Англияның экономикалық даму ерекшеліктері

XX ғасырдың 70 жылдарынан бастап Англия бұрынғы өнеркәсіптік біріншілігі монополиясынан айрыла бастады. Англия отары көп ел және теңізде үстемдігі күшті болып қала берді. Англияның экономикалық даму қарқыны төмендей бастады. XIX ғасырдың 70-жылдары АҚШ-та да Европа елдеріндегідей өнеркәсіп төңкерісі жасалды. Англияда өнеркәсіп төңкерлісі жасалды. Англияда өнеркәсіп төңкерлісі XVIII ғасырдың ортасынан бастап XIX ғасырдың 50-60 жылдары аяқталған-ды. АҚШ Англиядан құрал-жабдықтар сатып алып өздерінің экономикасын күшейтті. Осылайша АҚШ Англияның өзін басып озып өнеркәсіптік қарқыны жағынан Англия АҚШ тан кейін қала бастады. 1873-1900 жылдар арасында Англияның дүние жүзілік шаруашылықта үлесі 3 есе қысқарды. Англияның экспорты 8 процентке ұлғайса, Германияда, 40% ұлғайды. Америкада 230% ке көтерледі. Бұның себебі Англияның зауыттарына капитал өте ертеде салынды. Екіншіден, басқа елдердің ірі өнеркәсіптерінде өнімді жаңа салалар пайда болды. АҚШ пен Германида ірі өндіріс салалары көбейді. Химия өнеркәсіптері пайда болды. Англияның отарлардан келетін табысы өте көп болды. Бірақ бұлар XVIII ғасырдан бергі өндіріс орындарын жаңартпады. Бұл жағдай Англияның экономикалық өмірінде көп ұзамай көрініс тапты. Германия Англияның бәсекелесіне айналды. Англияның артта қалуына 1878 жылғы дағдарыстар, 1890 жылғы ақша дағдарысы, 1892-93 жылдардағы дағдарыстар да елдің орта шаруаларын күйзелтті. Англияда елдің түрғындарының әл-ауқатының нашарлай түсуіне байланысты ішкі рынок тарыла түсті. Енді Англия ақша жасаудың басқа жолына түсті. XIX ғасырдың аяғында шет елге капитал шығару арқылы пайда табу табыстың негізгі көзіне айналды. Ағылшын кәсіпкерлері Голандияда жүн фабрикаларын салды. Белгияда болат зауыттарына капитал салды. Бельгияда болат зауыттарына капитал салды. Көмір шахталарын ашты. Европа елдеріне темір жол салуға Англия буржуазиясы өздерінің капиталын салды. Англияның өзінде де акционерлік қоғамдар құрылды. Ол қоғамдар ұсақ кәсіпорындарға ақша жұмсады.

Елде орталық саясат күшейді. XIX ғасырдың соңы ширегінде Англия бөлінбеген жерлердің көбін басып алды. 1860 жылы Англияның орталық иелігінің көлемі 6 млн шаршы шақырым болса, енді 30 млн шаршы мильге жетті. Онда 300 млн. Тұрғындар болды. Англияның отарларының көп болуына байланысты империализмін отарлық империализм деп атады. Индиядан жыл сайын 60 млн. адамның бір жылдық өндірген өнімін алып отырған.Олар феодалдық институттарды сақтап отырды. (Король үкіметі, лордтар палатасы). Парламенттік орындарда буржуазияның өкілдері отырды. Елдегі маңызды қызмет орындары ірі жер иелерінің қолында отырғанын да көруге болады. Англияда либералдар және консерваторлар партиясы өмір сүрді. Олар үкімет билігіне таласып отырды. Елдің ішіндегі демократиялық қозғалыстардың өсуіне кедергі жасап отырды.

Англияның буржуазиясы отарлық сыртқы саясат жүргізді. Көрнекті өкілі (1874-80) Дизраэли өкіметі отарлау мәселесіне назар аударды. 1874 жылы Суэц каналының құрлысын Египеттің үкіметінен 4 млн фунт стерлингке сатып алды. Сингапур, Малайя аралдарына сүйене отырып Оңтүстік шығыс Азияда үстемдігін жүргізді. Ол жерлер қалайы кеніне бай болатын. Малая княздіктерінің федерациясын құрды. Сөйтіп Англияның отарына айналдырды. Дизраэли үкіметі Оңтүстік Африкадағы зулустардың қарсылықтарын басты. Англия Африкада да отарлау саясатын жүргізді. Англия Ауғаныстанға екі рет шабылу жасады (1878). Гайдамак келісіміне қол қойды. 1880 жылы Ауғаныстанды бағындырды. 1874 жылы Англия Египетті жаулап алды. Египеттің халқы көтерліске шықты.

Ирландия жерін ағылшын ленлордтары бөліп алған еді. Ирландықтар “Ақ балалар ұйымы” деген ұйым құрды. “Жер лигасы” деген лига құрылды. Ленлордтардан жалға тиімді жер алу үшін күресу керек болды. Екіншіден, осы қозғалыс мүшелері күрес тактикасын күшейтті. Ленлордтар “жер лигасы” талаптарына көнбесе, жерді уақытында жыртпау керек деп байкот жариялады. Бұл қозғалыстың барысында Ирландияға өзін-өзі билеу құқығын алу мәселесі күн тәртібіне қойылды. Англияның жұмысшы қозғалысында Тредюниондар болды. Ол кейін оппортунистік ұйымға айналып кетті. Жұмысшылар арасында іріткі салды. Олар жұмысшы категориясын жасады. Англияның буржуазиясы жұмысшыларды революциядан кетіру үшін түрлі қоғамдар құрды. Солардың бірі фабиандық қоғам. Оны құрғандар ағылшын зиялылары – Сидней және Беатриса, Беббтер, Бернард Шоу, Уэльс тағы басқалар. Бұл адамдарды жұрттың бәрі біледі, атақты жазушылар. Бұлар таптық күресті жоққа шығарды. Таптардың бейбіт қатар өмір сүруі, жұмыс істеуі нәтижесінде мемлекеттік социализм құруға болады деді, сондай-ақ жергілікті өзін-өзі басқару оргндарына халық өкілдерін қатыстыру арқылы социалистік қоғамға өтуге болады деді.

1890 жылдардан бастап Англияда “еңбек партиялары” көптеп құрыла бастады. 1983 жылы осы “еңбек партиясынан” “Тәуелсіз жұмысшы партиясы” (НРП) құрылды. Бұл партияны құрған “марксизм” Англия жағдайына сай келмеді деп, фабиандық көзқарасты қолдады.

Ирландия мәселесі: XIX ғасырдың 80-90 жылдарда Англиядағы мәселелердің бірі – Ирландия мәселесі болды. Олар өзін-өзі билеу құқығын беруді талап етті. Бұл қозғалыс Гомруль-Британия империясының құрамында өзін-өзі билеу құқығын алу деген қозғалыс. Бұл жолда 70-жылдары Ирланд лигасы құрылды, оның көсемі Чарлз Парнелл парламентте Ирланд фракциясының көсемі ретінде өте беделді болды.

1897 жылы “Жер лигасы” құрылды, ол ирланд жалгерлердің, қала кедейлерінің, радикал интеллегенция өкілдерінің ұйымы болды.

1896 жылы Дж. Коннолидің бастамасымен Ирланд социалистік партиясы құрылды, ол Ирландия мәселесін маркстік позициядан шыға отырып шешуді мақсат тұтқан партия болды.

Англия XX басында экономикасы күшті дамыған ел болып қала берді. Дұние жүзілік есеп айырысу Англияның фунт стерлингімен жүрді. Өндірістің жаңа салалары күшейді. Шойын өндіру көлемі өсті. 1900-1913 жылдар арасында 14,5% өсті. Көмір өндіру 30% ке өсті. Дүние жүзілік жарыста АҚШ Германиядан артта қала бастады. 1910-13 жылдары Англияның үлесі дүние жүзілік өндірістегі 29, 7% тен 21% ке төмендеді, шойын өндіруден 22% ден 13% ке төмендеді. Артта қалудың себебі өндіріске капитал өте ерте салынды, оны жаңартпады. Англияның буржуазиясы шетелден. Отарладан келетін табыстарға қанағаттанды. Бұл кезде АҚШ, Германия бірден өндіріс орындарында өнімді техникалық пайдаланды. Англия сыртқа капитал шығаруда бірінші орын алды, 3,7 млрд фунт стерлиг ақша сыртқа шығарды. Соның есебінен байыды. Англияның экономикасы кейін кете бастады. Еңбек етпей өмір сүретін адамдар тобы қалыптасты. Еңбекке жарамды адамдардың 10% ті қызметшілерге айналды. Англияның қоғамы паразиттік қоғамға айнала бастады. Бұлар үкіметке беделді және ықпалды болды. Бұл жағдай елде монополиялық бірлестіктің жасалуына кедергі болды. Бірінші дүние жүзілік соғыс қарсаңында Англияда банктің 70% ті шоғырланды. Англияда банктер үлкен күшке айналды. Банктің күшеюі өндірістің шоғырлануымен қатар жүрді.

1900 жылы Англияның отарларының жалпы көлемі 33 млн шаршы км болды.Онда 390 млн. адам тұрды. Англия империясының бұл күшеюуі реакциялық ішкі және сыртқы саясатпен қатар жүрді. Англия Африканы түгелдей отарлау үшін саясат жүргізді. Добрая Надежда мүйісінде Трансваль және Оранжевая тұрғындарыбұлар бағынбады. Егерде бұларды бағындырса бұкіл Африканы отарлаған болар еді. Бұларды өзіне бағындыру кезінде Ағылшын-Бур бур соғысы болды. Бур халқы партизандық әдістермен қарсыласты. Англия 500000 әскер апарды. Бурлардың саны 50 000 еді. Ағылшындар олардың деревняларында қалған кемпір-шалдарды, балаларды концлагерьге қуып тықты. Олар жауынгерлердің бала-шағаларын аштан қатырды.

Осыны көрген тауға кеткен бурлар төмен түсті. Лагерьдің өзінде 40% тен артығы аштықтан өлді. 1902 жылы көктемде бурлар берілді.Келісім жасасты. Ағылшындар Оңтүстік Африканың қожайынына айналды. Ағылшынбур соғысы прогрессифті көзқарастағы дүние жүзі адамдарынан қатты сыналды.Англияның тарапынан болған бұл қаталдық Англияның басқа елдермен қатнасын қиындатты. Ағылшын дипломатиясы Германиямен жанжал бола қалса, Англияны ешкім қолдамайтынын білді. Англия мен Германияияның арасындағы шиеленісу күшейді. Германия имперализімі дүниені қайта бөлуді ойластырды. Ағылшын-Герман күресі саяси күреске айнала бастады. Әсіресе бұл бәсекелестік Германия мен Англия арасында теңіздегі қарулану ісінде қатты көрінді. Англия 1905 жылы ірі браноносецті суға түсірді. Осыдан бастап кемелер түсіруден жарыс басталды. Германия мен мұндай қайшылықтан кейін Англия басқа елдермен қатынасын күшейтті. Англия өзіне одақтастар іздей бастады. Англия АҚШ –тың Панама каналын салуына кедергі жасап отыр еді. Енді оған рұқсат берді. Англия және Франция арасындағфы қайшылықты реттей бастады. 1904 ж 8 сәуірде екі ел арасындағы таластарды тоқтату үшін келісім жасады. Франция мен арада Орта шығыс, Ирак жерлеріндегі қайшылықты бісеңдетті. Дипломатиялық жұмыстың нәтижесінде болашақ одақтың негізі жасалды. Англия дүние жүзінде оқшалануданқұтыла бастады.Англияның империалистері де соғысқа дайындалып жатты. Сонғы он жылдың ішінде ғана соғыстың қаржысы 3есе артты.Англия соғысқа дайындалу барысында іскери теңіз-базасын жасады. Бүкіл Англияны әскери окруктерге бөлді. Соғысқа қажеттінің барлығын дайындады. Милиторизмді, шованизмді уағыздады, соған арнап кітаптар, газеттер шығып жатты. Бұған Англиядамүмкіндік бар . Ол бай мемлекет . Ангия мен Франция арасындағы келісім халықтан жасырылды. Парламент оны халыққа білдірмей бекітті.

ХХ ғ басында жұмысшылардың жағдайы 1890- жқарағанда нашарлады. Әр бір оныншы жұмысшы 1908 жылы жұмыссыз болды. Олар кәсіп одақ мүшелері еді. Ал кәсіподаққа мүше емес одақтар адамдарарасында бұданда тіпті күшті болды. Англия дүние жүзілік біріншіліктен айырыла бастады. Англия буржуазиясы жұмысшылардың бір бөлігін “сатып”алу жағдайынан айырылды. Жұмышы қозғалысы күшейді. Англияның жұмышы қозғалысында екі бағыт болды. Ол революциялық және оппортунистік тенденция. Осы екеуінің күресі Англияда революциялық партия құруды күн тәртібіне қоя бастады. Лейбористік партия бар еді. Ол оппортунистік партияға айналып кетті. Тәуелсіз жумысшы партиясының сол қанаты және социял демократиялық партия екеуі бірігіп Британ-социялистік партиясын құрды. БСП . Бұл партия өзінің бағдарламасында социялизм үшін күрес деп көрсетті. Бұл партия жұмысшыларды социялистік рухта тәрбиелеуге біраз жұмыстар істеді. Бірақ сектанттық көзқарастағы партия болды. Буржуазиялық үкімет қарап отырмады. Олар ел ішіндегі наразылықтарды бәсеңдету үшін әрекеттер жасай бастады. 1908 жылы жұмысшыларға жұмыс күнін қысқартуға, зейнетақыны көбейтуге уәделер беріп заңдар шығарды, 70 жастан асқандарға зейнетақы тағайындалды. Бұл саясатты Лойд Джорж кедейлікке қарсы күрес ашамыз деп жариялады. Бірақ бұның бәрі азғана күнгі уәде болып қалды.