Үндістандыжаулаудыаяқтакеле,АнглияныңүстемтабыөзлдынаҚытайдыотарлаумақсатынқойды.
АғылшынкапиталистеріҚытайдыңоқшаланусаясатынанбастартқызып,онымендипломатиялыққатынастар,саудақатынастарынорнатудыкөздеді.БританотаршылдарынаҚытайды«ашу»қажетболды.
ҚытайүкіметінеқысымжасаумақсатындаҰлыбританияҚытайғаарнайымиссияжіберді,олар1793жылыбірнешеқаруланғанкемелердеҚытайғакелді.ҚытайбогдыханынаАнглияныңәскери,өнеркәсіптіккүшінкөрсетуүшінжаңақарудыңтүрлерінқытайларкөрмегенкөптегенмеханизмдералыпкелді.Бұлмиссияныбританияныңдипломаты,лордМахартнейбасқарды,оғандейінҮндістандағымадраспрезиденттігініңгенерал-губернаторы,Петербургтегіелшіқызметтерінатқарған.
Махартнеймақсаты:1)ағылшындардыңҚытайпорттарындаеркінсаудажүргізуіне;2)Пекинқаласындасаудақоймаларынашу;3)ағылшындарғабазақұруүшінҚытайдыңбіраралыналу;4)ағылшынтауарларынабажсалығынтөмендету;5)Қытай-ағылшынүкіметтеріарасындатікелейдипломатиялыққатынастарорнатут.б.
Бірақбұлбағдарламаіскеаспады.Қытайүкіметісалтанаттытүрдебританмиссиясынкүтіпалды.
Бірақолардыңайтуыншабританелшілігі–қытайвассалдарынатеңболдыжәне Махартнейге, вассалдықелдіңелшілеріПекинқаласындатекғанауақытшаболуына мүмкіндігібардепескертілді.
ҚытайбилеушілеріАнглияменбайланыстыкеңейтуден,шетелдіктердіелгежақындатуданбастартты.
Ағылшынкапиталистеріфранцияменкүресжүргізіпотырғандықтан(Үндістанхалқынақарсы)Қытайғакүшқолданудыдұрыскөрмеді.БірақоларҚытайдың«ашылуын»талапетті.ХІХғасырдыңбасындаАнглияүшретпортугалдықтарбасыпалғанАомынь(Макоо)қытайпортыналғысыкелді.1816жылыҚытайғаағылшынүкіметініңжаңаөкіліАмкерст,Махартнейсекілдімақсатқойды,бірақолдасәтсіздіккеұшырады.
- АғылшындарапиынөсіретінҮндістандағыБенгалияныаудандарыменжаулапалғаннанкейін,Ост-ИндкомпаниясыағылшынүкіметіҚытайғаапиыналыпкіруге, апиынсадусынамонополиялыққұқықаиеболды.Апиынсаудасыөтекөппайдатүсіретінісболды.ҚфытайғаапиынсатуҮндістандағыағылшынүкіметінеолардыңкірісінің1/7құрады.Ағылшындарқытайтауарларынкүмісақшаменесептескен.Апиыналыпкірудіңөсуі,қытайтауарларыменесептесуге,қытайданкүмістіалыпшығуғамүмкіндікберді.
1800ж.-1838ж.дейінқытайғаәкелінетінапиын20есеөсті.2мыңнан–40мың жүздіккедейін. Опиумдышегуүлкенаймақтакеңтарады.
Апиынөтеқауіптінәрсе,олжайлападамныңесінен,күшіненайрылуғаалыпкеледі.
ҮстемтаптыңкейбірөкілдеріапиынсаудасынақарсышықтыЦинүкіметібірнешеретапиындыәкелугетиымсалатынжарлықтаршығарды.
Ағылшынкөпестеріосыжағдайғанаразылықбілдіріп,өзүкіметіненкүшқолданып,апиынсаудасынашықжариялап,шетелсаудасынақытайпорттарынашудыталапетті.
1834жылыағылшынүкіметіқытайүкіметінеескермей,Гуанчжоғаағылшын-қытайсаудасынбақылауғаадамжіберді.ОлГуанчжоуғаекіағылшынәскерикемесіншақыртыпалды.
- 30-шыжж.екіншіжартысындакүмістіңшетелгекөптепшығарылуына байланысты Цинүкіметініңқаражаттықжағдайынашарланды.Апиынсаудасыағылшынагресссиясыныңбіртүріекендігібелгіліболды.
1836ж.императорДаонуанапиынконтрабандасынменкүрестікүшейтутуралыдиктшығарды.Бірақүстемтапондамүдделіболмады.Сараймаңындаапиынсаудасынтолықашықетіпжариялаудыталапететінбіртопадамдарболды.
МинЦзэ-Сюйбасқарғанбіртопжоғарғычиновниктерапиындышегуге,апиын саудасынақарсышықты.
1838жылыМинЦзэ-СюйХунань,Хубэйпровинцияларыныңнаместнигіболып тағайындалды.Жергіліктітұрғындардыңқолдауыменапиындытиымсалуғабайланыстыіс-шараларжүргізді.
1839жылыГуаньдунпровинциясыныңнаместнигіболыпГуаньжоуғакеліп,шетелкөпестеріненбарлықапиындытапсырудыталапетті,оларбастартқаннанкейін,шетелсаудагерлерініңсаудафакториясықоршауғаалынды.Осыданкейінағылшынкөпестеріқытайүкіметіне20жәшікконтрабандалыапиындытапсырды.
МинЦзэ-СюйдіГуандунхалқықолдап1839жылыағылшынәскерикемелері қытайджанкарларынабасыпалды.
- Ағылшынгазеттеріқытйүкіметініңзаңдыіс-шараларынбританқоластындыларға қарсылықкөрсетудепжариялады.Қытайлардыжазалуағашақырды.Ағылшынүкіметіқытайғабірнешеталаптарқойды:1)апиынныңжойылғанқұнынтөлеу;2)оңтүстікҚытайжағалауындамәнгіқолднуғабіраралыналу.
Ағылшынүкіметісоғыссызбұлталаптардыжетеалмайтындығынакөзіжетті.
1840жылымаусымайындаҚытайғабьританныңәскериэскадрасыкелді.
Ресмитүрдесоғысжарияламайағылшындарбіріншіағылшын-қытай(Іапиын)соғысынбастады.Англияға,соғысқақатыспағанфранцияменАҚШқолдаукөрсетті.
ҮнсимепровинциясыныңнаместнигіЦиШанькапитуляцияжөніндекеліссөзжүргізугешақырды.1840жылыимператорапиынғатиымсалудыжоютуралыэдиктшығарды.
1842жылышілдеайындаағылшындарШанхайқаласыналдыдаЯнцзыөзеніменжоғарлайжылжыпбастады.Чжэньцзэнмаңындаүлкнешайқасболды.Бұлқаланы21шылдекүнібасыпалды.Қытайжеңілді.
Негізгісебебі:Англияменсалыстырғандаәскерижәнеэкономикалықәлсіздігі.ҚытайӘскері20мыңадамқазатапты,ағылшындар520адам.
Қытайдыңфеодалдықбилеушілеріелдебіртұтасқорғанысұйымдастыраалмады.
1842жылыНанкинтүбіндеағылшынәскерикелісмде«бейбітшілік,достық,сауда,шығындардықалпынакелтіру»туралыкелісімгеқолқойды.Нанкинкелісімібойыншаағылшынсаудасына5порташты:Сяминь(Амой),Фучжоу,Нинбе,Шанхай,Гуанчжоу,бұлқалалардыағылшындарконсулдықорнатуғақұқылыболды.
«Кохонг»монополиялықкомпониясытарқатылды,британкөпестеріеркінсаудақұқығыналды.Сянганаралынанбританкорпарациясынаберді.Ағылшынтауарларына5%салықсалынды.ҚытайАнглияға21млн.иенконтрибуциятөлеугетиістіболды.Оның6млн.–апиындыжойғаныүшін,ал3млн.ағылшынфирмаларыныңшығындарынжоюға,ал12млн.иенанглияныңқытайғақарсысоғыстыжүргізуүшінкеткеншығындардыңорнынтолтырумақсатында.
1843жылыАнглияҚытайменэкстерриториялыққұқықбергенкелісімгеқолқойды.
ОсыданкейінҚытайғат.б.капиталистікдержаваларұмтылды.1844жылытеңсізамерикан-қытайкелісімінеқолқойылды.1844жылыосындайкелісімФранцияменҚытайарасындажасалды.СоныменқатарФранцияғаашықпорттардыкотоликтікшіркеусалуға,ондамиссионерлердіңқызметінерұқсатберілді.
Капиталистікдержавалархристианшіркеуіменмиссионерлердіжаулапалумақсатындакеңпайдаланумүмкіндігітуды.
АлірікапиталистікелдерсоңынантеңсізкелісімдерБельгия,Швеция,Норвегияменжасалды.
БіріншіапиынсоғысыҚытайдамуындағымаңыздыкезеңдердіңбірі.ҚарукүшіменҚытайшетелкапиталыүшінашылды.АҚШ,Англия,Францияотаршылдарымаңыздысаяси,экономикалықпозицияларғаиеболды.
ҚытайтерриториясыныңбірбөлігіСянганаралы–(Гонконг)ағылшынотарына айналды.
НанкинкелісіміҚытайдыңмемлекеттік,ұлттықтәуелсіздігінтаптауғажолашты.
ПорттардыңашылуыЕуропа,АҚШ-нан көптепкелуісебепболдыдаҚытай дүниежүзілік капиталисттікрынокқатартылды.
СоныменҚытайжартылайотарғаайналуыбасталып,олпроцессХІХғасырдыңсоңындааяқталды.
СоныменқатарҚытайхалқыныңшетелотаршылдарынақарсыазаттықкүресбасталды.