Жоспары:
- Симметрия.
- Ассимметрия.
- Инверсия.
Қолданылатын әдебиеттер тізімі.
Негізгі:
1.Пошаев Д.Қ. Ғылыми – педагогикалық зерттеу негіздері Шымкент, 2003.
2.Асқаров Е., Балапанов Е., Қойшыбаев Б. Ғылыми зерттеулердің негіздері.Оқу-әдістемелік құрал. А., 2004.
3.Введение в научные исследование (Под. Ред. В.И.Журавлева).М,1998.
4.Герасимов И.Г. Структура научного исследование.- М,1995.
5.С.Мақпырұлы. Курстық және дипломдық жұмыстар. Қазақстан жоғары мектебі. 2005.№4.
6.Загвянский В.И. Учитель как исследователь.- М,1980.
7.Квиткина Л.Г.Научное творчество студентов.-М,1980
8.Е.С.Асқаров,Е.А.Қойшыбаева. Ғылыми зерттеулердің негіздері.А,2004.
9.Соколов В.Н. Педагогическая эвристика. М., 1995. С.110-206.
10.Эвристика. Разработано О.Е.Столяровой.
Қосымша:
1.Роках А.Г. Логика и эвристика научно-технических решений. Саратов, 1991, С.39-87.
2.Гурова Л.Л. Психологический анализ решений задач. Воронеж, 1976.С.32-52, 898-177, 236-304.
3.Шумилин А.Т. Проблемы теорий творчества. М., 1989. С.13-32,54-71.
4.Пушкин В.Н. Эвристика-наука о творческом мышлении. М., 1967.
5.Серебрянников О.Ф. Эвристические принципы и логические исчисления. М., 1970.
Лекция мәтіні:
1.Симметрия (лат-шамаластық, сай келушілік, мөлшерлестік) – қандай бір обьектілер арасындағы қатынас түрі. Обьектілердің орындарын ауыстырғанда олардың арасындағы қатынастың мәні өзгермейді. Мысалы, егер А фигурасы В фигурасына “тең” (ауданы бойынша) болса, онда В фигурасы А фигурасына “тең” дегенде “тең” қатысы симметриялы.
2.Ассиметрия – обьектілердің орнын ауыстырғанда олардың арасындағы қатынас өзгеретін қатынас түрі. “Үлкен” қатынасы ассиметриялы, өйткені егер А>B ақиқат болса, онда B>A жалған. “Одан жоғары” (“выше, чем”) қатынасы ассиметриялы болып табылады. Ассиметриялы қатынас үшін қатынас таңбаларына қатысты мүшелердің орнын ауыстыру мүмкін емес, өйткені бұл кезде олар күшін жояды. Ассиметриялық қатынастың параметрлері болып обектілердің саны және сапасының бірлігі ретіндегі өлшем және сандық-сапалы өзгерістердің өзара тәуелділік шегін көрсететін категория табылады.
Симметриялы емес қатынас – симметриялы да , ассиметриялы да болып табылмайтын қатынас. Мысалы, “жақсы көреді” қатынасы симметриялы емес. Расында, егер “егесі итін жақсы көреді” болжамы ақиқат болса, онда қатынас обьектілернің орны алмастырылған болжамға қатысты қосымша ақпаратсыз анық ештеңе айта алмаймыз. Ол ақиқат болуы да, жалған болуы да мүмкін.
Симметриялық қатынастар шешімді эвристикалық іздеуде, сондай-ақ көмекші есептер қалыптастыруда маңызды роль атқарады. Егер есепте симметриялы элементтер бар болса немесе оларды енгізуге мүмкіндік болса, онда оларды ескеріп, өзара алмастырылатын бөліктерін пайдалану ыңғайлы болады және бірдей функцияны орындайтын элементтерге бірдей амал қолдануға болады.
Симметрия идеясы есепті шешуді қысқартатынын мысалда қарастырайық.
Мысалы: АВ түзу кесіндісі газ құбырын бейнелейді. С және D – елді мекендер, Х – газ таратушы станция.
CD
A B
X
C және D елді мекендерін газбен қамтамасыз ету үшін газ таратушы Х станциясын газ құбырының CX+XD ұзындығы ең аз болатындай етіп газ құбырының қай нүктесінде құру керектігін анықтау керек.
Математикалық терминдер арқылы есепті былай қалыптастыруға болады. Түзу және оның бір жағында жатқан C және D нүктелері берілген. АВ түзуінде СХ+ХD қосындысы ең аз болатын Х нүктесін табу керек.
Х нүктесін табу және ол есептің талаптарын қанағаттандырады деп негіздеу үшін D нүктесіне симметриялы D’ көмекші нүктесін салу мүмкін.
CD
AB
D’
Енгізілген нүктені пайдаланып С және D’ нүктелерінің ең қысқа қашықтығын табуға болады.
CD
AB
X
D’
D және D’ симметриялы екенін пайдаланып Х ізделінді нүкте деп ұйғаруымызға болады, өйткені CD’=CX+XD’
Қарастырылған есеп симметриялы элементтерді енгізу берілген есепке қарағанда шешу оңай болатын эквивалентті көмекші есеп қалыптастыруға көмектесетінін көрсетеді. Эвристикалық амал ретінде симметрия мына принциптерге негізделген:
-есептің құрылымында және мазмұнында кездескен кез келген симметрия есептің жауабында да өз бейнесін табады.
-есептің құрылымында және мазмұнында кездескен симметрия тек “шешу обьектісінде” емес, сондай-ақ “шешу процедурасында да” бейнеленуі тиіс;
-симметрия симметрияны тудырады
эвристикалық симметрияны жалпыланған түрде инверсия деп атайды. (Инверсия лат-аудару, орын ауыстыру). Ол былай сипатталады: егер қандай да бір обьектті әдетте сыртынан қарастыратын болса, инверсия әдісін қолданғаннан кейін ол обьект ішінен зерттеледі. Егер қарастырылып жатқан құрылғыда қайсыбір деталь үнемі вертикаль орналасса, инверсия басын төмен қаратып аударады, горизанталь жағдайға қояды немесе қандай да бір бұрышқа бұрады. Егер жүйенің бір бөлігі қозғалатын, ал екінші бөлігі қозғалмайтын болса, онда инверсия бұл бөліктердің орнын ауыстыруды білдіреді.
Инверсия есеп және оның элементтері туралы жаңа нәрселер алудың қарапайым және күшті әдісі болып табылады.
3.Инверсиялық ойлау жалпы белгіленген позиция мен көзқарастарға сүйенгісі келмейтінімен сипатталады. Ол проблеманың түрлі бөліктерінен назарды оңай және еркін ауыстырады. Инверсиялық ойлау көбінесе «үйреншікті жолмен жүруді» білдіретін инерциялық ойлауға қарама-қарсы қойылады. Ол шығармащылық қызметте едәуір бөгет болуы мүмкін. Алайда, ескі әдістерді қолдануға болмайды деп тұрып алуға болмайды, тек әдістердің көп екенін естен шығармау керек.