- «Диаспора» сөзінің хатқа түсу тарихы мен «диаспора», «этнос» терминдерін қодцану аясы
Қазақстандағы диаспораның қалыптасуы туралы әңгімені бастамас бұрын «диаспора» туралы үғымға тусінік берген жөн. Бұл үғым біздің дөуірімізден бүрын 722 жылы жөне 586 жылы Палестинадағы ежелгі еврей мемлекеттері — Израиль және Иудия патшалықтарын Ассирия мен Вавилон жаулап алғаннан кейін еврейлер дүние жүзіне шашырап кетуіне орай туған. Еврейлер барған жепіндегі жергілікті халықтардың тілін кабылдап қана қоймій, оздерінің тілін, дінін, мәдениетін, салтын сақтап қалған. Сондықтан бүл қүбылыс «диаспора» деген грек созімен аталған «шашы-раңқы» немесе «елінен жерінен ажыраған»деген мағына береді.
Қазақ жеріңдегі диаспоралардың тарихын таразыға салып, ғылыми түжырымдар жасасақ «Диаспора дегеніміз—халық-тың (этностық қауымдастықтың) белгілі бір бөлігінің өзі қалыптасқан елден тыс жерде отанымен біріздену сезімін сақтауда болатындар». Осы түжырымның теңірегіне тоқта-латын болсақ, кейбіреулер Қазақстанда үлт деңгейіне көтергісі келетіндердің бәрі диаспора болып шығады. Ғьшым-ға сүйенсек, орыстардың санының көптігіне қарасақ та, қарамасақ та ол диаспора үғымының еншісінде. Олардьщ өздерінің тарихи отаны бар. Украиндар да, немістер де, кәріс-тер де, татарлар да, өзбектер де солай. Үйғырлар мен курд-тердің төл мемлекеті болмағанымен, олардың маңдайына жазған тарих- тағдырдың өз сыбағасы бар. Сол себепті олар да диаспора шеңберінен шыға алмайды. Сондықтан қай жағы-нан алғанда да еліміздегі диаспора өкілдерін үлттар деңгейіне көтеруге ешқандай негіз жоқ деп түйіндеуте болады.
Әсте, бүл еліміздегі диаспора өкілдерін ешқандай қүқық-тық жағынан кемсітушілік емес. Ондай болса, Қазақстанда үлтгық-мәдени орталықтар қүрылып, диаспоралардың жан-жақты дамуына мемлекет тарапынан қамқорлық жасалмас та еді ғой. Республикада этноцентристік немесе этнократиялық әрекеттің жүргізіліп отырмағаны да мәлім. Мүндай ерекетке
бармақ түгілі, қазақ этносы толыққаңцы тарихтың өң бойывда өзіне келген зардаптардан әлі айығып болған жоқ. Сол себепті де қазақ үлтына белгілі бір деңгейде басымдық беріліп отыр деудің озі артық болар еді.
Тағы бір айта кететіні, диаспора өкіддерінің қазақ даласына жаппай қоныстана бастағаны соңғы бір ғасырдың иелігіне тиеді. Оның ар жағында Ресей патшасының отарлау саясатына қатысты қазақ даласына қарашекпенділердің келе бастағаны мәлім. Алайда, қазақ жеріне басқа үлт өкілдерінің жаппай қоныс аудара бастауы Қазан төңкерісінен кейін ғана күрт өсті. Қуіын-сүргінге үшырап, қазақ жерін паналап, түрақтап қалғандар да сол уақыттың қүрбандары. Одан кейін Мәс-кеуден жергілікгі халықты ассимиляциялау саясатының шең-берінде тың көтеру, кәсіпорындар салу төрізді түрлі шаралардың ықпалымен келгендерде жеткілікті болды. Осы-ның бөрі жинақтала келіп жергілікті үлттың азшылықта қа-луына әкеліп соқтырды. Санының аздығы қазақта әсте этнос қүқығынан айыруға немесе саны көп диаспораны этнос деңгейіне көтеруге ешқавдай мүмкіндік бермеқці. Осы жерде ерекше атап отетін, біздің қозғаған мәселемізге төрелік бола-тын бір дәйек бар. Ол қалай болғанда да, қандай жағдаймен болса да қазақ жеріне қоныс аударған диаспора өкіддерінің бүгінгі Қазақстан халқын қүрып отырғандығы. Бүл туралы Ата Заңымызда да айқын жазылған «Біз, ортақ тарихи тағдыр біріктірген Қазақстан халқы…». Міне, «Қазақстан квп үлтгы мемлекет» дегендерге беретін негізгі жауаптың бірі осы.
Қазақстан халқының 56 пайызын қазақ этносы қүрайды, 28 пайызы орыс диаспорасының еншісінде. Басқа үлт өкілдерінің еншісіне 16 пайыз ғана тиеді.
Алдымен «этнос» үғымының түп-торкініне көз жүгір-телік. «Этнос» (немесе халық) дегеніміз — езінің дамуының бастапқы кезеңінде аумағының бірдейлігі, бірдей тілге негізделген мәдениетінің, шаруашылық-түрмыстық ерек-шеліктері болуы, өзіне төн бірқатар белгілері бар тарихи жағынан қалыптасқан өлеуметтік топ». Енді осы талаптар теңірегінен түжырымдасақ, Қазақстандағы этнос белгісі тек казақ үлтының шеңберіне ғана сәйкес келеді. Қазақ этносы бабалардың бүгінгі күнге жеткен бір түтас үлан-ғайыр далада халық ретінде қалыптасты, жетілді. Тіпті оны Ата Заңымыз-дың басталуындағы «Біз, ортақ тарихи тағдыр біріктірген Қазақстан халқы, байырғы қазақ жерінде мемлекеттік қүра отырып…» деп жазылған преамбула да айғақтайды. Қазақ этносының қадым заманнан бері Қазақстан аумағын еркін жүріп, ең жайлағандығына қатысты басты темірқазығының
- Қазақстандағы Кәріс диаспорасы
1938 жылы Қазақстандағы кәрістердің саны — 98454 адамға жетті.
1959 жылы — 74 мың адам.1999 жылы — 99657.Көрістерге орыс шенеуніктерінің сенімсіздік көрсетуін алғаш рет 1905 жылы Унтербергер білдірді. Ол кәрістерге қарсы сенімсіздіктің түтастай дәлелдер жинағын келтірді.
Олардың бастылары:
1) Көрістер діни нанымдьшық, дөстүр, әдет-ғүрып, эко-номикалық емір жавдайындағы дүниеге козқарасы бойынша орыстардан бөтен; Ресей бодандығына өткен және православие дінін қабылдағанның озінде де олар орыс халқымен сіңісіп кете алмайды, Жапония немесе Қытаймен соғыс бола қалған жағдайда олардың ададдығына сенуге болмайды, тыңшылық әрекетінің жазылуына олар қолайлы жағдай тудырады.
2) Кәрістерге жерді жалға беру жолы арқылы ауыл шаруашылығын жүргізу жолдары орыс қожайындарын азғындыққа үшыратады.
3) Олар жерге коныстана отьтрып орыстарға арналған жерлерді басып алады, бүл Тынық мүхиты жағалауындағы олардың жағдайын әлсіретумен тең сияқты.
1937 жылы Қиыр Шығыстағы Кәріс қауымы 200 мың адамды қүрады, олардың ішінде қиыр шығыстық көрістер (ҚШК) — 110280 адам; орыс-бодандары 27,2 мың адам, жапон бодандары 67,8 мың адам.
1937 жылғы тамыз айында Сталин елдің шығыс аудан-дарының НКВД жетекшісі генерал Г.С.Люшковпен болған әңгімесінде «кәрістердің көші-қон мәселесін күшейту жөніндегі» үсынысын айтты. Кеңес мемлекетінің басшысы қүжаттарда белгіленгендей, «кәрістерге» сенбейтінін айтты. Кәрістер мен бірге жіберілетін жапон тыңшыларының ара-сывда тығыз байланыс болуы мүмкін деп есептеп, олар шека-ралық аймақта түрған кезде кәрістерге сенімсіздік білдірді».
Қиыр Шығыстағы 200 мың көріс халқының тағдырын анықтаған 1937 жылғы 21 тамыздағы КСРО ХКК мен БКП ОК-тың аса қүпия қаулысының толық мазмүнын қарасты-райық.
КСРО Халық Комиссарлар Кеңесі мен БКП Орталық Комитетінің 1937 жылғы 21 тамыздағы № 1428-326 қаулы-сында коріс халқын қиыршығыстық өлкелердің шекаралы аудандарынан қоныс аударту туралы КСРО Халық
Комиссарлар Кеңесі мен БКП (б) Орталық Комитеті қаулы етеді: Қиыршығыстық өлкелердегі жаповдық тыңшылардың өтіп кетуінің жолын кесу мақсатында:
1) БКП (б) Қиыршығыстық өлке комитетіне, елкелік атқару комитеті мен Қиыр Шығыс өлкелік УНКВД-ға Қиыр Шығыс өлкесінде: барлық Посьет, Молотов, Гродеков, Хан-кай, Хороль, Чернигов, Спасск, Шмаков, Постышев, Бикинск Вяземск, Хабаровск, Суйфун, Киров, Калинин, Лазо, Свобод-ненск, Благовещенск, Тамбов, Михайлов, Архаринск, Ста-линск және Блюхерово шекаралы аудандарындағы барлық кәріс халқын шығарып, оларды Оңтүстік-Қазақстан облы-сының Арал теңізі мен Балхаш аудандарына және Өзбек КСР-ына кешіруді үсыну. Қоныс аудартуды Посьет ауданы мен Гродеково ауданына тиіп жатқан аймақтардалбастау.
2) Қоныс аудартуға тездетіп кірісу және1938 жылдың 1 қаңтарына дейін аяқтау.
3) Кешірілуге жататын кәрістерге көшу кезінде өздерімен бірге мүліктерін, шаруашылық заттары мен асыраған қүста-рын алып кетуге рүқсат беру.
4) Қоныс аударушыларға олар қалдырып кеткен қозға-латын және қозғалмайтын мүліктер мен егістерінің орнын толтыру (төлеу).
5) Қоныс аударушы кәрістер шекарадан ары асып кетуге тілек білдірсе, кедергі келтірмеу.
6) КСРО Халықтық ішкі істер комитетіне көшуге байла-нысты кәрістер жағынан тууы мүмкін тәртіпсіздіктер мен эксцестерге қарсы шаралар қабыддау.
7) Қазақ КСР мен Өзбек КСР Халық комитетінің кеңе-сіне тез арада орналастыру пункттері мен аудандарын анықтап, қоныс аударушылардың жаңа орындағы шаруашылыққа жерсініп кету шараларын қарастыру, оларға қажетті көмек көрсету.
8) НКПС-ты қоныс аударушы кәрістер мен олардың мүліктерін Қиыр Шығыс өлкесінен Қазак КСР мен Өзбек КСР-сына тасымалдау үшін Шығыс өлкелік атқару комите-тіне ез уақытында вагондарға тапсырыс беруді қамтамасыз етуге міндеттеу.
9) БКП (б) Шығыс өлке комитеті мен Шығыс өлкелік атқару комитетіне үш күндік мерзім ішінде қоныс аударуға жататынын адамдар мен шаруашылықтардың санын хабарлауды міндеттеу.
10) Қоныс аудару барысы, қоныс аудару аудандарынан
жөнелтілетіңцер саны, қоныстану ауданына келгендер саны мен шекараға жіберілгендердің саны жөнінде телеграфпен он күндік мәліметтерді жеткізу.
11) Кәрістер көшіріліп жатқан аудандарьщағы шекараларды қорғауды нығайту үшін шекара өскерлерінің санын 3 мың адамға көбейту.
12) КСРО ішкі істер халық комитетіне кәрістерден боса-тылған орындарға шекарашыларды орналастыруды рүқсат ету.
Қазақстанға көшірілген кәрістер нақты түрде қоныс аударудың екі кезеңін бастарынан кешірді.
Біріншісі — 1937 жыддың күзінен 1938 жьвідың көктеміне дейін. Олар уақытша босатылған жерлерде бодды, осы уақытга олар жертөлелерде, қоймаларда, атқораларда, шошқақоралар мен соған үқсас орывдарда, өздерімен альш келген қаражатпен өмір сүрді. Ал олар өздерімен бірге тек киім-кешек, жолға арналып есептелген мардымсыз азық-түлік қорын әкелген болатын.
1938 жылғы көкгемде кәрістерді қоныс аудартудың екінші кезеңі басталды. Кәрістерді жүк вагонымен тасымалдады, олар вагондарға артық тиелді, бір отбасының мүшелерін әр түрлі эшелондарға тиеп жіберіп, жолда туыстарын жоғалтып алу, жаппай ауруға үшырау жағдайлары болды. 1937 жьшғы 28 қазаңцағы мәлімет бойынша Қазақстанға 70 эшелон, 12129 жанүя, 58427 адам әкеліңді, тағы да 7927 жанүя жодда болды.
Қазақстанға барлығы 20789 отбасы, 98457 адам әкелінді.
Әкелінген қоныс аударушылар мына жерлерге орналас-тырылды:
Алматы облысы бойынша … —1616 отбасы, 7581 адам.
Оңтүстік Қазақстан облысы бойынша…— 8867 отбасы, 43181 адам.
Ақтөбе облысы бойынша …—1744 отбасы, 7666 адам.
Солтүстік Қазақстан облысы бойынша -2299 отбасы, 9350 адам.
Қарағанды облысы бойынша —3073 отбасы, 14792 адам.
Қостанай облысы бойынша —720 отбасы, 3476 адам.
Батыс Қазақстан облысы бойынша — 1950 отбасы, 9017 адам.