Ғылым. XIX ғасырдың соңы XX ғасырдың басында ғылым ерекше қарқынмен дамыды. Үлы жаңалықтар бірінен кейін бірі ашылып жатты. Бүл қандай да бір сиқыршының табиғат пен адамның құпия сырларын жасырып тұрған жұмбақ пердені ашып жібергеніндей әсер етті. Бұл сиқыршы адамзат ақыл-парасаты болатын.
Жаңа ашулар—табиғат механиканың нақты заңдарына бағынады деген түсініктерді бұзды.
XIX ғасырдың екінші жартысындағы ашылған табиғи-ғылыми жаңалықтардың басты маңыздылығы сонда, ол материяның құрылысы, кеңістік, уақыт, қозғалыс, тірі табиғаттың дамуы, табиғаттағы адамның орны, жердегі тіршіліктің пайда болуы туралы көзқарастарды түбірімен езгертті.
1831 жылы Майкл Фарадей электромагниттік индукция құбылысын ашты. Ол, егер мыс сым магниттік күш желілерін қиып өтсе, онда электр тогы пайда болатынын байқаған. Бқл жаңалық электродвигательді жасауға жол ашты. Фарадейді замандастары «найзағай әміршісі» деп атаған. Ғалым Корольдік коғамыньщ, кептеген академиялардың мүшесі, соның ішінде Петербург академиясы оны өз мүшесі етіл сайлаған.
1895 жылдьщ соңында Германия физигі Вильгелъм Конрад Рентген (1845—1923) Масквеллдің электро-магниттік толкындар теориясына сүйене отырып көзге көрінбейтін, өздері Х-сәулелері деп атаған сәулелерді ашты. Бұл сәулелердің ғажайып ерекшеліктері: көзге көрінбесе де әр түрлі нәрселерге өтіп кететін, тасада адам көзіне түсе бермейтін құбылыстарды көруге болатын қасиеттері болды.
Бұл ұлы жаңалық бірден медицина тәжірибесіне енгізіліп, оның негізінде жасалған рентген аппараты көшпіліктің; қызығушылығын тудырды. Енді дәрігерлер аурулардың ішкі зақымдарын, сынған сүйектерін көріп, бақылауға мүмкіндік алды. Физиктердің арасында түңғыш рет Рентгенге Нобель сыйлығы берілді. Ерлі зайыпты Кюрилер А.Беккерельмен бірге радиоактивтілікті ашқан жаңалығы үшін 1903 жылы физика саласындағы Нобель сыйлығын алып, «микробөлшектердің құпия әлеміне» жол ашты.
Микробиология—жаңа ғылым. Мүмкін сіздер құтырған иттің адамды қауып алуы кісі өліміне әкеп соқтырған кездер болғанын білмейтін боларсыздар. Міне, 1885 жылы құтырған ит он төрт рет қапқан баланы ғалым өлімнен құтқарды. Бұл ғалым Луи Пастер (1822— 1895) болатын. Алғашқы кезде ғалым иттер мен қояндарға ұзақ уақыт тәжірибе жасап, алынған екпені адам өмірін сақтап қалуға қолданды. Құтыруға қарсы екпе ғалымның ұзақ жылғы еңбегінің жемісі. Пастер әлемге микробиология деп аталатын жаңа ғылымды сыйлады.
Пастердің тәжірибелері әр түрлі азық-түліктерді стерилизациялау мен пастеризациялау әдістерін жасауда зор маңызға ие болды. Оның ізденістері иммунитет туралы ілімнін негізін қалады. Пастер хирургтарға қол мен құрал-саймандарды залалсыздандыру қажеттілігін түсіндірді.
Әдебиет. XIX ғасырдың 20-жылдарында еуропальщ әдебиетте жаңа есім — Виктор Гюго (1802—1885) пайда болды, оның маңына өнердегі жаңа соқпактарды іздеген жас ақындар, суретшілер, музыканттар жиналды. Оның «Париж күдайана ғибадатханасы» романы француз романтиктерінің өзіндік ерекше манифесті болды. Романның негізгі оқиғасы хальщ толқулары билеген ортағасырлық Парижде өтеді. Бүлікшілердің күші, олардың ерлігі мен жан дүниесінің сүлулығы нәзік те арманшыл Эсмиральда, қайырымды да қамқор Квазимодо образдары арқылы ашылды.
Оның «Күлегеш адам» атты романында XVII ғасыр ақсүйектерінің азғындығын, эгоизмін ғажап өткірлікпен суреттеді. В.Гюго III Наполеон империясы режімінің қайтпас қарсыласы болды.
Жаңа тарихтың бірінші кезеңінде, бүкіләлемдік мәдениеттің баға жетпес құнды әдебиет және өнер шығармалары пайда бола бастады. Еуропа халықтары мәдениеті мен өнерінде XVII—XVIII ғасырлар бойы бір-бірін ретпен ауыстырып отырған үш көркемөнер бағыты болды. Олар: классицизм, романтизм және реализм.
Классицизм өзінің жоғарғы өрлеу дәрежесіне XVII ғасырда Францияда жетті. Үлы драматург Мольер дворян-дық пен буржуазияның кемшіліктерін әділ көрсетті.
Классицизм рухында Вольтер өзінің ағартушылық идеясын көрсеткен атақты трагедияларын жазды.
XIX ғасырдың бірінші онжылдығында әдебиет пен өнерде романтизм бағыты орнықты. Романтиктер классицизмнің қатал төртібінен бас тартты. Ерекше жағдайлардағы ерекше кейіпкерлер—романтизмнің принципі осы еді.
Революциялық романтизмнің ең көрнекті өкілі ағылшын ақыны Байрон болды. Байрон өзінің еңбектерінде Англияның буржуазиялық-аристократиялық қоғамындағы азғындықка деген жиіркенішті көзқарасын ашық байқатты.
Байрон сол кезеңнің бүкілөлемдік өдебиетіне үлкен әсер етті. Пушкиннің айтуынша, Байрон «тұтас бір ұрпақ ойының тәңірі» болды.
XIX ғасырдан бастап реалистік бағыт дами бастады. Егер романтиктер нақты өмірден оқшаулануды қаласа, реалистер нақты дүниені объективті, шындық тұрғысьшан бейнелеуге тырысты. Реализм— адам тағдыры, мінезі, әдеп-ғүрпы тарихи жағдайларға, қоғамдық ортаға бағынышты екенін көрсетті. Жазушы-реалистер (Бальзак, Дик-кенс) буржуазиялық қоғам шындығын өте шынайы бейнеледі.
Иоганн Вольфганг Гёте (1749— 1832)—Байрон аса ірі неміс ақын-жазушысы, лирикалық өлеңдердің, поэмалардың, драмалардың, романдардың авторы болды. Ол — әлемдік әдебиеттегі аса ірі тұлға. Оның шығармашылығы бір көркем бағыттың шеңберіне сыймайды. Онда реалистік бағыт өте күшті болды, бірқатар еңбектерінде классицизм принциптері де кездеседі. Оның көптеген еңбектері өлең түрінде де, проза түрінде де жазылды. Гёте адамның шығармашыльщ күшін жоғары бағалады. Гёте шығарма-шылығына мұсылмандық шығыс әдебиетінің ыкпалы зор болды. Гетенің басты еңбегі — өлеңмен жазылған «Фауст» трагедиясы Француз жазушысы Оноре де Балъзак өзінің қажыр-кайратымен, еңбекке қабілеттігімен ерекшеленді. Ол тәулігіне 14—16 сағ жұмыс істеді. Бальзак шындықты реалистік тұрғыдан бейнеледі, «айналада болып жатқандарды» боямасыз көрсетті. Бальзактың басты еңбегі — «Адамдар комедиясы» деп аталатын 96 роман мен повестерден тұратын сериялы туындысы.
Белгілі неміс ақыны Гекрих Гейпе XIX ғасырдағы жарқын лириктердің бірі болды. Ол неміс буржуазия-сының қараңғылығын, «қасиетті одақ» саясатын сынады. Жаңа орыс әдебиеті мен әдеби тілдің, орыс реализмінщ негізін қалаушы А.С.Пушкин (1799—1837) болды. Пушкиннің ұлы туындылары «Евгений Онегин», «Борис Годунов», т.б. Оның керемет лирикасы орыс мәдениетіне және әлемдік мәдениетке қосылған баға жетпес үлес болды.
Балтық жағалауы халықтарынын мәдениеті айтарлықтай дамыды. XIX ғасырдың соңында латын ақыны Янис Райнис, Литваның жазушы қызы Ю. Жемайте өз шығармаларымен таныла бастады. Украйндық жазушы, ғалым, қоғам қайраткері Иван Яковлевич Франко (1856—1916) шығармашылығы жан-жақты болды. Ол ірі ақын, тамаша жазушы-романист, драматург еді. Оның шығармалары өз халқына деген махаббатқа, оның мүддесін терең түсінушілікке толы. И.Я.Франко, сондай-ақ фольклоршы, ғалым, әдебиет тарихшысы және әдебиет сыншысы ретінде танылды.
Ұлттың әдебиеттің салт-дәстүрін қайта жаңартуға ұмтылыс XIX—XX ғасырлар тоғысында әлеуметтік-экономикалық процестермен тығыз байланысты болды. Бұл, әсіресе Бенгалияда кеңінен таралды. Бенгал әдебиеті XIX ғасырдың соңында дүниежүзілік әдебиет қатарында көрнекті орын алды. Бенгалдық ақын және жазушы Рабиндранат Тагор (1861—1941) бүкіл әлемге танылды. Оның бірінші шығармасы жарық көргенде, ол небары13 жаста болатын. Ол көптеген өлеңдердің, поэмалардың, әңгіме, романдардың авторы. Тагор әңгімелерінде Үндістанның өмірі, отаршыл өкіметтердің әрекеттері бейнеленді, ескінің сарқыншақтарын сынады. XX ғасырдың басында Тагордың ірі романдарында («Күйреу», «Тау») үнді зиялы қауымындағы қақтығысты көңіл күйлер өз бейнесін тапты.
Лев Ниқолаевич Толстой (1828—1910) өзінің «Соғыс және бейбітшілік», «Анна Каренина», «Воскресенье» деген шығармаларында әлемдік әдебиет тарихында Ресейдің өмірін барлық қарама-қайшылықтарымен шынайы бейнелей білді. Адамдардың рухани байлығын және оның шындықты, әділетті іздеудегі азапты жолын суреттеді.
Орыс ақыны Михаил Юръевич Лермонтов (1814—1841) реалистік прозаның және поэзияның тамаша үлгілерін жасады, сол кездегі қоғам өмірінің бар кемістігін тереңінен қозғады. «Біздің заманның ерлері» атты романында ол өз замандасының ғажап бейнелерін жасады.
Бейнелеу өнері. XIX ғасырдың бірінші жартысындағы бейнелеу өнеріндегі реалистік дәстүрлер «реализм» термшшгің езі сияқты Гюстав Курбе (1819—1877) есімімен тығыз байланысты. Суретші пейзажы ашық және қанық бояулы. Жаны сүйетін суреттері нақты, тіпті қарапайым: тау етегінен орын тепкен жұпыны үй немесе Нормандия жағалауындағы көз сүріндіретін шексіз теңіз қарапайымдылығы мен шынайылығы арқылы өз көрерменін тебіреніске түсіреді.
Өз бетімен білім алған тамаша суретші Винсент Ван Гог (1853—1890) шығармашылығы Франциямен тығыз байланысты. Оңтүстік Францияның дархан, ғажайып табигаты Ван Гог шабытының тұрақты көзі болды.
Ван Гог табиғатты басқа суретшілерге қарағанда жан дүниесімен түсіне білді. Оның соңғы шығармаларының бірі — «Овердегі жаңбырдан кейінгі пейзаж». Шығарма өмірге деген құштарлыққа, сұлулыққа бас июге, жақсылыққа, үйлесімділікке үйретеді.
Музыка. Романтизм өнерге жаңа тақырыптар мен жаңа есімдер ғана емес, музыканың түріне де өзгерістер әкелді.
Австриялық композитор, музыкант Франц Шуберт (1797—1828) Венада ұлы Бетховенмен бір кезеңде өмір сүрді. Ұялшақ жасөспірім оның талантына бас иіп, алыстан бақылап, танысуға жүрексініп жүретін. Дегенмен композитордың музыкасы туралы Бетховеннің «Шын мәнінде Шубертте құдайдың берген нұры бар» деген пікірі белгілі.
Композитор кесек туындыларды сирек жазған, фортепианоның сүйемелдеуіндегі дауысқа арналған, кейіпкерлері көше сайқымазақтары, балықшы, диірменшілер болып келетін (негізінен, Шиллер мен Гетенің сөздеріне жазылған) әндерге көбірек көңіл аударған.
Шуберт бар болғаны 32 жыл ғана өмір сүрді. Достары оны Бетховен зиратының жанына жерледі.
XIX ғасырдың бірінші жартысындағы талантты музыканттардың ішіндегі ең құрметті орывдардың бірі поляк Фридерик Шопенге (1810—1849) тиесілі. Композитор жан-дүниесінің торығуы мен күйзелісін атақты шығармасы — «Революция этюдінде» ағыл-тегіл жеткізді. Шопеннің өзі ұнататын шығармасы би, славян ұлттық әуендері негізіне құрылған, сондықтан да оны «мазурка королі» деп атаған. Ол би музыкасының өзіне патриоттық әуез бере алды. Шопен өз музыкасының туған халқын жеңістерге жетелейтініне шексіз сенді.
Ол өз шығармашылығында поляк шаруаларының әндері мен билерін пайдаланды. Оның шығармалары, сонаталары фортепианолық музыканың інжу-маржаны болып табылады.
Бұдан кейінгі музыкадағы романтикалық дәстүрдің дамуы Джузеппе Верди (1813—1901) шығармашылығынан көрініс тапты. Композитордың опералары 1848 жылғы оқиғалардың табалдырығында тұрған отанының тәуелсіздігі үшін күрескен итальян патриоттарының құдіретті қаруы болды. Операның алғашқы қойылымында ғұндардың Италияға басып кіретін тарихи сюжетте римдік қолбасшы ғұндардың көсеміне: «Әлемді түгел ал, тек қана Италияны маған қалдыр» деп, ал көрермендер: «Бізге, бізге қалдыр Италияны» деп дүр сілкіне айқайлайды.
Верди әлденеше рет Гюго мен Шиллер шығармаларына көңіл аударды. «Травиата», «Дон Карлос», «Риголетто» опералары оның есімін әлемге танытты. Композитор мұнымен шектеліп қалмай, қиын да күрделі адам әлемін танып-білуге күштар болды.
Австриялық данышпан композитор Волъфганг Амадей Моцарт (1756—1791) шығармашылығы музыкадағы нағыз төңкеріс болды. Ол Бахтан бастау алған музыка өнерін шіркеуден белектеуді аяқ-тады. Музыка зайырлы өнерге айналып, опералық театрлар мен концерттік залдар сахнасына аяқ басты. Моцарттың симфониялары мен концерттері, «Фигароның үй-лену тойы», «Дон Жуан», «Сикыр-лы флейта» опералары, қайғылы-айбынды «Реквиемі», тағы басқа да шығармалары күні бүгінге дейін ұлы композитор өмір сүрген кез-дегідей жалғасын тауып келеді.
Музыка тарихы бізге басқа да өлмейтін есімдерді өкелді. Олардьщ арасында лайықты орынды ағыл-шьш Генри Персель (1659—1695) мен итальяндық Антонио Вивалъди (1678—1741) иеленеді. Олар Моцарт, тіпті Бахка дейін-ақ зайырлы музыкаға жол ашкан болатын.
XVIII ғасырдың бірінші жартысында аса ірі неміс сазгері Иоганн Себастьян Бах (1685—1750) өмір сүрді. Бах шығармалары өзінің халықшылдығымен, теревдігі-мен, сезімдік күшімен, алға карай мақсатты және үздіксіз қозғалысымен ерекшеленеді. Ол 500-ден астам музыкалық еңбек жазды.
Ұлы неміс сазгері Людвиг ван Бетховен (1770—1827) музыкасы ерекше күшпен, ұмтылыспен, күтпеген дыбыстық контрастылығымен орындалады. Оның симфониясының негізгі арқауы — еркіндік үшін күрес.
XIX ғасырдың бірінші жартысында Австрия мен Германия үлы сазгерлер Шуберт пен Шуманды, Италия Россини мен Вердиді, Венгрия Листті, Чехия Степанды дүниеге келтірді.
Дүниежүзілік музыкалық мәдениет қорын, сондай-ақ орыс сазгерлері М.М.Глинка, Н.А.Римский-Корсаков, П.И.Чайковский тамаша Людвиг ван Бетховеншығармаларымен байытты.