Шығыс Европаның отырықшы егіншілері мен малшыларының энеолиттік мәдениеті, триполье мәдениеті.
Неолит дәуірі тас еңбек құралдары принципиалдық жанартатын мүмкіндігін тамамдады. Кейпін қола дәуірінде, тасты өңдейтін біршама жаңа әдістері пайда болғанымен, бірақ тас әбден маңызды еңбек құралдарын жасайтын жалғыз ғана шикізат маңызын жоғалтты.Болашақ металдың алдында болды. Металдың алғашқы кезеңін энеолит деп атайды.,(грек энде-мыс, литос-тас)яғни мыс-тас дәуірі.Осы сөзбен энеолит дәуірінде мыстан жасалған еңбек құралдары пайда болды.Бірақ тастан жасалған еңбек құралдар үстем болды деп айтқысы келді.Түсті металургияның дамуының төрт кезеңі бар:суық қақтау , ыстық қақтау,мыстан рудадан қорыту,мыстың негізінде араластыру.
Ең алғашқы рет металлды жердің қай аймағында пайдаланғанын айтуға әлі қиын, бірақ, кейбір ғалымдардың пікірі бойынша ,мысты бірнеше аймақтарда шамамен бір уақытта пайдалана бастады.Б.э.д. IҮ – мыңжылдықта адамдар мыстан еңбек құралдарын жасай бастады. Мысты игеру барлық жерде бiрдей жүрген жоқ. Мысқа бай оңтүстiк аудандарда бұл процесс қарқынды дамыды.
Мыс өңдеудiң екi тәсiлi белгiлi: қыздырып және қыздырмай өңдеу. Бұлардың қайсысы алғаш игерiлгендiгiн дөп басып айту қиын. Ең алғашқы еңбек құралдары қыздырмай, кесек мыстарды көрiкте соғу арқылы жасалды деуге негiз бар. Дегенмен мысты қыздырған кезде балқыған мыстың әртүрлi қалыпқа түсiруге болатындығын адамдардың бiлуi де әбден мүмкiн.
Металл өндiрудi игеруге байланысты өндiрiсте өзгерiс болды. Жалпы тайпалардан егiншi және бақташы тайпалардың бөлiнiп шығуы неолитте қалыптаса бастаған бiрiншi қоғамдық еңбек бөлiнiсiне алып келдi. Жерорта теңiзi, Алдыңғы Азия, Солтүстiк Африка, Оңтүстiк шығыс Еуропада және Орта Азия жерлерiнде егiншi тайпалардың мәдениетi тұтастай қалыптасты. Ал құрлықтың басқа көптеген бөлiктерiнде шаруашылықтың неолиттiк қалпы сақталды.
Шығыс Еуропаның оңтүстiк аудандары мен Орта Азияның көпшiлiк жерлерiне энеолиттiк мәдениеттердiң таралуы өзара бiрсыпыра ортақ белгiлерiне қарай топтастырылған. Олар тас еңбек құралдарымен қатар мыс құралдардың көп таралуы; кетпендi егiншiлiк пен үй маңы бақташылығының үстем болуы; өрнектi балшық ыдыстардың молдығы; балшықтан тұрғызылған iрi үйлермен қатар, балшықтан жасалған әйел мүсiндерi, ерекше өрнектi өнер туындылары. Шығыс Еуразия кеңiстiгiнде энеолит мәдениетi Оңтүстiк Украйна мен Молдовада, Орта Азияның оңтүстiгiнде жақсы зерттелген. Осы аудандардың алғашқысына жататын триполь мәдениетi тұрғындарының егiн шаруашылығынан қатысты өзiндiк идеологиялық түсiнiктерi қалыптасқан. Осындай түсiнiктерi трипольдықтардың ыдыстарының сыртын безендiруде айқын көрiнiс тапқан. Ыдыстардың сыртындағы күрделi де тұрақты өрнектер дiни мағана берiп, олардың айнала қоршаған орта мен кеңiстiк жайлы түсiнiктерiн аңғартады. Өрнектерде көбiне жаңбыр мен жел, күн мен түн, жыл мезгiлдерiнiң ауысулары бейнеленедi. Сонымен қатар жануарлар, өсiмдiктердiң жапырақтары, жер жырту мен егiн салу секiлдi шаруашылық көрiнiстерi де суреттелген. Балшықтан кейде сүйектен жасалған энеолиттiк әйел бейнелерi оларды береке құдайы ретiнде дәрiптегендiктi сездiредi. Осы дәуiрге жататын триполь мәдениетi өкiлдерiнiң кетпендi егiншiлiк және үй маңындағы бақташылықпен айналысқаны анықталып отыр. Дәлел ретiнде қазба кезiнде табылған әртүрлi дәндi дақылдардың қалдықтары мен егiншiлiкке пайдаланған еңбек құралдарын айтуға болады. Астық жинаған орақтардың тұтас тастан, мыстан және тiстерi микролиттерден құрастырылған түрлерi де кездеседi. Құрамында 443 мыс еңбек құралдары бар Карпун көмбесiн зерттеу трипольдықтардың еңбек құралдарын Балкан-Карпат таулы аймақтарынан алынатын таза мыстан жасалғандығын анықтауға мүмкiндiк бердi.
Трипольдықтардың арғы тегi жайлы ғылымда ортақ көзқарас жоқ. Бiр бiрiне қайшы келетiн екi көзқарас қалыптасқан: бiрiншiсi бойынша триполь тұрғындары Балкан жарты аралынан келген. Екiншi пiкiр бойынша триполь мәдениетi жергiлiктi нолиттiк тайпалардың негiзiнде қалыптасқан. Олардың тарих сақынасынан түсiп қалуы жайлы да ортақ көзқарас жоқ. Кейбiр зерттеушiлер оның басты себебi ретiнде б.э.д. II- мыңжылдықта шаруашылықта болған өзгерiстер мен, яғни бақташылықтың дамуымен баиланыстырса, ендi бiреулерi бұл жерлердi бақташы тайпалардың жаулап алуымен байланыстырады.
Энеолит дәуірінде Молдавияда, Оң жағалаулық Украинада және Румынияның бір бөлігінде өнім шығаратын шаруашылықтың үлкен бір бөлігі пайда болды. Киев қаласының қасында орналасқан Триполь селосы осы мәдениетке өз атын берді.Сондықтан бұл мәдениетке Триполь мәдениеті деп. атап кеткен. Румынияда бұл мәдениетті Кукетеш мәдениеті деп атайды. Бұл мәдениет б.д.д.Vмың жылдықтың екінші жартысында қамтиды.Триполь мәдениеті егін шаруашылықты мәдениет болып есептеледі. Триполь мәдениетінің егін шаруашылығы ормандардағы ағаштарды тамырымен жұлуды қажет ететін. Бұл жұмыс ер адамның күшін қажет етті. Сондықтан бұл мәдениетте ер адамның ролі үстем болған,патриархат негізгі орын алды.Триполь мәдениетінің егін шаруашылығы ескі заманнан қалыптасқан шаруашылықтың жүйесі болып табылады. Жерді кетпенмен, өңдеген. Кейбір деректерде жерді баптап болған соң тырмамен тырмаланған. Бидай, арпа, ірі бұршақ сияқты дақылдар түрі егілген .Өнімді шақпақ тас сипатты орақпен орып, тас диірменмен тартатын болған.Кейбір қоныстарда мал. шаруашылығы үлкен роль атқарған. Сиыр мен шошқа баққан.
Оң жағалаудағы Украинаның жері, Молдава, Румыня мен Болгарияның Карпат-Дунай бөлігі энеолит дәуірінде,триполе-кукутени мәдениеті ретінде белгілі,отырықшы-егіншілердің мәдениетімен қамтылды.Осы және өзге мәдениеттер Балқан-Дунай энеолиттін құрады.Триполье Кукутени мәдениетінің ескерткіштерінің зерттелінуінің ұзақ тарихы бар, оның бірнеше кезеңдестірілуі бар. Бұл мәдениеттің хронологиясы ерте,орта және кейінгі(соңғы) кезеңдерге бөлінеді, бұдан басқа жекелеген уақыттың кезеңдер мен жергілікті варианттар (нұсқалар) бар.Трипольдіктердің қоныстары құнарлы орманды топырақтарда орналасты. Бұл қоныстар орасан үлкен аумаққа таралып, тесе бұйымдармен қатар мыс бұйымдардың пайда болуы; Кетпенмен жер өңдеу мен отырықшы мал шаруашылығының үстем болуы, әшекейлі қыш ыдыстардың, саз балшықтан соғылған үйлер мен егіншілік культтерінің болуы секілді ерекшеліктермен біріктірілді.
Триполье-кукутени мәдениетінің ерте кезеңіне бізге белгілі шамамен 150-дей қоныс жатады.Олар,өте ертедегілерінде әшекейлі керамиканың жоқтығымен ерекшеленеді.Ерте кезеңі б.з.д.4200-3400 ж.ж.хатталады.Бұл кезеңнің қоныстары ауданы бойынша онша үлкен емес,мәдени қабаттарында көптеген кремнилік жарғақтар мен ретушсызтілімдер табылды.Керамика ақ бояу тастырылған ойықтары бар оюлармен әшекейленген , алайда бұлар осы кезеңнің соңында қолданыстан шығып қалды.Бұл кезеңде Днепрдің орта ағысында жейтін тамақтың негізгі бөлігін аңшылықпен тауып отырды.
Бұл уаққытта триполье кукутени мәдениетінің жергілікті нұсқаларының интенсивті түрде қалыптасуы жүрді.Трансельванияда,Малдавалық Карпат маңындағы және өзге де аудандарда көптеген ескерткіштер белгілі;мәдениеттің жергілікті нұсқасының өзге қоныстарының тобы Днепр бойында орналасқан (Флоресты,Александровка І жіне т.б.)қоныстардың тағы бір тобы Днестрдің сол жағалауында табылды.(Луна-Врублевецкая,Бернашевка және т.б.).Соңғы жылдардың зерттеу материалдары бізге триполье-кукутень мәдениетінің б.з.д. Ү-ІҮ мың жылдықтардың шегінде ертеректегі жергілікті мәдениеттердің (Баян және сызықты-ленталы) негізінде,Шығыс Карпат маңы мен Оңтүстік-Шығыс Трансильванияның жерінде қалыптасуындағы жөнінде сенімді түрде айтуымызға мүмкіндік береді.
Триполье-кукутень мәдениетінің келесі кезеңі (б.з.д.ІҮ мың жылдық) Керамика өндірісінің күрт өсуімен және әшекейлі ыдыстардың пайда болуымен сипатталады.Осы кезеңнің бірнеше жүздеген есекерткіштері белгілі,олардың ішінде ең маңыздылары Колошицина мекені мен Владимировкадағы қоныстар болып табылады.
Киевка жақын маңдағы Колошицинада екі сырғымалы шатырмен жабылған саз балшықты үйлердің отыз тоғыз алаң-іргесі табылды.Алаңдар шеңбер бойымен орналасқан және де кіре берісіндегі шеңбердің ортасына қарап, тұрған екі жүзден астам үй табылды.Шеңбердің ортасындағы кеңестік мал үшін қаша ретінде қызмет атқарды.Қоныс айнала қоршаумен қоршалған деген жорамал бар.
Трипольелік тұрғындардың негізгі кәсібі кетпенді жер өңдеу болды.Олжалардың арасында балшықтағы әртүрлі дәндердің іздері,сондай-ақ жер өңдеу заттары жиі кездеседі.
Жерді өңдеу тастан,сүйектен, және мүйізден жасалған кетпенмен жүргізілді. Негізгі ауыл шаруашылық дақылдары бидай, арпа және тары болды. Өнімдері қарадүрсін орақтармен орып алған (бүтін тасты, астарлы, ал кейін мысты.)
Трипольелік бұйымдарды саралау, олардың Балқан-Карпат тау аймағындағы кендерден алынған таза мыс бұйымдарды пайдаланғанын көрсетеді.
Бұл кезеңдегі трипольеліктердің саз балшықты ыдыстары формаларының алуан түрлілігімен таң қалдырады:үлкен екі конусты ыдыстар кратерге алмұртқа ұқсас кеселер,тік бұрышты құлақшалары бар ыдыстар құмыралар.Ыдыстар азықта сақтау үшін,тамақ дайындау үшін және асханалық ыдыс ретінде пайдаланылды.Кейбір ыдыстар қақпақтармен жабдықталған.
Мына жайт өзіне назар аудармай қоймайды: соңғы зерттеулер көрсетілгендей,трипольелік мәдениеттің қоныстарының бәріне де егіншілік құралдары басым бола берген жоқ кей жерлерде шаруашылық көбінесе мал шаруашылығы сипатында болды.
Трипольеліктердің ірі қараның екі түрін (шағын жіңішке сирақты және жабайы сиырға ұқсас ірісін) қой шошқа ұстады.Триполье мәдениетінің өмір сүрунің соңына қарай жылқы қолға үйретілді.Бұл мәдениеттің мал шаруашылығына малды қорады бағып ұстау тән.Малды қоныстың маңында жайып,оны түнде қашарда ұстайтын болған.
Триполье-кукутени мәдениетінің тайпаларында шаруашылықтың егіншілік сипатымен байланысты өзіндік бейнесі бар идеологиялық түсініктер қалыптасты.Олар ыдыстардың ою-өрнектері мен әйел бейнесіндегі саз балшықты статуэтка да өте әдемі бейнеленген.Табылған олжаларға қарағанда,ең басты діни-мифологиялық символ-Жер ана болды.
Трипольеліктер мәдениетінің дамуының соңғы кезеңінде оның аумағы едәуір ұлғайды.Бұл кезеңнің ескерткіштері Еділ өзенінің арғы беті мен Днепрдің бергі бетінің орта тұсына дейін белгілі және олар алуан түрлілігімен ерекшеленеді.(Шеңбер бойымен орналасқан шағын қоныстар мен үлкен қоныстар).Триполье мәдениетінің соңғы кезеңі б.з.д. 300 ж.мен б.з.д.2200 д.қамтиды.
Триполье-Кукутень мәдениетінен басқа Оңтүстік-Шығыс және Орталық Еуропада өзге де мәдениеттер өмір сүрді.Дунай мен Пруттың төменгі ағысында Гумельница мәдениетінің ерте кезеңінің ескерткіштері бар.(шамамен жиырма ескерткіш белгілі).Жоғарғы Виела мен Жоғарғы Днестр арасында зимнозлот мәдениеті өмір сүрді.Триполье –кукутень мәдениетінің солтүстігіне қарай б.з.д. ІҮ мың жалдықтан ІІІ мың жылдықтың ортасына дейін шұңқыр тәріздес кубоктар мәдениеті дамыды.Бұл мәдениет шаруашылықтың өндіруші түрінің таралуында ерекше роль ойнады.Еуропаның едәуір бөлігінде Эльбадан Днепрдің орта ағысына дейін б.з.д. ІІІ мың жылдықта шар тәріздес амфорлар мәдениеті қалыптасты.
Орта Азия энеолиті.
Орта Азияның оңтүстiк аудандарындағы мәдениеттер жейтун егiншiлiк мәдениетiнiң негiзiнде қалыптасып, дамыды. Бұл өңiрдiң энеолиттiк мәдениетiн зерттеуде олардың құрылыс салу дәстүрiнде, еңбек құралдарында, ыдыс өрнектерiнде, балшықтан жасалған әйел бейнелерiнде трипольдықтармен ұқсастық барлығы байқалады.
Түркiмения жерiндегi Анау, Намазга тепе қоныстарын зерттеу үлкен ғылыми маңызға ие. Қазба жұмыстары нәтижесi олардың жейтуннан да жоғары дамыған егiншiлiк мәдениеттiң ескерткiштерi екендiгiн көрсеттi. Бұл мәдениеттер өкiлдерiнiң өсiрген дәндi дақылдарының iшiнде арпа басым. Олар қой, ешкi iрi қара мен ит бақты. Бiрсыпыра кейiнрек түйенi қолға үйреттi. Еңбек құралдарының басым көпшiлiгi (кетпен, орақ, дән үгiткiштер) тастан жасалғанымен олар мысты да бiлдi. Анаудың төменгi қабатының өзiнен инелер, түйрегiштер, жапырақ тәрiздес пышақтар мен әшекей бұйымдары кездеседi. Қазба кезiнде шыққан сыртында өрнегi бар саз ыдыстар, құрылыс қалдықтары, әйелдер бейнелерi бұл мәдениеттiң энеолит дәуiрiне жататындығын көрсетедi.
Орта Азияның оңтүстiгiнде қалыптасқан осы мәдениеттер Иран мен Алдыңғы Азияның энеолиттiк мәдениеттерiмен тығыз байланысты және Оңтүстiк Еуропа мен Азияның егiншi мәдениеттерiмен бiрқатар ұқсастықтары бар.
Мәдениеттердiң бiрiнен соң бiрi жалғаса дамуы археологтарды әр уақытта қызықтырған. Осы мәселеде Түркiменияның егiншi тайпаларының мәдениетiнiң даму кезеңдерi аса үлкен маңызға ие. Анау тепедегi мәдени қабаттардың бiрiнен соң бiрiнiң кезектесiп қалыптасуына қарай төрт кешен анықталды: Анау I б. э. д. 4500 – 3200- жылдарына; Анау II б. э. д. 3200 – 2400- жылдарға; Анау III және Анау IҮ қола дәуiрге жатады.
Намазга тепеде жүргiзiлген зерттеудiң материалдары бұл қонысты алты хронологиялық кешенге бөлуге мүмкiндiк бердi: Ең ежелгi қабаты Намазга I – б. э. д. Ү – IҮ- мыңжылдықтарға, Намазга II – IҮ-Ү- мыңжылдықтарға, Намазга Ш – 3500-2750- жылдарға, Намазга IY – 2750 – 2300 -жылдарға, Намазга Ү – 2300 –1850- жылдарға, Намазга ҮI – 1850-1100-жылдарға жатады. Бiрiн бiрi жалғастырып отырған Түркiменияның ежелгi егiншiлiк мәдениетi осындай жүйеде қалыптасқан.