АҚШ үшін екінші дүниежүзілік соғыстың нәтижелері

АҚШ соғыстан экономикалық және әскери жағынан капиталистік дүниедегі ең қуатты мемлекет болып шықты. Мұнда капиталистік дүниедегі өнеркәсіп өнімдерінің жартысынан көбі өндірілді. Америка әскерлері Германияға, Жапонияға, Италияға және басқа да елдерге орналастырылды. Жер шарының түкпір-түкпірінде 500-ден аса американ соғыс базалары жасақталды. Америка флоты күндіз-түні мұхиттар мен теңіздерді жүзіп жүрді. АҚШ атомдық қаруға бірден-бір ие болды. Ф.Рузвельттің қайтыс болуына байланысты 1945 ж. 12 сәуірде қызметке кіріскен АҚШ Президенті Гарри Трумэн АҚШ өзіне дүниежүзі үшін жауапкершілікті алды деп мәлімдеді: «Бейтараптықтың», оның бергі жағына, 30-ж.ж. оқшауланудың күні артта қалды. Осыдан бастап АҚШ дүниежүзілік саясаттың орталығына айналды.

Бейбір өмірге оралу реконверсия немесе кері қайта құру деп аталды және мемлекеттік саясат пен ондағы милион американдықтардың өмірінетүбегейлі өзгерістер енгізді. Милиондаған солдаттар отбасыларына бейбіт өмірге қайта оралды. 1947 ж. Армия қатарында 12 миллион солдаттың тек 1 миллионы ғана қалды. Армия қатарына оралған солдаттарды жұмысқа орналастыру соғыстан кейінгі қайта құрудың негізгі мәселелерінің бірі болды.

Соғыстан кейінгі қайта құруда көп дау туғызған мәселелердің бірі соғыс кезіндегі салынған мемлекеттік зауыттардың келешегі туралы мәселе болды. Соғыстың 5 ж. Ішінде мемлекет өндіруші өндірістің зауыттарын салуға 17 млрд доллар жұмсап, 2800-нан аса кәсіпорынсалдырған болатын. Бір жылдан кейін олардың барлығы 250 корпорация жарты бағаларына сатып алды.

Ірі бизнес АҚШ-тағы өндіріс капиталының басты өкілі болды, мұнда Еуропадан ерекшелігі бұл сасада мемлекеттік сектор жоқ еді. Дегенмен соғыстан кейінгі жылдарында мұнда ұсақ және орта кәсіп орындарының секторы да едәуір өріс алды. Елде 9 млн жеке меншік фирмалар жұмыс істеді.

Г.Трумен әкімшілігінің ішкі саясаты қайшылықтарға тола болды. 1946 ж. Қосымша сайлаулар мен қайта сайлаулардың нәтижесіндедемократтардың реформистік саясаты мен рузвельттік реформалауға қарсы шыққан республикашылардың позициялары күшейе түсті. 1947 ж. Конгрес кәсіподақ қызметін және ұйымдар құру, ереуілдер ұйымдастыру құқын елеулі мөлшерде тежеген Тафт-Хартли заңын қабылдады. Бұл АҚш саяси өмірінің жалпы оңға бетбұрыс жасағандығының көріністері болды. Бұған кеңеске қарсы науқандары, көріністері болды. 1948ж. Президент сайлауында Г.Трумен «әділетті бағыт» бағдарламасын ұсынды. Сайлау алдында Трумен тафт-Хартли заңына тиям салып, оны жоюға, әлуметтік қамтамассыздандыруды кеңейтуге уәде берді.

«Қырғи қабақ» соғыстың басталуы, КСРО мен теке тірес Еуропадағы капитализімнің іргетасын қайта қалпына келтіруге қамқорлық жасау елдің ішіндегі реформашылдық әрекеттердің қанат жаюына мүмкіндік бермеді. Ақырында, АҚШ 1950жылы маусымда басталған Корея соғысына араласты.

1952 жылы президент сайлауның қарсаңында демократиялық партия елге Рузвельт саясаты қалдырған реформашылдық мұраның көп бөлігінен айырылып қалған болатын. Көп жылдар бойына оппозицияда болып келген республикалық партияға үкімет басына келу мүмкіндігі туды. Республикашылар бұрын ешқандай патияға қатысы жоқ атақты генерал Д.Эйзенхауэрді кандидат болуға шақырды. Ол Кореяға барып, көпшілік қолдамайтын соғысты тоқтатуға уәде берді. Бұл сайлауда республикашыларғажеңіс әкелді. Д.Эйзенхауэр президенттікке 1956 ж. Қайта сайланды. Осы жылдары (1952-1960) республикашылар партиялардың арасында саяси бағыт саласында ешқандай елеулі айырмашылықтар байқалмады.

60-ж.ж. реформашылдық. Д.Эйзенхауэр әкімшілігі 50ж.ж. аяғында сенатор Маккартибасқарған сенаттың қосалқы комиссиясы тарапынан демократияшыл қайраткерлерді шектен тыс қалдыруға тиым салды. Аты дүние жүзіне соғыс қаупін төндірген дүдәмел тұжырымдары мен тығыз байланысты мемлекеттік департаменттің басшысы Даллес қызметінен кетті.

Америкаға жаңару қажет болды. 1960ж. Президент сайлауы қарсаңында демократтар оысыны ұсынды. Олар Джон Кеннеди ұсынған – «жаңа шептерге» деген ұран мен жеңіске жетті. Кеннеди мемлекеттің экономикалық және әлуметтік қызметін белсендіру жөніндегі кейнсшілдік теорияны қолдады. Оның «жаңа шептер» жөніндегі әлуметтік –экономикалық бағдарламасы «тиімді сұраныс» туралы кейнсшілдік теорияныңарнасында болды және жаппай өндіріс пен жаппай тұтынудың тепе-теңдікте болуын көздеді.

1963 жылы 22 қарашасында Кеннедидің өлтірілуі Ақ үй басшысының ауысуына әкеп соқтырды. Ол вице-перзидент Линдон Джонсон еді. Ол өзінің алдыңғы президенттің саясатын жалғастырды. АҚШ-та аса маңызды әлуметтік реформалар жүйеге асырылды.«Кедейлікпен күрес» бағдарламасының негізінде табысы аз отбасыларына көмек көрсету туралы заң қабылданды, арзан үйлер салу, білім беру жүйесін дамыту бағдарламалары іске асырылды, жасы ұлғайған азаматтарға медициналық қауіпсіздендіру енгізілді, ал табысы кедейшілік деңгейінен төменотбасылар медициналық көмек көрсетуде жеңілдіктері мен пайдаланылатын болды. Нәсілшілдік кемсітуге шектеу қою жөнінде де маңызды дәне өмірге сай келетін заңдар қабылданды.

70 ж.ж. Америак, Бұл жылдары бүкіл дүние жүзі сияқты АҚШ-та ғылыми –техникалық революцияның жаңа кезеңінде экономикалық және әлуметтік саясаттың нәтижесінде пайда болған дүниежүзілік экономикалық және құрылымдық дағдарыстарға байланысты ірі құрылымдық өзгерістерді басына кешірді. Сонымен бірге осыкезде АҚШ-та саяси жанжалдар мен Ветнамдағы жеңілісі үшін күйзеліс (ветнам синдромы) орын алды.

1968 ж. Сайлауда республикашылар жеңіске жетті. Ричард Никсон президент болып сайланды. 1972ж . ол бұлорынға қайта сайланды, бірақ 1974 ж. Президент орнынан кетуге (демократтардың штаб-пәтеріне Никсонның адамдарының тыңдаушы қондырғылар орнатқандығына байланысты Уотергейт жанжалы) мәжбүр болды. 1976 жылы президент болып демократиялық паритияның кандидаты Джимми Картер сайланды. Американ үкіметтерінің экономикалық саяасатында кейнсілшіктен бастап, неоконсерватизмге дейін маңызды ауытқушылықтар орын алды. 70ж.ж. әртүрлі көмек көрсету жүйесі өріс алды: табыстары кедейліктің ресмидеңгейінен төмен отбасылар мемлекеттен арнайы көмек алып тұруға құқылы болды., бұл жәрдемақылар әлуметтік өауіпсыздандыру жүесін толықтырды. Одан басқа азық-тұлік тағамдарын үлестіру жүйесі жұмыс істеді. Биліктің әр-түрлі тармақтарынан көмек алушы адамдардың жалпы саны 70 ж.ж. ортасында 33 миллионға жетті. Дәл осы кезде Никсон әкімшілігі кәсіподақтарға қарсы қатаң саясат жүргізіп, олардың белсенділігін тежеуге арналған бінеше заңдар қабылданды.

Р.Рейган үкіметі (1980-1988ж.ж.). Республикашылар партиясының жеңісі және президенттік қызметке Калифорнияның бұрынғы губернаторы және голливуд актері Р.Рейганның сайлануы ішкі және сыртқы саясат салаларында консерватизмге бұрынғыданда белсенді бетбұрыс жасаумен ерекшеленді. Рейган әкімшілігі шығындарды азайту мен бюджеттік пепе-теңдіктіңқатал монетарлық саясатын жүргізді. 1983 жылы американ экономикасы дағдарыстан шығып, оның жаңа технолгия мен ғылыми зерттеулерді өндіріске енгізу жолындағы жедел дамуы басталды.

Рейган әкімшілігі кәсіподақтарға қарсы бағытталған қатаң саясат ұстады. Президент Рейганның сыртқы саясатында екі кезең анық байқалды. 80-ж.ж. бірінші жартысында АҚШ сыртқы саясатында теке-тірес процестері басым болды, КСРО-мен екі арадағы қарама –қарсы тұрушылық, әсіресе 1979 ж. Кеңес іскерлерінің Ауғанстанға енгізілуі, 1981ж. Польшада соғыс жағдайы жарияланғаннан соң, сонымен бірге Оңтүстк- Шығыс Еуропаның кейбір социалистік елдері мен КСРО-ның батыс аудандарында СС-20 ракеталарын жаңа кезеңі басталып, оның космосқа таралу қаупі тұрды. АҚШ Батыс Еуропаға қанатты ракеталар мен орта қашықтық ракеталарын орналастыра бастады.

АҚШ пен КСРО басшыларының Рейкьявиктегі кездесуінен кейін өзгеріс басталды. 1986 ж. Желтоқсанда Вашингтонда КСРО мен АҚШ арасында орта және қысқақашықтық ракеталарын жою туралы шартқа қол қойылды. Содан соң 1991ж. Буш әкімшілігі кезінде Мәскеуде екі елдің стратегиялық шабуыл қаруларының үштен бірін қысқарту туралы шартқа қол қойылды. Бұл стартегиялық мақсаттарға қару-жарақтардың қысқартудың басталуы екі ел арасындағы қарама-қарсылықтан бейбітшілік пен ынтымақтастық жолдарын іздестіруге бетбұрыс болды. Бұған 1988 жылы ақпанда кеңес әскерлерін Ауғанстаннан әкету мен 1989-1991ж.ж. бұрынғы социалистік елдердегі демократиялық революциялар әсер етті, нәтижесінде жаңа геосаяси жағдай орнап, «қырғи қабақ» соғыс аяқталды.

1988 жылы президент сайлауында республикашылар тағы да жеңіске жетті. Рейганның саясатын оның кезінде елде вице-президент қызметін атқарған Дж.Буш жалғастырды.

Президент Б.Клинтон және оның бағдарласасы. 1992ж. Президент сайлауында демократиялық партия мен оның кандидаты Билл Клинтон жеңіске жетті. Қолайсыз экономикалық жағдайларда билеуші партияның жеңліс табуы Америак үшін дағдылы жағдай. Билл Клинтон «рейганомиканы» қатты сынға алып, саясаттың «үшінші жолын» ұсынды. Мұнда Рузвельттің «жаңа бағытының» тәжірибесі мен 60-жж. Либерализм қоса, либералдық жолдардың ең таңдаулы дәстүрлері біріктірілген болатын.

Клинтон жариялаған «үшінші жол», «рейганомиканы» қайта құруды және мемлекеттің неокейнсшілдік белсенді әлуметтік саясат бағытына оралуын ұсынды. 8жылдан астам уақыт бойына экономика тұрақты дамып (1998ж.- 3,6 %) отырды. Клинтон әкімшілігінің тұсында жекеменшік секторде 14 млн жаіа жұмыс орны құрылып, жұмыссыздық соңғы 25 жыл ішіндегі ең төмен көрсеткіш деңгейіне дейін азайды. 1996 жылдан соң АҚШ бюджетінің үштен екісі «адам ресурстарын» дамытуға жұмсалды. 1999 ж. Ақш-тың бюджет дефицитін жоюға қолы жетті.

Мұндай экономикалық жағдай республикашыларға 1998 ж. Аралық сайлауда Клинтон президенттігінің дағдарысын және «лайықсыз мінез-құлқы» үшін импичмент құқығын жеңіске жетуге пйдалануға мүмкіндік бермеді.

1990ж.ж. АҚШ экономикалық және ғылыми-техникалық даму мен әлуметтік қамсыздандырудың тиімді механизмін жасай алды. Осы негізде демократиялық және республикалық партиялардың ұстанымдары жақындаса түсті.