Кез – келген бизнестің негізі, оның меншікті капиталы болып есептелгенмен, жекелеген экономика салаларындағы кәсіпорындардың пайдаланған қарыз капиталының көлемі меншік көлемінен біршама артық болады. Осыған байланысты қарыз капиталын тартуды және оның тиімді пайдалануын басқару кәсіпорындардың шаруашылық әрекетінің жоғарғы түпкі нәтижесін қамтамасыз етуге бағытталған кәсіпорын қаржы саясатының маңызды атқарымының бірі болып есептеледі.
Қарыз капиталы – кәсіпорынның дамуын қаржыландыруда қайтарымдылық негізде тартылатын ақша қаражаттары немесе мүліктік құндылықтарды сипаттайды.Кәсіпорындардың тиімді қаржы әрекеті тұрақты түрде қарыз қаражатын тартумен байланысты. Қарыз капиталы — ең алдымен өсіп келе жатқан кәсіпорындардың меншікті көздерін қалыптастыру қарқынынан өнім шығару көлемінің өсу қарқынының артуы кезіңде, өндірісті модернизациялауда, өнімнің жаңа түрлерін игергенде, өндірушінің нарықтағы үлесін кеңейтуде, басқа бизнесті иеленгенде және т.б. кездерде қолданылады. Қарыз капиталын пайдалану кәсіпорынның шаруашылық әрекетінің көлемін барынша кеңейтіп, меншікті капиталын тиімді пайдалануды қамтамасыз етеді, ақырында кәсіпорынның нарықтық құнын жоғарлатады.
Қарыз капиталы келесідей артықшылықтармен сипатталады:
- Кәсіпорынның несиелік рейтингі жоғары болғанда, оның кепіл қалдыру немесе гарант беру негізінде қарыз тарту мүмкіншілігінің кеңдігі;
- Кәсіпорынның активтерін кеңейту және оның шаруашылық қызмет көлемінің қарқынды өсуін жоғарлату және кәсіпорынның қаржылық потенциалын өсіру қажет болған жағдайда қамтамасыз етуі;
- Салық салу есебінде меншікті капиаталмен салыстырғанда қарыз капиталы құнының төмендігі;
- Қаржылық тиімділіктің өсуін генерациялау қабілеттілігі.
Сонымен қатар қарыз капиталын тартудың кері жақтары да бар:
- Осы капиталды пайдалану кәсіпорынның шаруашылық қызметінде қауіпті қаржылық тәуекелділікті генерациялайды – қаржы тұрақтылығының төмендеуінің және төлемқабілеттілігін жоғалту тәукелі;
- Қарыз капиталы есебінен қалыптасқан активтердің табыс мөлшерінің төмендеуін генерациялайды, оның барлық түрлеріндегі қарыз процентіне төленетін сомаға төмендейді (банктік несиеге процент, лизингтік ставкаға, облигациялар бойынша купондық процент, тауарлық несиеге вексельдік процент және т.б.);
- Қарыз капиталы құнының қаржы нарығы конъюнктурасының ауытқуына жоғары тәуелділік. Кейбір жағдайларда нарықта қарыз процентінің орташа ставкасының төмендеуі кәсіпорынның ертеректе алынған несиесін пайдалану (әсіресе, ұзақмерзімді негізде) тиімсіз болып табылады, өйткені несие ресурстарының неғұрлым арзан альтернативтік көздерінің болуына байланысты.
- Қарыз капиталын тарту процедурасының қиындығы (әсіресе, көп көлемде), яғни несие ресурстарын ұсыну басқа шаруашылық субъектілерінің (кредитор) шешіміне тәуелді.
Сол себепті, қарыз капиталын пайдаланатын компания өзінің дамуында жоғары қаржылық потенциалды (қосымша актив көлемін қалыптастыру есебінен) және қаржы тиімділік қызметінің өсу мүмкіншілігін иеленеді, сонымен қатар жоғары қаржылық тәуекелділік пен банкрот қауіпі де төнеді. Компания қауіпті емес жағдайларда өзінің қарыз қабілеттілігін толық жоюға жол бермеуі керек. Компания иелерінің қарыз көзері есебінен қаржыландырудың себебі, ол акционерлердің санын ұлғайтпау.
Қазіргі нарықтық экономиканың шарттары қарыз капиталының мағынасымен тығыз байланысты, яғни меншік иелері өздерінің ақша қаражаттарын қарызға беріп ақша пайызы арқылы пайда алу және бастапқы капиталын міндетті қайтару шарты бойынша алу мақсттары көзделген. Қарыз капиталаның пайда болуы өндірістің, өнеркәсіптің капиталистік әдістің дамуымен анықталған, яғни бұл негізгі атқарушы капиталдың айналымына қызмет көрсететін әдіс болып, ерекше тарихи категорияға кіреді.
Қарыз капиталдардың бірінші және негізгі қайнар көзі болып табылатын қайта өндіру процесінен шығатын қаражаттар, яғни олар өздерінде ақша капиталын жинап отырады.
Ақша капиталдарының өндіріс процесінен еркіндікке шығуға бірқатар субъективтік факторлар әсер етеді:
Біріншіден, бұл кәсіпорынның амортизациялық қоры. Негізгі қорлардың амортизациясы өндірістік қорларды кеңейтуге, жаңартуға және қайта құруға жұмсалған ақша капиталының еркіндікке шығуының нәтижесінде, оның бағасының бір бөлігінің өнімнің өзіндік құнына апарып шығарады.
Екіншіден, өнімді сатып өткізу процесіндегі еркіндікке шыққан тауардың бағасы мен шикізат пен материалдарды сатып алуға жұмсаған жаңа материалды шығындардың арасындағы ақша капиталында көрсетілген еркешелі немесе айырмашылық пайда болады.
Үшіншіден, сол айырмашылық – сатып өткізгеннен түскен табыстың түсу уақытысынан бастап және еңбеканы төлеген уақытысы арасындағы интервал нәтижесінде пайда болады.
Төртіншіден, өндірістік кәсіптің нәтижесінде пайда болған қосымша құнының жинақталуы тек ақша капиталы түрінде ғана емес, сол сияқты өндірісті кеңейтуге, табыстың өсуімен, еңбек күшін жаңартуға, өндірістік қатынастарды нығайтуға белгілі мөлшерге жету үшін жұмсалуы мүмкін.
Жинақталған ақша капиталының бір бөлігі пайдаланылмай тұрса табыс әкелмейтін табыс әкелмейтін байлық түрінде отырып қалады.
Ақша капиталдары арасында пайда болған, яғни байлық пен үзіліссіз қозғалыста жүретін және табыс әкелетін капитал арасында пайда болған қарама-қайшылықтар нәтижесінде несие байланыс сала ретінде көрінеді.
Ол осы капиталдарға жалпы өндіріс айналымында жұмыс істеуге және пайда табуға біреуіне қосымша құн ретінде, екіншісіне ссудалық пайыз түрінде мүмкіндік береді.
Қарыз капиталдың екінші қайнар көзі болып рантье капиталдары (ақша капиталистердің) табылады. Олар капиталистер өзінің байлығын өндіріске салуды және одан пайда алуды жөн көрмейді, сол капиталды басқа капиталистерге немесе мемлекетке қарыз беру арқылы пайда алу дұрыс деп санайды және осыдан бастапқы қарыз капиталын қайтару шарты бойынша ссудалық пайыздар арқылы пайда табуды көздейді.
Ссудалық капиталдың қалыптасуының үшінші қайнар көзіне несиелік ұйымдарға өздерінің түскен табысын және жинаған ақша қорларын салып жүретін қалған несие берушілер бірлестігі жатады. Солардың қатарына зейнетақы қорлары, сақтандыру компаниялары, мемлекеттік бюджеттің уақтша бос ақша қаражаттары, жиналымдар және басқа институттардың, әртүрлі кластардың табысы кіреді.
Сонымен, мынандай түйін шығаруға болады, өндіріс және сауда капитал айналымындағы уақытша бос ақша қаражаттары, жеке сектордың және мемлекеттің ақша жиналымдары қарыз капиталдың қайнар көздерін құрап отырады.
Қарыз капиталының ерекшеліктері келесідей:
- Қарыз берушіге мерзім өткеннен кейін қайтарылатын қарыз капиталы әрқашанда меншік капиталы болып қалады, қарыз беруші өндірістік немесе сауда капиталист сияқты өндіріске капиталын салмайды. Қарыз капиталы тек қарыз пайыздар түрінде пайда алу мақсатында ғана уақытша пайдалануға беріледі. Ол капитал – функциянан айырмашылығы меншік капиталы болып табылады.
- Қарыз капиталын қарызға берушілер оны тауар ретінде өндірістік және сауда капиталистерге қарыздық пайыз алу үшін «сатады». Өз кезегінде соңғылар, яғни өндірістік және қарыз капиталистері сол қарыз капиталға өндіріс қорларын және еңбек күшін сатып алады, пайдаланудың нәтижесінде пайда түрінде олар қосымша құн алады, оның бір бөлігі мен қарыздық пайыз бен қарыздық капитал жабылып отырады.
Сонымен қарыз капиталы айналымы нәтижесінде жалданған еңбекті пайдалану арқылы пайда әкелетін тауар түрінде де көрсетіледі.
- Сауда және өндірістік капиталға қарағанда қарыздық капитал өзінің ақшалы формасын ауыстырмайды. Оның қозғалысы өзінің құрылымын өзгертпейді. Қарызды ақша түрінде ұсынғанда, ол қарыз берушіге тура сол түрде қайтарылады, бірақ басқа қарыздық пайыздың сомасымен қоса есептегендегі өсірілген көлемде болады.
- Қарыздық капиталдың құнының біржақты қозғалымы түрінде жатсынудың арнайы түрі болады. Яғни қарыздық капиталдың қайтарылымы бастапқыдан емес, белгілі бір уақыт өткенне кейін, сату – сатып алу кезіндегі ақша сомасына тауарды тауарға айрбастағандағыдай болады. Сондықтан болар капитал еңбек арасындағы болатын қарама-қайшылықтар қарыздық капиталда ең жоғары дәрежеге жетеді.
- Ақша ақшадан ұлғаяды, яғни айтарлықтай шығынсыз және өндірістік процеске, не тауарлық айналымға түспей-ақ қарыз бойынша пайыз өсімінің аралық салаларына тәуелсіз-ақ пайда алу мүмкіншілігі.
- Пайданы қарыздық пайыз түрінде алу, яғни қарыздық капиталды пайдаланғаны үшін өндірістік капиталистер қарыздық капиталистерге қосымша құн бөлігін қайтарады. Қарыздық капиталдан түсетін пайда несиені төлеудің көрінісі ретінде көрінеді, яғни ол қарыз беруші мен несие алушы арасындағы нақты бөлінісі түрінде көрінеді және ол екіге бөлінеді:
- Пайыз, қарыздық капиталист – несие берушінің алып отыратын және
- Қарызгер — капиталистпен алынып отыратын кәсіпкерлік табыс.
Сонымен, қарыздық капиталдың бағасы – пайыз болып табылады. Ақша құнымен көрсетілген кәдімгі тауар мен қызмет көрсету бағасынан айырмашылығы, пайыз қарыздық капиталдың тұтыну бағысының төлемі ретінде көрсетіледі. Пайыздың қайнар көзі – несиені пайдаланғаннан түсетін табыс болып есептелінеді.
Қарыздық пайыз және кәсіпкерлік табыстың деңгейінің арақатынасы жөнінде қарыздық және атқарушы атқарушы капиталистер арасында үнемі қарама – қайшылықтар болып тұрады, өйткені объективті түрде болатын тікелей тәуелсіздік пайда болып, қарыздық пайыздың неғұрлым жоғарлануы кәсіпкерлік табыс бөлгін төмендетіп отырады және керісінше. Қарыздық пайыздың қарастырылып отырған принципінің пракатикалық көрінісі банк пайыздық шамасын белгілеу процесінде орын алады, ол үш негізгі қызметтер атқарады:
- Заңды тұлғаларды пайдасының бір бөлігінің және жеке тұлғалардың пайдасының бір бөлігін бөлу;
- Өндірісті реттеу және салалық, салааралық және халықаралық деңгейлерде қарыздық капиталды айналым жолымен бөлу;
- Экономика дамуының дағдарыс жағдайларында – банк клиенттерінің жинаған ақшалы жиналымдарына инфляцияға қарсы қорғау орнату.
Дәлірек айтқанда, несиенің айқын бағасын пайыз нормасы ғана көрсетіп береді, немесе пайыз ставкасы.
Пайыз нормасы дегенеміз қарыздық капиталға шыққан жылдық табыстың ұсынылған несиенің сомасын жүзге көбейткендегі сомасына қатынасы.
Пайыз нормасы – пайыз бен кәсіпкерлік табысқа бөлінген пайдаға байланысты болады.
Пайыз пайда нормасынан көп болмауы тиіс, өйткені қарыздық капиталдың бағасы оның құнын, өзгерімін құн заңына сәйкес жүзргізбейді.
Қарыздық капиталдың ұсынысы және оған деген сұранысы ақша нарығында белгіленеді, ал ол қарыздық капиталдар нарығы болып саналады және тауар нарығынан ерекшелігі өзінің бірігуінде.
Қарыздық капитал нарығының бірігуі қарыздық пайызға бірдей көзқараста болуын білдірмейді, ол қарыздың мерзімі және мөлшеріне ғана тәуелсіз емес. Арнайы тауар нарығында ұсынылатын несиенің бір түрі ретінде несиенің ролін айқындай отырып, несиенің төлемділігі қарыз алушыны сол несиені тиімді пайдалануға итермелейді. Дәл осы итермелеуші қызметі жоспарлау экономикада толық мөлшерде пайдаланылмаған, сол кезде несие ресурстарының көп бөлігі мемлекеттік банк мекемелері минималды төлемақы (1,5 – 5 %) немесе пайызсыз негізде ұсынылып отырады.
Тауардың басқа түрлеріне баға орнату әдеттегі механизм оларды өндіруге кеткен қоғамға қажетті еңбек шығындарының анықтауыш элементі болып, принципиялды айрмашылығы қарыздық капиталдар нарығындағы сұраныс пен ұсыныстың жалпы арақатынасы несиені бағасын көрсетеді және басқа да факторларға соның ішінде конъюнктуралық сипаттамада болатын факторларға тәуелді болады:
- Нарықтық экономика дамуының циклдары қарыздық пайыздың бәсеңдеу кезінде, әдетте, жоғарлайды, ал тез белсеңді жоғарлау кезеңінде төмендейді, өндірістің жоғары дамуының басында пайда нормасының маңызды жоғарылауына қарамастан пайыз нормасы төмеңгі қалпында қалады;
- Инфляциялық процестің өсу қарқыны тәжірибеде іс – жүзінде (олар пайыздық жоғарлану қарқынынан бірнеше қадам артта қалып отырады);
- Орталық банктің саясатын жүргізу арқылы жасалынатын мемлекеттік несие нарығының тиімділігін коммерциялық банктерді несиелеу процестерін жүзеге асыру;
- Халықаралық несие нарығында болатын жағдайлар (мысалы, АҚШ-та 80 жж. жүргізілген саясаты негізінде несие қымбаттауы шетелдік капиталадарын американдық банктерге шақырып салу жағдайына әсер етті, ал ол өз кезегінде сәйкеснше ұлттық нарықтардың жағдайына ықпал етті );
- Жеке және заңды тұлғаларды ақшалай жиналымдарының динамикасы (қарыздық пайыз олардың қысқартылу тенденциясына орай, әдеттегідей, жоғарлайды, қарыздық капиталдың күрт жетіспеушілігі қарыздық пайыздың күрт өсуіне әкеліп соғады);
- Потенциалды қарыз берушілердің сәйкес категориясының несие ресурстарының қажеттіліктерін анықтайтын өндіріс пен айналым динамисы (пайыздың минималды мөлшері дипрессия фазасында айқын көрінеді). Қарыздық капиталдың ұсынысы өндірістің төмендеуі және тұрып қалу кезеңінің нәтижесінже жоғарланады.
- Өндірістің маусымдылығы (мысалы, Рессейде қарыздық пайыздың ставкасы әдеттегідей тамыз – қыркүйек айларында жоғарлайды, ал ол аграрлы несиемен солтүстік аймақтарға тауар жеткізу үшін берілетін несиелер ұсыну қажеттілігінен туындайды);
- Мемлекет ұсынатын несие мөлшері мен оның қарызы арасындағы арақатынасы (қарыздық пайыз мемлекеттің ішкі қарызы көбейген сайын тұрақты өсіп отырады). Дағдарыс кезінде пайыз нормасы максималды деңгейге жетеді, өйткені банктерден кететін қаражаттар несиеге деген сұраныстың өсуімен бірге жоғарлана түседі.
Жоғарыда айтылған пікірлерге байланысты мынадай түйін қосуға болады,пайыз нормасының өзгеруі нарықтың механизмімен тікелей байланыста болады, сонымен бірге мемлекет тарапынан реттеуге де тәуелді болады.
Кәсіпорындардың нарықтық экономикада даму процессінде оның қаржылық міндеттемелерін өтегеннен кейін қайта жаңа займдарды тартуға қажеттілік туады. Кәсіпорынның пайдаланатын қарыз капиталы оның қаржылық міндеттемелер жиынтығының көлемін (қарыздың жалпы сомасын) көрсетеді. Бұл қаржы міндеттемелер қазіргі шаруашылық тәжірибеде төмендегідей жіктелінеді:
- Ұзақ мерзімді қаржылық міндеттемелер. Бұған кәсіпорынның атқарымындағы пайдалану мерзімі бір жылдан астам қарыз капиталының барлық түрлері жатады. Бұл міндеттеменің негізгі түрлеріне: ұзақмерзімді банк несиесі және ұзақмерзімді займдар, облигациялар, төленетін ұзақ мерзімді вексельдер жатады.
- Қысқа мерзімді қаржылық міндеттемелер. Оған бір жылға дейінгі пайдалануға тартылған қарыз капиталының барлық түрлері жатады. Бұл міндеттемелердің негізгі түрлеріне: қысқа мерзімді банк несиелері мен қысқа мерзімді займдар, кәсіпорынның әртүрлі несиелік қарыздары (тауарлар, жұмыстар және қызмет көрсету; берілген вексельдер бойынша аванстар; бюджетпен және бюджеттен тыс қорлармен есеп бойынша; еңбекақы; басқадай несие берушілер) және басқадай қысқа мерзімді қаржылық міндеттемелер жатады.
Ұзақмерзімді қаржылық міндеттемелер кезіңде кәсіпорын оларды өтеу қорын құрады. Ал қысқамерзімді қаржылық міндеттемелер кезіңде бұл қор құрылмайды.
Тартылатын қарыз капиталын келесідей жіктесе болады:
Тарту мақсатына қарай:
- Айналымнан тыс активтер өндірісін қамтамасыз етуге тартылатын қарыз капиталы;
- Айналым активтерін толықтыруға тартылатын қарыз капиталы;
- Басқадай шаруашылық қажеттіліктерін немесе әлеуметтік қажеттілікті қанағаттандыру үшін тартылатын қарыз капиталы.
Тарту көзіне қарай:
- Сыртқы көздерден тартылатын қарыз капиталы;
- Ішкі көздерден тартылатын қарыз капиталы.
Тарту кезеңіне байланысты:
- Ұзақмерзімді кезеңге тартылатын қарыз капиталы;
- Қысқамерзімді кезеңге тартылатын қарыз капиталы.
Тарту формасына байланысты:
- Ақша түрінде (қаржы несиесі) тартылатын қарыз капиталы;
- Жабдықтар түрінде (қаржы лизингі) тартылатын қарыз капиталы;
- Тауар түрінде (тауарлы немесе коммерциялық несие) тартылатын қарыз капиталы;
- Басқа материалдық немесе материалдық емес түрде тартылатын қарыз капиталы.
Қамтамасыз ету формасына байланысты:
- Қамтамасыз етілмеген қарыз капиталы;
- Гарантпен қамтамасыз етілген қарыз капиталы;
- Кепілдендірілген қарыз капиталы болып жіктеледі.
Көрсетілген жіктеулерге байланысты қарыз капиталын тартуды басқару ұйымдастырылады, ол кәсіпорынның әртүрлі кезеңдегі дамуына байланысты қарыз капиталын әртүрлі көздерден және әртүрлі түрінен сәйкестендіруді мақсатты қалыптастыру процесі.
Бұл процесті басқаруда шешілетін көптеген мәселелер қаржы капиталын айтарлықтай көп пайдаланатын кәсіпорындарға арнайы қаржы саясатын жасауды қажет етеді.
Қарыз капиталын тарту саясаты – кәсіпорындардың даму қажеттілігіне сәйкес ең тиімді қарыз капиталын әртүрлі көздерден тартуды қамтамасыз етудегі қаржы стратегиясының бір бөлігі болып есептелінеді.
Кәсіпорындардың қарыз капиталын тарту саясатын қалыптастыру процесі келесі негізгі кезеңдерді қамтиды:
- Өткен кезеңдердегі қарыз капиталын тартуды және пайдалануды талдау. Мұндай талдаудың мақсаты кәсіпорынның тартылған қарыз капиталының түрін, көлемін және құрамын анықтау, сондай-ақ оларды пайдаланудың тиімділігін бағалау.
Талдаудың бірінші кезеңінде қаралған кезеңдегі тартылған қарыз капиталының жалпы көлемінің серпіні зерттеледі, бұл серпін қарқыны компанияның меншікті қаржы ресурстарының өсу қарқынымен салыстырылады.
Талдаудың екінші кезеңінде қарыз капиталын тартудың негізгі түрлері анықталады, қалыптастырылған қаржы несиесі, тауар несиесінің және ішкі несиелік қарыздардың компанияның пайдаланған жалпы қарыз капиталына үлесті салмағы анықталады.
Талдаудың үшінші кезеңінде компанияның қарыз капиталын пайдалану көлемі мен оны тарту кезеңінің ара-қатынасы анықталады. Қысқа және ұзақ мерзімді қарыз капиталының айналым және айналымнан тыс активтер көлемімен сәйкестілігінің ара-қатынасының динамикасы зерттеледі.
Талдаудың төртінші кезеңінде компанияның нақты кредиторларының құрамы мен олар ұсынатын әртүрлі формадағы қаржы және тауар (коммерциялық) несиелерінің жағдайы зерттеледі.
Талдаудың бесінші кезеңінде қарыз капиталының тұтас және жеке формаларын компанияда пайдалану тиімділік көрсеткіштері қолданылады.
Жүргізілген талдаулардың нәтижесі компанияның қарыз капиталының тартылған көлемі мен түрлерін мақсатты пайдалануын бағалауға қызмет етеді.
- Алдағы кезеңде қарыз капиталын тартудың мақсатын анықтау. Бұл қаражаттар компанияның нақты мақсатты әрекеттеріне тартылады, яғни олардың келешекте тиімді пайдалануының бір шарты болып табылады. Компанияның қарыз капиталын тартудың негізгі мақсаттары болып:
- Қажетті көлемде айналым активтерінің тұрақты бөлігін толықтыру. Қазіргі кезде көптеген компаниялардың өндіріс әрекетін орындауы үшін, айналым активтерінің осы бөлігін меншік капиталы есебінен қаржыландыру мүмкіншілігі бола бермейді. Қаржыландырудың біршама бөлігі қарыз қаражаттары есебінен орындалады.
- Айналым активтерінің өзгермелі бөлігін қалыптастыруды қамтамасыз ету. Компания активтерді қаржыландыруды қандай модельді қолданғанына қарамастан, барлық жағдайларда айналым активтерінің өзгермелі бөлігі толық немесе жартылай қарыз капиталы есебінен қаржыландырылады.
- Инвестициялық ресурстардың жетіспеген көлемін қалыптастыру. Бұл жағдайда компанияның қарыз капиталын тарту мақсаты компанияға жекелеген нақтылы жобаны іске асыруды тездетуге (жаңа құрылыс, реконструкциялау, модернизациялау); негізгі құралдарды жаңарту (қаржы лизингі) және т.б. үшін қажет.
- Өз қызметтеріне әлеуметтік – тұрмыстық қажеттілікті қамтамасыз ету. Бұл жағдайда қарыз капиталы өз жұмысшыларына жеке меншік үй салу үшін, денсаулығын жақсартуға және т.б. мақсаттарды орындауға несие беру үшін тартылады.
- Басқа да уақытша қажеттіліктер. Қарыз капиталын мақсатты тарту осы жағдайда да қолданылады, бірақ та олардың тартылуы тек қысқамерзімге және шағын көлемде жүзеге асырылады.
- Қарыз капиталын тартудың шекті көлемін анықтау. Бұл тартудың ең жоғарғы шегінің көлемі екі негізгі жағдайға негізделеді:
- Қаржы левериджінің жоғарғы тиімділігі. Меншікті қаржы ресурстарының көлемі өткен кезеңде қалыптасқандықтан, пайдаланылған меншік капиталының жалпы сапасын алдын – ала анықтауға болады. Соған қатысты қаржы леверидж коэффициенті (қаржыландыру коэффициенті) есептелінеді, оның нәтижесі ең жоғарғы шекте болады. Алдағы кезеңдегі меншік капиталын есепке ала отырып және қаржы левериджі коэффициентін есептеу нәтижесіне байланысты меншік капиталын тиімді пайдалануды қамтамасыз етуші шекті көлемдегі қарыз қаражаты есептеледі.
- Компанияның барынша қаржы тұрақтылығын қамтамасыз ету. Тартылған қарыз капиталының құнын кемітуді қамтамасыз ету үшін қаржы тұрақтылығы тек компанияның позициясымен бағаланып қоймай, оған несие берушінінде позициясымен бағалануы қажет. Компания осы талаптарды есепке ала отырып өз шаруашылық әрекетіне қажет қарыз қаражатын пайдалануға лимит белгілейді.
- Әртүрлі көздерден тартылған қарыз капиталының құнын бағалау. Мұндай бағалау компанияның сыртқы және ішкі көздерден тартылған әртүрлі қарыз капиталы бойынша жасалынады. Бағалаудың нәтижесі компанияның қарыз капиталына қажеттігін қанағаттандыруды қамтамасыз етуге балама қарыз капиталын тарту көздерін таңдауды басқару шешімін қабылдауға негіз болады.
- Ұзақ және қысқа мерзім негізінде тартылған қарыз капиталының көлемінің арақатынасын анықтау. Ұзақ және қысқа мерзімдегі қарыз капиталының қажеттілігінің есебі – оларды алдағы кезеңде пайдалану мақсатына негізделеді. Ұзақ мерзімді кезеңге (бір жылдан астам) қарыз қаражаттары меншікті негізгі құралдарының көлемін көбейтуге, жетіспеген инвестициялық ресурстарды және айналым капиталын қалыптастыруға тартылады. Қысқамерзімді кезеңге қарыз капиталы барлық басқадай мақсаттарды орындауға тартылады. Қажетті қарыз капиталының мөлшерінің әрбір кезеңге жекелеген мақсатты бағыттары бойынша және оларды алдағы кезеңде пайдаланудың есебі жасалынады. Бұл есептің мақсаты тартылған қарыз капиталын пайдалану мерзімін белгілеу арқылы ұзақ және қысқа мерзімдегі олардың түрлерінің арақатынасын үйлестіру. Осы есептеулер процесінде қарыз капиталын пайдаланудың толық және орта мерзімі анықталады.
Қарыз капиталын пайдаланудың толық мерзімі. Қарыз қаражатының бастапқы түсуі мен сол қарыз сомасының толық өтемін көрсететін уақыт кезеңін көрсетеді. Ол өзіне үш уақыт кезеңін қосады: а) пайдалы қолдану мерзімі, б) жеңілдік кезеңі, в) өтеу мерзімі.
Пайдалы қолдану мерзімі – бұл мерзімде компания берілген қарыз қаражаттарын өзінің шаруашылық қызметіне пайдаланады.
Жеңілдік кезеңі – бұл мерзім қарыз қаражатын пайдалы қолданудың аяқталуынан қарызды өтеудің басталуына дейінгі кезең. Ол қажетті қаржы қаражатын шоғырлау үшін уақыт резервін атқарады.
Өтеу мерзімі – бұл мерзім ішінде қарыз капиталының негізгі сомасы мен олар бойынша проценттер төленеді.
Қарыз капиталын пайдаланудың орта мерзімі олардың компания пайдалануында болатын орта есеп кезеңін білдіреді. Ол мына формула бойынша анықталады:
ОМҚ = + ЖК +
Мұндағы,
ОМҚ – қарыз капиталын пайдаланудың орта мерзімі
ПМҚ – қарыз капиталын пайдаланудың пайдалы мерзімі
ЖК – жеңілдік кезеңі
ӨМ — өтеу мерзімі.
Қарыз капиталын пайдаланудың орта мерзімі осы тартылған қарыздың жекелеген мақсатты бағыттары бойынша, олардың қысқа және ұзақ мерзімді негізде тартылған көлемі бойынша, жалпы тартылған қарыз сомасы бойынша анықталады.
- Қарыз капиталын тартудың формаларын анықтау. Бұлар қаржылық несиеге, тауарлық несиеге және басқадай түрлерге жіктелінеді. Қарыз капиталын тарту формаларын компания өзінің шаруашылық қызметінің мақсаттары мен ерекшелігіне қарай таңдап алады.
- Негізгі кредиторлардың құрамын анықтау. Бұл құрам қарыз тарту формаларымен анықталады. Компанияның негізгі кредиторлары – онымен ұзақ мерзімді тұрақты коммерциялық байланыс жасайтын жабдықтаушылар және оған кассалық – есеп жұмысына қызмет көрсетуші коммерциялық банктер.
- Несие тартудың тиімді жағдайын қалыптастыру. Бұл жағдайдың маңыздыларына жататындар: несие беру мерзімі, несиенің проценттік мөлшерлемесі, проценттік соманы төлеу жағдайы, негізгі қарыз сомасын төлеу жағдайы және т.б.
- Несиені пайдаланудың тиімділігін қамтамасыз ету. Мұндай тиімділіктің көрсеткіштеріне – қарыз капиталының айналымдылығы мен рентабельділігі жатады.
- Алынған несиелер бойынша уақытылы есеп айырусуды қамтамасыз ету. Осы қамтамасыз ету мақсатына неғұрлым ірі несиелер бойынша алдын – ала қайтару қорының резервтелуі жатады.
Қаржы және тауар несиелері формаларында үлкен көлемде қарыз капиталын тартатын компанияларда қарыз қаражатын тартудағы жалпы саясат осы несие формасы бойынша бөлшектенуі мүмкін. Кәсіпорындардың нарықтық экономикадағы даму процесіндегі оның қаржы міндеттері мен есеп айырысуына қарай жаңадан қаржы-қаражттарын қатыстырудың қажеттілігі пайда болады.
Кәсіпорындардың қатыстыратын қарыз-қаражаттары негізгі белгілері бойнша төмендегідей жіктелінеді.
Қатыстыру мақсатына қарай:
- Айналымнан тыс активтер өндірісін қамтамасыз етуге қатыстырылған, қарыз-қаражаттарына;
- Айналым активтерін толықтыруға қатыстырылған қарыз-қаражаттарына;
- Басқадай шаруашылық қажеттілігін немесе әлеуметтік қажеттілікті қанағаттандыру үшін қатыстырылған қарыз-қаражаттарына жіктелінеді;
Қатыстыру көзіне байланысты:
- Сыртқы көздерден қатыстырылған қарыз-қаражаттарына;
- Ішкі көздерден қатыстырылған қарыз-қаражаттарына жіктелінеді.
Қатыстыру кезеңіне байланысты:
- Ұзақмерзімді кезеңге қатыстырылған қарыз-қаражаттарына;
- Қысқамерзімді кезеңге қатыстырылған қарыз-қаражаттарына жіктелінеді.
Қатыстыру түріне қарай:
- Ақашалай түрінде (қаржы несиесі) қатыстырылған қарыз-қаражаттарына;
- Жабдықтар түрінде (қаржы лизингі) қатыстырылған қарыз-қаражатына;
- Тауарлар түрінде (коммерциялық несие) қатыстырылған қарыз-қаражаттарына;
- Басқа да материалдық емес түрінде қатыстырылған қарыз-қаражаттар түріне жіктеледі.
Көрсетілген жіктеулерге байланысты қарыз-қаражаттарын қатыстыруды басқару ұйымдастырылады, ол кәсіпорынның әртүрлі кезеңдеріндегі дамуына байланысты қарыз капиталын әртүрлі көздерден және әртүрлі түрінен сәйкестендіруді мақсатты қалыптастыру процесі.
Бұл процесті қалыптастыруда шешілетін көптеген сұрақтар осы салада кәсіпорындарға арнайы қаржы саясатын жасауды қажет етеді. Қарыз-қаражатын қатыстыру саясаты кәсіпорындардың даму қажеттілігіне сәйкес ең тиімді қарыз капиталын әртүрлі көздерден қатыстыруды қамтамасыз етудегі қаржы стратегиясының бір бөлігі болып есептелінеді.