ХХғасырдыңүлкенбөлігіадамзаттыңдамутарихында“Батыс”депаталғанбірнешеүстемелдерденқұрылғанатпенбелгіліболды.(Ұлыбритания,Франция,Германия, Италия, Испания, Ресей(КСРО)АҚШ,Канада)әлемдеЕуроцентристікнемесе,Еуро–Американцентристіккөзқарасқалыптасты.Қалғанхалықтар,аймақтаржәнемемлекеттертекқанаБатыстарихыменбайланыстыболғаныүшінесепкеалынды.
Азия,Африка,АмерикажерлерінЕвропахалықтарыныңигерудәуірі15-16ғасырдағытеңізжолдарыныңашылғаннанкейінбасталуыосыныңнәтижесіндеХХғасыраяғындаұлыорталықелдерпайдаболды.
Қазіргітаңда“Империя”терминілатынша“Император”мағынасынберді.Ежелденимперияларболған:Македонский,Шыңғысхан,РимжәнеВизантияимпериясы.ЖаңакезеңдеолтерминбіріншіретХ1Хғасырдың30жылдарындаФранциядаНаполенғақатыстықолданылды.ЕвропаХ1Х–ХХғасырдаимпериализмдікапитализмдамуының бірсатысыретіндеесептейбастады.Әлемдеүстемдікетуүшінкүресбасталды.Империализм–бұләлсізхалықтардыотарғаайналдыу.Бірхалықтарірі,басқасыұсақ, біреулеріндедамығанөндірісорындарыбар,біреулеріөтенашар.әлемдебіруақыттамықтымемлекеттерәлсіздерүстіненүстемдікеткен.
Тарихкөрсеткендейәрбірмықтыөркениетимпериалықсипаттаболған.Соңғы500жылдықтаәлемдіжаулапалуЕуропалықтарқолындаболды.Х1ХғаырдағыөндірісреволюциясыЕвропалықдержавалардыңэкспансиясынажаңатүрткіберді.Жерлердіжаулапалу,байлывқарттыру,әскерикүшінкөрсету,дипломатиялыққарым-қатынастаүстемдік етужағдайындақарастырылды.
Іріөндірісорындарыдамығандержаваларарасындааймақтарүшін,тауарларынөткізуүшінтартысбасталды.Х1ХғасыраяғыеуропалықірімемлекеттерарасындаәлідеболсажаулапалынбағанАзия,Африкажәнемұхитжерлеріүшінталастыңкүшейетүсуіменбелгілі.
ХХғасырбасындаүлкенотарлықелдертізбегіпайдаболды.Солардыңішіндееңүлкені–Ұлыбританияболып,шығыстаГонконгтанбатыстаКанадағадейінгіжерлерді алыпжатты.Еуропаэкспансиясыныңұлыдәуіріаяқталды.
КөптегенсоғыстарнәтижесіндеЕуропалықхалықтарөзініңбилігінбарлықәлемгеорнатты.
Х1Х-ХХғасырбасындаеуропалықемесхалықтареуропалықғылыми–техникалық,экономикадықө,жетістіктерінигеруінашарболды.Жапония1868жылыМейдзиреволюциясыныңнәтижесіндекапиталистікдамужолынатүсті.Реформанәтижесіндемемлекеттіңэкономикасыдамыды.1941жыл7желтоқсандаЖапонавиациясыАмерикалықПерлеХарборәскеритеңізбазасынашабуылжасады,еуроцентристікәлемніңкүнібіткеніндүниежүзінеәшкереледі.Жаңатарихикезеңбасталды.БірақХХғасырдың2жартысынадейінбастымемлекеттеріәлемгеөзініңықпалынжүргізді.
Әлемніңмемлекеттерінотарынаемесежартылайотарынаайеалдырғанмонополияларжүздегенмиллионхалықтықанауарқылыүлкенбайлыққаиеболды.бұлмемлекеттершикізатжеткізіпберіпотырды.Бірақотарлыққұрылымныңжаңаәдісі–бұлкапиталдыенгізуболды,қарызғаақшаберунәтижесіндедержаваларүлкенқаражат арттырды.Банктербүкілбірмемлекеттібақылауындаұстады.
Банктермемлекеттегікенорындарын,жерастыбайлықтарын,өндірісорындарынбақылауындаұстады.МысалыИндонезиядаапиынжәнетеңізмонополиясынабақылауорнатты.КореядаЖапонбанкімемлекеттікбанкқызметінатқарды,банкроттар,облигацияларшығарды.СондайқызметтердіЕгипеттегібелсенділеріЛондондаболған“ұлттықбанк”атқарды.ТуркияменИрандаАғылшынФранцуз“Османбанкі”менағылшын“Шахин-Шах”банкіжұмысжасады.1904жылАнглияда50отарлыбанктерболса,1910жылолардыңсаны72–гежетті.Банктертекқанаэкономикағаемессаясатқадаықпалынтигізді.
Метрополияларөзініңотарларынаауылшаруашылығындақандайөнімөсіругеқұқылыболды.мысалы:Ява,Цейлон,Ассам-шайөсірді.Бенгалия–джутВьетнамкүріш,Уганда,Египеттемақтаөсірді.
Отарлардатеміржолдар,телеграфтораптары,порттарқұрлысынакапиталбөлуарқылыдержаваларүлкенәскери-стратегиялықмаңызғаиеболғанорындарға бақылау орнатты. НемісмонополиясынаБағдаттеміржолынқұрды,текқанаОңтүстікАфрика ОдағындаБельгияменФранцузотарларында7000мильтеміржолқұрылды.ОтаршылдарЕгипеттеСуэцканалынақызығушылықтанытты.
Отармемлекеттердеөндірісорындарынашқан,бұлжерлердежерастыбайлығынигеругеқызығушылықтанытты.Солмақсатпенмонополияларконцессияларғаиеболабастады.Концессиятерриториясыбұлмемлекетішіндегімемлекетболыпқалды.Ирандағыағылшын–парсымұнайкомпаниясысондайконцессияболатын.
Қытайдағыконцессиялардадержавалардыңсоты,полициясыболған.Мұнай,фосфат,көмірруда,түстіметаллбарлығышетелмонополияларыныңқолындаболды.МұнайкомпанияларынаАрабмемлекеттеріндебақылауорнатты.ШетелдіктерЕгипетте,Вьетнам,Туркияда,тұзсатуүшінмонополияқұрды.
Индиядағы,Африкамемлекеттеріндегібайалмаз,алтынкенорындарыағылшын,француз,бельгиякомипанияларыныңқолындаболды.
ШетелкомпанияларыШығысмемлекеттеріндеішкіжәнесыртқыбазаларынжаулапалды.Кедендергебақылауорнатты.
БатысЕвропаменСолтүстікАмерикадаөндірістөңкерісіболуынабайланысты19ғасыраяғындамиллионданғанхалқыбарконтиненттеротарғаайналды.
Шығыселдеріннегізгішаруашылығыбұлауылшаруашылығыболды.Ауылшаруашылығындахалықтың3/2бөлігіеңбекеткен.
ШығыстасаясипроцестерХХғасырдың1жартысындаүлкендержавалардыңбақылауыменжүрді.19ғасырдыңаяғындатекотарларүшінсоғысемес,олдержавалардыңотарүшінсоғысқанкезеңі.Испан–Американсоғысы,Ағылшын–бурсоғысы,орыс-жапонсоғысынмысалретіндекелтірсекжеткілікті.
Біріншідүниежүзіліксоғыстанкейіншығысазияелдеріненоянубасталды.ОсманимперирясыРесейгеқарсысоғыстатүркіхалықтарыныңбіріккенкүшінпайдалануғаәрекетжасады.АлолкездеРесейде20мыңмұсылманхалқыболып,олОсманимпериясынандакөпболатын.