Қазақ халқы «Түбім – түрік, түлігім – жылқы» деп жылқы малының құндылығын бағалап, жеті қазынаның қатарына қосқан. Жылқы малы туралы қаншама аңыздар, жырлар туындаған. Қазақтың салт дәстүрінің қай-қайсысы болмасын осы жылқы малы арқылы өтпетінін білеміз, тіпті адамның дүниеге келуінің өзіне осы жылқының тигізетін әсері бар деп санаған. Елге ұйытқы, ер азаматқа ақылгөй болған жыраулар өз поэзияларында жылқы малының бейнелерін молынан қалдырады. Ақын жыраулар өлең толғауларында батырға серік тұлпарлар бейнесн барынша айқын, бедерлі сөз етеді.
Жылқы культінің сыры тереңде, символикалық образдар барлық жырауларда кездесе бермейді.
Арғымаққа міндім деп,
Артқы топтан адаспа.
Күнінде өзім болдым деп,
Кең пейілге таласпа /16,28/.
Арғымақ қазақ халқында жылқы малының ең асылы, сұлуы саналған. Арғымақ сөзіне С.Қондыбай мынадай анықтама береді: «Бүгінгі қазақ тіліндегі «арғымақ» сөзі «жылқының таңдаулысы, тектісі, жүйрігі» дегенді білдіреді, бұл сөздің бастапқы мағынасы мүлдем басқаша» деп келіп «арғымақ» сөзіне этимологиялық талдау жасайды: «Арғымақ – «арғы түпкі ана»; Арғымақ – «арғы о дүниелік ана»; Арғымақ – «Арғы Имақ ана»; яғни арғымақ – Аруг-Имақ» – «Ұлы Баба» бейнесінің бір варианты» деп көрсетеді. Яғни арғымақ «адам жаратушы арғы ана» мағынасында бере алған. Бұл мифологияда арғымақ аталмағанымен жылқы малынан адамның жаратылуы туралы мотивтер кездеседі. Және жылқы күннің де символы бола алады /30./. Бұл туралы Жетпісбаева да өз еңбегінде айтып өткен. Қазақта аспандағы екі жұлдыз – Ақ боз ат пен Көк боз аттың атауларын бекер қоймаса керек. Жоғарыдағы жыр жолдарында Асан арғымаққа, киелі орынға отырдым деп немесе аспандағы жұлдызым жанды деп артыңнан ерген халқыңнан адаспа деп ақыл айтады.
Жылқы малының осы күн немесе жұлдыз ретінде сақталған түсінік бойынша мына мысалдарды да келтіре аламыз:
Кенелейін деген жігттің,
Жылқы ішіндегі екі арғымағы тел өсер /16,48/.
Жылқы ішіндегі «екі арғымақтың» тегін емес екенін байқау қиын емес. Мұндай екі ат «Ер Қосай» эпосында да кездеседі, олар – Жез тұяқты Жиренше ат, екіншісі күміс тұяқты Күреңше ат. Біз осы аттарды аспандағы екі ат екенін дәлелдеу үшін мифтерге үңілейік. Ш.Уалиханов жинаған «Өлі мен тірінің достығы» туралы аңызында да осы екі аттарды кездестіреміз. Онда өлік яғни Аруақ Жігіт досына былай дейді: «Менің соғыста шаһид болғанымды естіп, алла тағалам саид шейіт етті. Сол жорықта менің астымдағы атым көтерем еді. Қусаң жететін, қашсаң құтылатын әкемнің екі аты бар еді, ұшқан құс та жетпейтін жүйрік, мен сол екі аттың бірін мінейін деп едім, әкем рұқсат етпеді. Егер маған дос болсаң, бүгін біздің ауылға бар, сонда қон, сенің қысырақтарың біздің жылқының ішінде жүр, қазір саны өсіп 90- ға жетті. Егер мені дос санасаң, біздің жылқының ішіндегі екі айшұбарды жарып таста /1,191/. Бұл жердегі екі жылқы да аспандағы екі атпен теңеседі, екі жылқы Аруақтың өмірін сақтай алмайды және Жігіт екі айшұбарды өлтіргеннен кейін Аруақтың әкесі Жігіттің 90 қысырағын қайтарып береді, демек бай байлығы кемиді. Яғни Аруақтың әкесінің жұлдыздары өшеді. Жоғарыдағы жолдардан да осыны көруге болады, бірақ бұл жерде керісінше екі жұлдызы жарығырақ көрінеді. Шалгез жырауда екі атты мына жолдардан да көруге болады:
Ағайынның шіндеБір жақсысы бар болса,
Қоңқалаған көп жаман
Сол жақсыны көре алмас.
Сол жаманның басына
Қиын-қыстау іс келсе,
Бағанағы жақсыны
Қос арғымағын қолға алып
Күнінде іздесе де таба алмас /16,51/.
Шынында, өмірде итше ырылдап, жөнсіз уын шашып жүретін, ылғы арамдықты, жауыздықты жасауды ғана көздейтін пенделер кездеседі. Олар абыройыңды төмендетуге, адамгершілігіңе дақ салуға құмар. Жоғарыдағы шумақта Шалгез жырау осыны меңзеп тұрғаны белгілі болса да, «қос арғымақтың» рөлі ерекше.
Осы жерде тағы «Өлі мен тірінің достығы» мифінде кездесетін екі атты келтіруге болады: «Жігіт ауылына келсе, татарлар сауда жасап жатыр, екі аты бар, досы айтқандай торы ат пен жирен ат. Жігіт екі атты саудалап сатып алады. Екі атты үш жылға табынға жібереді. Торы атты сойып миынан тырнақтай қара дақ алады. Бес жылдан кейін жиренді мініп досына келеді. Жігіт шауып келе жатқанда әзірейіл мен жәбірейіл оның жанын алмақшы болып соңынан қуған екен, бірақ жирен тұлпардың жүйріктігі сонша, екі періште қуып жете алмайды. Жігітті Аруақ өлімнен құтқарып қалады» /1,196/. Бұл жерде де екі ат жігіт өмірін сақтап қалады. Екі аттың мұндай қасиеттерін аспандағы Ақ боз ат және Көк боз ат деп көрсетемін. Себебі, Шалгез шығармасындағы екі арғымақ пен мифтегі екі айшұбардың функциясы ұқсас, олар байлықты білдіріп тұр, ал торы ат пен жирен ат адам өмірін құтқарушы функциясын атқарып тұр. Ш.Уалиханов «Қазақтардағы шамандықтың қалдығы» мақаласында былай дейді: «Әрбір жұлдыздың жердегі әрбір адамның жанымен сәйкестік, тұтастықта, адам өлгенде оның аспандағы жұлдызы да жерге ағып түседі… Болып-толған бақытты адамды «Жұлдызы жанған» деседі
Шамандық аңыздар бойынша, монғолдар жұлдыздарға арнап құрбандық шалады, қазақтар сияқты байлық, билік, бақыт жөнінде жұлдыздарға үміт арта қарайды, кереметтігіне сенеді» /1,179/. Мұндай нанымдар қазақтарда әлі де кездеседі. Осындай сенімге сәйкес Шалгез бұл жерде осы екі жұлдызды меңзеп отыр.
Ер қанаты болып табылатын ат қазақтарда аса жоғары бағаланған. Жаугершілік заманда жауынгерді атсыз елестету қиын. Жыраулар поэзиясында жауынгердің ең сенімді серігі қызметін атқарған жылқының суреттелуі әр жырауда әр түрлі. Доспамбет жырауда «Ту құйрығы бір тұтам тұлпар», Шалгезде «арқыраған ат», «Суын түсті жүйрік», «Ақ табан ару торы ат», «Арғымақ», «Тоқал торы ат», Жиембетте «Соқыр бурыл байтал», Ақтамбердіде «Жолбарыстай шұбар», «Тұмар мойын ат», Бұқарда «Көк ала ат» деген сияқты теңеулер жылқы малының түр түсіне, қасиетіне, ерекше белгілеріне әдеби көркемдік бағалау тәсілімен берілген эпитеттер өз иелерімен яғни жауынгермен бірге берілген.
Ал мына жолдардан жылқы культінің шыққан жерін анық көруге болады:
Саф арғымақ сайлаған
Найзасына жалау байлаған
Қабардының Биғазы
Жүйрігіне шыдамай
Желіп шықты көк тауға
Қайт! Қайт! деймін, қайтпайды
Қайтқанын намыс көргенге ұқсайды /16,55/.
Жылқы малы тәңірінің сүйген түлігі болып кейін жылқы пірі Қамбарды дүниеге әкелген. Бұл туралы Мұқышева мынадай мәлімет береді: «Ферғана аймағында аттар тәңір аттарының тұқымына саналған. Бұлар «жәннәт аттары» делінген, Бұған қарағанда Солтүстіктегі Паш тауында үңгірдің ішінде «Тәңірдің (көк) аты» болған»/32./. Жылқының таудағы үңгірден шығуы туралы мәліметер С.Қондыбай да береді /13./. Тұлпар туралы дерек өте мол. жылқы малының шығу тегі айдаһармен, сумен байланыстырылады. Жылқының –айдаһарға ұқсас бір көрінер қыры келбеті болған. Ежелг қытайлар мен оның батыс көршлернің мифологиясындағы тау және ат бейнелерінің арасындағы генетикалық байланыс жөннде де сөз қозғалған. Бұған қарап «тау мен ат» байланысын «үңгір мен ат» байланеысын шендестіруге болдаы. Бұл жерде таудың атқарып тұрған қызметі ерекше. Ол жерден, көктен, судан келетін қатерден сақтау әрекеті жатады. Махаева осы туралы: Әр рудың өзінің қасиетті тауы болды. Бірінші түрік қағанатынның түріктері Тобидің оң жағындағы Бодын Інлі тауын, ал екінші түрік қағанаты түріктері Өтүкенді қасиетті құт мекен деп қадір тұтқан» деп көрсетеді /33./. Шалгез жырау жылқы малының шыққан жерінің тау екенін және оны жауынан сақтайтын қорғаныш бола алатынын айтады. Жылқы малының таудан шыққанын мына жолдарда да береді:
Ақ ала таудың алдында
Ақ ала жылқы жусайды.
Айналдырып қарасам,
Сол жылқының ішінде
Ат тапқандай бие жоқ.
Жолыңда болсын ау, ием,
Сен де кетіп барасың
Енді өзіңнен соңратын
Жұртқа бір лайық ие жоқ /16,46/.
Шалгез жырау би Темірге айтқан тоқтау сөзінде «ақ ала таудың алдындағы ақ ала жылқы» яғни Тәңірінің таудағы атының арасында ат табатындай бие жоқ дейді. Мұнда «ақ ала жылқы» деп би Темірдің сүйікті халқын айтып отыр, осы халықтың ішінде өзіңе тең келетін ел басқарар ешкім жоқ – «Сол жылқының ішінде ат тапқандай бие жоқ» деп тұспалдап жеткізеді.Халықтың тұрмысы, хал-ахуалы ел басқарушының қолында. Бұл шумақта жырау Би Темірге халқы үшін, елі үшін қажет екенін айтады.
Жыраулар шығармаларында адам жаны мен жылқы жанының тұлғалануы көптеп кездеседі. Мифологиядағы жылқы мен адамның жанының тұлғалануын С.Қондыбай жылқытұрпаттылық деп алып оған мынадай анықтама береді: «Жылқытұрпаттылық (гиппоморфизм) мифологиядағы бейнелердің кейіптеуінің бір түрі оны, оны зооморфизмнің бір варианты деп есептеуге болады. Жылқытұрпаттылық дегеніміз – мифтік, шежірелік, эпостық кейіпкерлердің жылқы кейпінде, тұлғасында да суреттелуі» дейді /13,45/. Мұны мына жолдардан көре аламыз:
Қара арғымақ арыса
Қарға адым жер мұң болар.
Есіл көзден нұр тайса
Бір көруге зар болар /16,115/.
Бұқар «қара арғымақ» деп жасы келген жақсы адамды айтып отыр, яғни адам жылқы кейпінде бейнеленеді. Мұндай кейіптеу эпостарда көптеп кездеседі. Эпоста батырдың анасы немесе қарындасы, кейде жұбайы жылқы кейпіне еніп иесіне жол көрсетіп, ақыл беруші ретінде келеді. Жаттанды әрекетпен тірлік еткен, жауға шабу, жүйріктік қасиет тән, иеснң сенімді серігі болған қара арғымақ арыған уақытта қарға адым жердің өзі оған мұң. Функциялық және типологиялық сәйкестігіне қарай қазақтағы жылқылардың пірі делінетін Қамбар ата, Жылқышы ата, Дүлдүл ата сияқты мұсылман дәуірінің кейіпкерлерінің атқа мінген ақ сақалды шал кейпінде де суреттелген. Жыраулар поэзиясында мұндай тұлғалану адамның қасиеттеріне байланысты әр түрлі болып келеді. Астарында сонау ескі дәуірден келе жатқан жылқы тотемизімін көруге болатын жолдар Шал ақын шығармаларынан да табуға болады:
Мен бір шапқан жүйрік ат,
Бір еліксем басылман.
… Мен бір жүрген жорға тай
Жылжи да басып кеттім ай! /16128/
Немесе
Жайымды сіз білмейсіз мен жорға тай
Тайталып талай топқа кірген жанмын /16.137/.
Шал ақын өзін жүйрік атқа, жорға тайға осы қасиеттеріне байланысты балайды. Қазақ халқында малдың түр-түсі, тегі ерекше орынға ие. Шал ақынның «Шал мен дудар қыз» шығармасында да жылқытұрпаттылықты кездестіруге болады. Қыз:
Атыңыз сіздің жұртқа болған дастан,
Өнер мен біліміңіз жұрттан асқан
Дегенің «Атаң басы» ауыр тиді
Тұлпардың баласымын, сірә саспан.
Қыз бұл жерде жылқыдан жаралғанын айтады. Мұндай жылқыдан жаратылу туралы миф саха-якут мифіндегі бас тәңірие делінетін Юрюнг-айы-тойон жөніндегі мифте кездеседі. Онда: «Юрюнг-айы-тойон атты адаммен қатар жасаған, солардың мифтерінің басқа вариантында ол әуелі жылқыны жаратқан, осы жылқыдан жартылай ат, жартылай адам туылса, соңғысынан (яғни, кентаврдан) адам тараған» делінеді. Шал ақын шығармасындағы қыз да осы жылқыдан жаратылған ерекше адам екенін басып айтады. Бұл ескі наным тотемизмнің қалдығы.
Көк алалы көп жылқы
Көлге бір түссе көз жетпей,
Санап санын алуға
Есебіне жан жетпей,
Беглерім мінсе шұбарын
Жұлындай қылып жаратып /16,72/.
Суын жылқылары жылқы малы ішіндегі ерекше түрі. Бұл туралы қазақ арасында аңыздар мен мифтер көптеп тараған. Су жылқылары бастауын сонау эниолит заманынан алатын көрінеді. Су жылқылары туралы мифтер әзірбайжан, түрікмен, башқұрт, қарақалпақ, армян т.б. елдерде кездеседі. Көне грек мифологиясында теңіз тәңіриесі Посейдон Деметрамен жылқы кейпінде некелесуінің астарныда да суын жылқылары жатуы мүмкін.
Суын жылқылары туралы тараған аңыздардың бірі төмендегідей: «Қапал-Жаныс (ру) ішінде Қырықбай деген кісіге бірнеше жылқы табыны бітіпті. Ол үнемі Түлкібас ауданындағы Балықшы көлінің маңында жылқыларын бағады екен. Жылқылары күннен күнге көбейіп, мәртебесі асыпты. Күндердің күнінде көл ішінен судан шығып, жағасына тебіндеп жайылып жүрген табынның арасынан бір биеге жирен түсті көк қасқа айғыр шауыпты да қайта суға түсіп жоқ болыпты. Бие уақыты жеткен соң, қылсыз құйрықты ерекше құлын туыпты, Қырықбай бұған мән берместен, әрі сараңдығымен мал шалып, құдайы атамаған екен. Күндердің күнінде әлгі айғыр судан шығып, жайылып жүрген жылқы табынының арасынан әлгі құлынды тістеп, қайта суға түсіп жоқ болыпты» /34.100/. Информаторлар әлгі көк қасқа айғырды қыдыр болып келген Қамбар атаның өзі дей келе мұны қазақта «су жылқы» деп атайды дейді.
Қазақтардың дәстүрлі идеологиялық таным-түсінігінде маңызды орын алатын төрт түлік пен олардың пірлеріне байланысты сипаттаманың пайда болуы бағзы дәуірлерден басталады. Қазтуған жырауда:
Мұздай үлкен көбелі
Қары ұнымы сұлтандайын жүрісті,
Адырнасы шайы жібек оққа кірісті,
Айдаса қойдың көсемі,
Сөйлесе қызыл тілдің шешені.
Қалайылаған қасьы орданың сырығы,
Билер отты би соңы,
Би ұлының кенжесі,
Буыршынның бұта шайнар азуы,
Бидайықтың көл жайлаған жалғызы / 16,31/.
Қазтуған жыраудың «Мадақ» жырында өзін қошқардың сипатымен береді. Жырда қошқардың қимыл әрекеті әсерлі суреттеледі. Қазақ халқында қалыптасқан түсінік бойынша қошқар ды қасиетті саналған. «Қойды киелі санаған халқымыздың қиялында оның тегін көк аспан мен оттан жаратып, қойға қатысты культ қазақатардың әдет ғұрыптарында кеңінен таралған» / 39,128/. Ал мифтерде қошқар сақталмаған, біз оны жол сілтеушілік қасиетіне қарап мүйізді тағылардың қатарында да қарай аламыз. Өлең жолдарынан Қазтуған жыраудың беделінің жоғары болғандығын, халқын, елін дұрыс жолға бастап жүретін көсемі болғандығын байқаймыз.