүздер мен рулар арасындағы ашық өшпенділік жағдайларынан туындаған, билер арасындағы даулар шешілді. Әйтеке бидің жасы бойынша Төле би мен Қазыбек биден кіші болғанына қарамастан, сол немесе басқа ала ауыздықтарды шешкенде оның сөзінің үлкен салмағы болған. Шүбәсіз беделі бар Әйтеке би, кейде пікірлердің парасатты теңдестігін сақтап, жеке билер арасында болатын қатты дауларда сабырлы фактор болатын. Оған көптеген адамдар жүгініп, оған соңғы сөзді қалдырған. Әйтеке бидің үш ұлы болған: Өтебас, Қосыбай және Жалтыр. Оның өзі, үш ұлы бидің кіші бола тұрып, бәрінен бұрын 57 жасында дүние салды. Ол Ташкенттен 75 шақырымда Қауыншы және Шыназ ауылдарының маңында жерленген.
Сонымен, қазақтың үш биі — Төле би, Қазыбек би, Әйтеке би қазақ мемлекетінің, қазақтардың «Жеті жарғы» заңдар жинағының жетілуі мен дамуында, қазақ халқын ойраттар шапқыншылығы қарсы біріктіруде елеулі рөл атқарды.