Азияның арабтары екі зонаға бөлінеді: 1) Шығыс Жерорта теңізден (Иракта қосылады), 2) Аравия. Екеуі арасында көп айырмашылық бар, ол айырмашылық өркениеттен фундамент тереңдегенде, Шығыс Жерорта теңіз арабтары ҮІІ ғ. Аравиядан келген, ал олар келмей тұрып мұнда жер көп мыңжылдықтар бойы өңделіп келген және дүние жүзілік өркениетте орталығы болмаса да ең бір көне бөлігі еді. (Египет, Қосөзен). Ал аравиялық зона бұл араб, семиттар этникалық топтардың көне заманнан келе жатқан мекендері еді. Бірақ табиғат жағдайына байланысты бұл жер бедуиндердің көшпелі осмораш ғана қарасты болды. Мекке сияқты сирек кездесетін егооникалық оазистері болды. Даму темпі мен даму сапасында да айырмашылық болады. Мысалы Кувейт пен ОАӘ гүлденген мемлекетке айналды да сол мұнайды оазистен Ирак – агресивті диктатураға айналды. Бұл жерде көптеген факторлар өз ролін атқарды, елдің территориясы мен халқынан бастап Шығыс Жерорта теңізі зонасында 4 мемлекет Сирия, Ливан, Иордания, Ирак. Сирия мен Ирак — әрі күшті агресивті мемлкеттер. (егер онда үстемдік етіп отырған саяси режимдерді алатын болсақ); ал екеуі үлкен емес, әлсіз, әсіресе Ливан.
Сирия – 15 млн халқы, 1965 ж Египетпен қосылу әрекеті соғыссыз аяқталған соң ПАСВ (партия арабского социалистического возраждению) (БААС) жетекшілерінің қол астына өтті. Бұл партия арабтардың ұлттық біріккен партиясы болды және онда Египетпен үшінші қалпына келтіру (Ирак) қолдаушылары көп болды. Бірақ тез арада ол партияда тоталитарлық социализмге бағытталған ұйымшылдық фракция жеңіп шықты. (классикалық Гецестане Марет Моделге ұқсас).
1966 жылы елді басқаруға радикалды топтар келді. Елдің экономикасында мемлекеттік секторды нығайту бағыты күшеді. 1969 жылы Конституция Сирияны – демократиялық, халықтық социалистік -2 республика, жоспарлы экономикасымен және заңмен шектелген жеке меншікті деп белгіленеді.
1972 жылы республикады президент Х.Асад болды, 1973 жылы конституция бойынша (жалпы референдум мақұлдаған), жоспарлы экономика формуласына «қамаудан барлық тұран» жаго туралы тезис қосылды. 1967, 1973 жж араб, Израйль соғыстары арабтардың еуропалық қарсылығында сирияның ролін өсірді. 70 жылдары араб көршілес елдермен қарым – қатынасты жақсартуға көрісті. (Иорданиямен Иракпен). Бірақ сирия мен Ливанның Өшекі осторош араласуы бұл мақсатқа қол жеткізбеді. Бірақ сирия Ливанның экстримистік Каддафи мен жақындасуы байқалады.
1974-1979 жылдары бірқатар реформаларға қарамастан ерекше бағытын өзгерткен жоқ.
Одан әрі радикализация байқалады, оның өзі Ливияның достықтан көрінеді және 1980-88 жылдары иран – Ирак жанжалындағы позициясынан, себебі Сирия мен Ливан экстремистік Иран одақтас болды. (ал Ирак ол кезде әлі толу Шығыстағы радикализм мен экстремизм символы емес еді).
Сонымен қатар Сирия көп жыл басты КСРО –ның Таяу Шығыстағы ең жақын одақтасы болды.
Сирия мен Ливанда ішкі сыртқы саясатындағы бірдей бағыт, бірдей режим (егіз режим десек те болады) және бірдей партия басшылық етеді.(ПАСВ).
Сирия экономикасындағы әлеуметтік эксперименттер елдің шаруашылығын дағдарысқа әкелген жоқ. Сирия (Израйлмен күресте) мұнай өндіргіш араб мемлкеттері көп көмектеседі. ( КСРО)
Ирак (17 млн, адамы халқы) – Таяу Шығыстың Шығыс Жерорта теңізінен екінші ірі мемлекет. 1958 жылы революциядан кейін (көне Қосөзен территориясында орналасқан) монархияны құлатты. 1963 жылы Сириядағыдай бірінші орынға ПАСВ партиясы шықты.
Жылдары елдің экономикасында мемлекеттік секторды, ауыл шаруашылығында коорперацияға бағытталған қайта құрулар өткізілді.
1974 жылы мемлкеттік продукциясының ¾ тиді және КСРО-мен қарым –қатынас күшейді.
Саяси билік бірқалшыпты болмады, бірінен кейін бірі төңкерістер болды, елдің солтүстігіндегі Ирак күрділермен ұлттық қақтығыстар көбейді. Әлеуметтік экономикалық реформалар табыс әкеле алмады. Елдің жағдайын мұнай өнеркәсібін национализациясы құтқарды. (шетел компаниялары жойылды). Жылдық пайда мұнайдан түскен -21-26 млрд $. Егерде Иран мен соғыс болмағанда Ирак тағдырында бұл жағдай позетивті рол атқаратын еді.
1979 жылы ПАСВ партиясының басшылығына мемлекет басшылығына С.Хусейннің келуі мемлекет тарихында маңызды кезеңдердің бірі. Қатыгез саясаткер өзінің барлық бәсекелестерінің барлығын жойып, елді тоталитарлық режим орнатты.
Израйлге шамасы келмеген соң, оның дұшпаны Иран болып табылды. (талас территориялары парсы жағалауында) , 1980 жылы осы аудандағы жекелеген қақтығыстар соғысқа ұласты, он жылға соғысады.
С.Хусейн жеңіп шықты. Кувейт агрессиясын бастады. Кувейт азат етілді, ал Израйль провакацияға бармады.
Иордания – Сириядан оңтүстікке қарай ирактан Батысқа қарай орналасқан – осы регионның артта қалған мемлекеті (3 млрд адам, халқы бар).
Палестинаның Батыс Иордан жерлерден транспорданиямен – Халифат корольдігінде біріккен соң (1950ж), қосылған жерлер дамыған және халқының саны көп еді. 1953 жылы бастап билік еткен король Хусейн конституциялық монархия режимін орнатты, парламент және көппартиялы жүйемен 1967 жылы араб, израйль соғысынан кейін батыс жерінен айырылды. Экономикасына соққы берді. Ішкі саяси жағдай шиеленісті, шығысқа қарай шыққан палестиндар карольге қарс ышықты.
1971 жылы король Хусейн иордание территориясынан палестина отрядын шығарды, 1988 жылға дейін Израйл аккупациялаған батыс Иорданға қолдау көрсетті – чиновниктеріне айлық төледі, Израйль оған қарсылық көрсетті. Иордания, Сирия секілді мұнай запасы жоқ. Экономикасының әлсіздігі (әсіресе Батыс шардан территориясының айырылғаннан кейін) Сирия секілді бай аравиялық монархиядан көмек алатын болды.
1988 жылы Палестина территориясын (4 батыс Иордан жерлерін) араб мемлекеті в мире освободения Палестины (ООП) қоластына өткеннен кейін, Хусайн батыс Иорданнан бас тартты.
Израйльмен көршілес болуы, үнемі Палестиндердің ісіне кірісуі, Иорданияға бай көршілері көмек көрсетті. Иордания (Кувейт пен Ирак сағы сынды) агрессорда қолдады. (Я.Арафат бастаған Сирия сияқты).
Ливан халқы 3 млн ад. алады – араб әлемінің дамыған бөлігіне жатады, ал Ливантиялық ескі буржуазия бұрынан Магрит, египет, жерорта теңіз елдерінің регионында сауда жасайтын еді. 1943 жылы тәуелсіз республика болып, Ливанның этникалық құрылымын өте күрделі (хрестиандар мұсылман – суниттер, мұсылман –шейттер, друз, араб, араб-палестиндер субртіктен қашқан армияндар, күрдтер т.б.) Ұлттық пакт Миоренде Зорго ішкі саяси баланс ұстап отыр, республикадағы жоспарлы лауазымдар общинаға байланысты бөлінген. 50 жыл Президент Б.Шамуне басқарған кезде Ливан гүлденген мемлекет болды. 60 жылдары Ливан араб Израйль соғысына қатысты. 1967 жылы маусым айындағы 6 күнгі соғыс және антиизрайльдік саяси ұйымдардың негізгі орталығы Ливанға ауыстырылуы 400-ге жуық Пансионо қашқындары Иордания арабтары ішкі саяси жағдайын шиеленістірді.
Бұрынғы гүлденген Ливан экономикасы 10-15 жыл хрестияндар мен мұсылмандар арасындағы үзіліссіз соғыс нәтижесінде әлсіреді. Израйльмен шекаралас Ливанның оңтүстігі израйльмен одақтас Ливан – хрестиян әскері оккупациялады.
Осы әскер Израйльді Ливанда орналасқан ООП-дан әскери отрядының территориясынан қорғады. Сирияның Ливан істеріне көрісуі одан әрі қиындатты жағдайды. 1989 жылы қабылданып 1972 жылы Парламен бекітті. (Осыдан кейін елде сайлау болған жоқ.) Ұлттық келісімнің жаңа хартиясы бекітілді.
Аравиялық елдерден барлығы монархия, тек Йемен республикасынан басқасы (80-90 жылдары Иемен араб республикасы мен Халықтық демократиялық Йемен республикасы бұрынғы Аден қосылуынан құрылды, ол 70-ші жылдары мартта социалистік модель даму бағытын алған. Йемен муллаты жоқ, кедей әлсіз, 11-12 млн халқының жағдайы нашарлау мемлекет. 500$ жылдық) ал қалған аравиялық замандағы мемлекеттер – гүлденген бай мемлекеттер.
Сауд Аравиясы- ірі бай мемлекет. 10 млн адамы бар –арабтар мен исламның отаны. Вахабистер белсенділігі ХІХ ғ Саудид мемлекеттерінің құрылуына алып келді және қазіргі монархияның негізін қалады, қазіргі мемлекет 1932 ж
Сауд Аравиялық экономикасының гүлденуінің негізі мұнай, оны өңдеу көлемі ресеймен,Америкамен тең, 1975 жылы толығымен экспортқа шығарылады. 70-80 жылдары әскерлерін жаңа техникамен қаруландырып күшейтті. 1988 жылы ең басты адами аралағыштық миллионер болды. 12 млрд $ 1 жылда араб елдеріне көмекке жұмсалады. Израйльге қарсы тұрған немесе білім, мәдениет, құрылыс, туристер, қажылыққа жұмсалады. Соған қарамастан елде көшпелі бедеуиндер бар. 150 мың фермаға мемлекет несие беріп отыр. Бұрынғы шөлейт жерлерге бидай өсіріп, оны экспортқа шығарып отыр.
Кувейт 2 млн халқы оның жартысы бұл елден азаматтары емес, 1961 жылы тәуелсіздікке жетті. Конституциялық монархия Саба әулетінің әмірі басқарады. Парламен. Парламенті әлсіз болған , сондықтан 1986 жылы ол өзінің қызметін тоқтатты. Кувейт миллиондары Ирак диктаттарын қызықтырып Иран – Ирак соғысы, 80 жылдары бас нәтижесінің болғандықтан 90 шы жылдары Ирак Кувейтте басып көрді. Америка әскерінің басшылығымен Скванинасын Хусейн әскері өртеп кеткен. Ол әртүрлі мемлекеттердің мамандарының көмегімен көндірілді.
Ол қалпан аравияның дананың эмираттары Бахрин, Катар, Оман ОАӘ — кувейтте ұқсас. Жасит халық саны 4-5 млн адам.
ХҮ ғ соцлидағы аравияның монархиялар өте қызықты жағдай.
Кувейт трагедиясы әдеттегі стереотиптердің өзгеруіне көп әсерін тигізді.
1) территориясы аз мемлекеттерден бірігу қажеттігін тудырды. Жақсы жабдықталған әскер құру.
2) Кувейтте көмек көрсеткен батыс елдермен байланыс орнату. Кувейтте жабылған парламент, 1986 жылы қайта ашылды.
1948жылы израйль мемлекетінің құрысуы талу Шығыстық қақтығыстың бастамасы болды. Барлығы алпашқы араб, Израйль соғысынан басталды. Ол соғыс БҰҰ Пагитиладаевриттер мемлекетін құру туралы шешімнен басталды. Палестинадағы араб елдерінен бір тобы көмекке келді. Египет, Сирия, Ливан, Ирак, Иордания, ал кейінен Сауд аравиясы мен Иемен де Израйлге соғыс жариялады. Соғыс нәтижесі арабтар үшін табыссыз болды. Израйль пакистанға тиісті жерлерден көр жерін басып алды. Ал қалғаны Иордания (Иордан өз бет жағалады.) қол астына өтті, Египетте (Сектор Газа).
1948-49 жылдарда Палестинадан 900 мың арабтар қуылды, олар әр түрлі араб елдеріне қашты. 20 жылдан кейін насер тусында күшейген египет 1967 жылы еуропамен соғысты бастады. Египет әскерін талқандап Сирия мен Иордания әскерін ығыстырды.Осы соғыстың нәтижесінде израйлге иорданияның батыс жағалауы мен сектор газа жүзмыңдаған араб халқымен қосылды. Бірақ олар Израйль азаттығын алмады.
1973 жылы соғыс тағы да табыссыз болды. Бұл соғыс әскери күшпен таняу Шығыс апроблемасын шешілмейтіндігінен көрсетті.
Бұл араб әлемінің беделіне үлкен соққы болды. Израйлге қарсыластықтың оны АҚШ қолдады стратегиясын қайта қарау қажет болды.
Египеттің президенті А.Садат 1979 жылы бітім жасап Израйльмен қарым – қатынасты қалпына келтірді. 1967 жылы тартып алған Сектор газа территорияларын қайтарып алды.
Енді Палестина халықтарының қауымдастық назарын өзіне аударуға тырысты, осы жағдай 1973 жылы соғыстан кейінгі таяушығыстың жаңа стратегиясының негізіне дамыды. Ол үшін үлкен күресті 1964 жылы құрылған ООП, 1969 жылы Я.Арафат басқарды.
1974 жылы ООП, БҰҰ бас ассамблиясының жұмысына қатысты, ЮНЕСКО –ға қабылданды. Ал ООП –ның және оның әскери отрядтарының территориясы базасы Сирия мен Ливан болды. Қапраматтың негізі – араб елінен нефтедоллоры.
Палестина террактарды бастады, 1972 жылы Монхен олемпиадиясынан.
Бүкіл дүние жүзінің мемлекеттері ООП-ні Палестин қозғалысының жетекшісі деп мойындады. Таяу Шығыс проблемасы бойынша халықаралық савецавние атқару туралышешасы қабылданды. Ирактың кувейттегі соғысы жеңіспен аяқталған соң Израйль рейтінгі шетерілеп ООП, арафат рейтінгі төмендеді. Израйль мен ООП арасында Норвенияның сыртқы істер министрінің патронажымен кездесу өткізілді. Осло Қ-да ол 1993 жылы қыркүйек айында келісімге қол қоюмен аяқталды. ООП мен Израйль бірін бірі мойындады. Ал, Сектор газа мен Иемен қ-сы ООП басқаруына бірікті.
Палестина проблемасы әлі шешілген жоқ, бірақ Таяу Шығыста одан да зор проблема бар. Мысалы күрделі проблемасы – Хусейн хиуасынан кейін – ирак күрдтері Ирак үстемдігіне және Хусейн диктатураға синго қарсы шықты. 1992 жылы жаза Ирак күрделітаны сайлау өткізілді, автономия мәселесі туды.