Жоспар:
- Абай мұрасын танытуда «Дала уәлаяты» газетінің ролі
- Абай шығармаларының 1897 жылы Қазанда баспа бетін көруі
²îëäàíûëàòûí ¸äåáèåòòåð òiçiìi
1.°óåçîâ М. Àáàé ²½íàíáàåâ.-À.,1995
2.Ñûçäûºîâ Қ. ̽õòàðòàíóäû» áåéì¸ëiì áåòòåði-À.,1997
3.̽õàìåòõàíîâ Қ. Àáàéäû» àºûí ø¸êiðòòåði-À.,1991
4.Áåêìûðçàºûçû С. ̽õòàðòàíó¹à êiðiñïå –Ø.,2000
5.Àõìåòîâ З. Àáàéäû» àºûíäûº ¸ëåìi –À.,1995
6.²½íàíáàé½ëû А. Øû¹.åêi òîìäûº òîëûº æèíà¹û. — À., “Æàçóøû”,1995
7.Мырзахметов М. Мухтар Әуезов және абайтану проблемалары. – А., 1982
- Мырзахметов М. Абайтану тарихы. – А., 1994
9.Àõìåòîâ Ç.Àáàéäû» àºûíäûº ¸ëåìi.À., “Àíà òiëi”,1995
- Әуезов М. Абайтану дәрістері. – А., 1994
Лекция мәтіні:
- Абайдың әдеби мұрасын тану жолында ақын шығармаларының баспасөздебіршама жариялануы елеулі мәні бар құбылысқа айналды. Абай мұрасының бірегей білгірі академикМ. Әуезовтің: “Абайды танудың басы, алғашқы адамдары революциядан бұрын басталған… ”
Көлемі шағын болғанымен, Абай мұрасының революцияға дейін танылып, бағалануы жайлы нақтылы ұғым берелік жазба деректердің бірі – “Дала уәлаяты”газеті.
Абайдың “Дала уәлаятында” жарияланған “Жаз”, “Болыс болдым мінеки” деген екі өлеңінің тағдыры да қызық.Бұл өлеңдері белгілі бір себептермен Көкбайдың атынан жарияланса да, жұртышылық оны Абай өлеңі деп танығаны М. Көпеевтің сол газеттегі корреспонденциясынан байқалады.
“Біраз сөз қазақтыңтүбі қайдан шыққаны туралы” (1899 ж.) деген ғылыми негіздегі тарихи мақаласының жазылу себебі де “Түркістан уәлаяты” мен “Дала уәлаяты” газетінде о баста қатар уағыздалған діншілдік теріс танымдардағы мақалаларға қарама – қарсы жазылғанеңбек екеніне көзіміз жете түседі.
Абай өз шығармаларын бастыруға мүмкіндігі болса да, кітап етіп бастырмаған. Өйткені өз творчествосында ұстанған реалистік: халықтық бағыттың бұрмалануы мен солдәуірде шыққан қазақша деген кітаптар тілінің түгелдей шұбарланып, рухының бұзылып шығу себептерісезгір ақынды көп ойға түсірген болар. Абай шығармалары қолжазба, көшірмелер арқылы немесе ауызша жатқа айту арқылы таралып жатты.
Дәл осы күнге дейін Абайдың көзі тірісінде жарияанған өлеңі деп “Дала уәлаяты” газетінде басылған: “Жаз”, “Болыс болдым мінекей” екі өлеңі мен Шайхисламұлы Жүсіпбек қожаның өз атынан иемденіп бастырған “Жігіттер, ойын арзан, күлкі қымбат” деген Абай өлеңдерін ғана атап жүреміз.
- Абайдың өз шығармаларын жариялауға рұқсат етпей жүргенде ақынның көзі тірісінде сонау қиянағы Қазанда басылған “Кнәз блан Зағифа” (1897 жылы басылған) қиссасында кезедесетін “Сынағанағы аттың сыны” (“Шоқпардай кекілі бар қамыс құлақ”). “Бүркітші” (“Қан сонарда бүркітші шығады аңға”) деген атпен Абайдың атақты екі өлеңінің жариялануы назар аударарлық құбылыс.
“Кнәз блан Зағифа” қиссасы қыз бен жігіттің жұмбақ айтысына құрылған. Айтыстың негізгі тақырыбы — дін мәселесі. Негізгі мазмұны – дін шарттарын насихаттау болғанымен, кейде жұмбақтарының тақырыбы күнделікті тұрмыстан алып, оралымдышешен тілмен суреттеледі:
— Тағы да мен отырмын жұмбақ ойлап,
Дүлдүлді сахараға қойдым байлап.
Басында бұлбұл отыр үйдің сайрап,
Дарияның құрағы бар тұрған саулап,
Жел тисе жанып кетер өрттей қаулап, —
деп жұмбақтаса, оны:
— Болғанда ақылың – дария, кеудең – дүлдүл.
Басында сайрап тұрған тілің бұлбұл.
Дарияның жанып кеткен құрақтары –
Адамның қатты шыққан ашуы дүр, —
деп шешеді.
Алғыр құс пен жүйрік аттың сипатын жоғарыдааты аталған Абайдыңекі өлеңін пайдалану арқылы суреттейді. Бірақ бұл өлеңдер Абай атынан берілмейді, қисса авторы өз атынан:
Насихат қып шығардым осы сөзді,
Бозбала, осыны оқы, сөз таппасаң, —
деп, Абайдың көзі тірісінде – ақ ұлы ақын өлеңдерін баспасөзде өз атынан бастырып жіберген.
Бұл өлең 1897 жылы Қазандабасылуы Абайдың ақындық даңқының ертеден-ақ шырқауы алысқа жайылып, шығармалары ауызша әрі қолжазба, көшірме түрінде кең таралғанын танытумен бірге, көзі тірісінде-ақ бұраланып әркімдердің атымен жарияланғандығын яғни революцияға дейін ақын шығармаларының танылу, жарияану дәрежесі қаншалықты аянышты халде болғандығын айғақтайды.
“Тобықты Ыбырай марқұмның сөзінен” деген атпен бір топ Абай өлеңін жариялаған Зейнелғабиден 1909 жылы Уфа қаласындағы “Шарқ” баспасында басылған “Насихат Қазақия” деген рисоласы мен 1909 жылы Қазанда басылған Мұқамедсалим Кәшимовтің “Сұлу қыз” жинағынан да көреміз. Мысалы, “Сұлу қызда” басылған 20 жол өлең Абайдың “Қақтаған ақ күмістей кең маңдайлы”, “Білектей арқасында өрген бұрым”, “Жігіттер, ойын арзан, күлкі қымбат” деген үш өлеңінен құрастырылып жарияланған.
“Насихат-Қазақияда” жарияланған Абайдың “Өлең-сөздің патшасы, сөз сарасы”, “Қартайдық, қайғы ойладық, ұйқы сергек” деген үш өлеңі: 1. “Өлең-сөздің патшасы, сөз сарасы”. 2. “Қартайдық, қайғы ойладық, ұйқың сергек.” 3. “Бай алады кезінде көп берем деп”, 4. “Ал енді жақсы дейміз кімді қалап” деген атпен төрт өлең ретінде басылып әрі елеулі текстологиялық өзгерістерге де ұшыраған.
Зейнелғаиден қолына Абай өлеңдері түпнұсқа бойынша жетпей, ел аузынан біршама өзгерістерге ұшырап барып жеткенін көрсетеді.
Абай өлеңдері “Кнәз блан Зағифа”, “Сұлу қыз”, “Насихат — Қазақияда” жарияланып, яғни революцияға дейін-ақ түрлі жолдармен таралу жағдайлары оның шын мәніндегі халық ақыны ретінде кең тұрғыдан таныла бастағанын дәлелдей түсетін деректер деп білеміз.