Құнсыздану сұраныспен пен ұсыныстың арасындағы тепе-теңдiктiң
бұзылуы нәтижесi болып табылатындығы жоғарыда айтылған . Тепе-теңдiк сұраныстың тарабынан ең алдымен бұза алады. Сұраныстың құнсыздануы бұл жағдайда пайда болады. Басқа ахуал өндiрiстiң шығындары құрылады , яғни ұсыныстың бағасы жоғары көтерiледi, ұсыныстың құнсыздануы пайда болады. Аз емес дәрежедегi сұраныс және ұсыныстың сәйкессiздiгiнiң тереңдiгi экономикадағы үш түрлi монополизмдары даму және тереңдiктiң дәрежесiнен тәуелдi болады :
— қағаз ақшалардың эмиссиясы, сыртқы саудаға, салықтар мемлекеттiң монополизмi; өнiмсiз өсуi , ең алдымен ұландар және қазiргi мемлекеттiң функцияларымен байланысты қалған шығындар;
— өлшем және еңбек ақының әртүрлi деңгейiнiң ұзақтығы енетiн кәсiподақтардың монополизмы , ең алдымен 3 — 5 жылдар немесе басқа мерзiмге кәсiпкерлерi бар келiсiм шарттарынан кейiн;
— бағалар және меншiктi шығындардың анықтамасына ең iрi фирмалардың монополизмы.
Барлық үш белгiленген монополиялар өзара байланыстырған және әрбiр
өзiнше сұраныс және сөйлемнiң динамигiнде бағалардың арасы бойынша олардың тепе-теңдiгiнiң нүктесiн жоғары орнынан түсiре ықпал ете алады.
Сұраныстың құнсыздануын толығырақ қарастырамыз. Сұраныс
құнсызданудың нәтижесiнде тауарлардың санына ақшалардың молдығы пайда болады, бағалар өседi. Толық сондай ахуалдағы қолы тимейтiндiгi , өйткенi биiк бағамен жағдай жасайтын өнеркәсiп барынша өндiрiс қуаты жүктеуi керек болғандықтан бәсекелестiк және демонополизациясы жоқ дәл осылай ТМД елдерiнде дефицит сұранысы өсiп келе жатыр, қуаттылықтарды салмақсыздық үлкейедi, операциялардың номиналды пайдалылығы өседi. Кәсiпорындарға және өнiмнiң әрбiр бiрлiгiн қымбаттау сатуға аз тиiмдiрек. Қолы тимейтiндiктi төмендетуге болжам сондай ахуалда ықтималдылығы аз.
Сұраныстың құнсыздануы келесi ақшалай факторлармен шақырылады :
Экономиканы милитарландыру және әскери шығындардың өсуi. Барлық үшiн кем икемдi азаматтық салаларда қолданулардың әскери техникасы, әскери техникаға қарсы тұрған нәтижесiнде ақшалай балама факторға, артық айналымға айналдыратын қалыптасады. Мемлекеттiк бюджеттiң дефицитi және iшкi парыздың өсуi. Мысалы, 1992 жылды Қазақстан мемлекетi бойынша бюджетiнiң нақты дефицитi 11% ҰЖТ қосып жасады , 1994 жылда (немесе 70 трлн. тенге. ) ҰЖТ-тың 9,4% көлемi шектен шықпауы керек. Дефициттi жабуды ақшалай нарықтағы мемлекеттi заемдердi орналастыруды жолымен болады немесе орталық банктiң майдаланбайтын банкноталардың қосымша эмиссиясы көмегiмен Банктер несиеге үстемдiк жүргiзедi. Дәл осылай үкiмет банкпен берiлген Қазақстанның қарыздарының көлемiнiң 1994 жылдың 1 маусымындағы күйiмен , 27655 миллиард , немесе 38 , 9% оның құрама балансын қосып жасады. Импортталатын инфляция белсендi төлем балансы бар елмен шетелдiк валютаны сатып алудың жанында тауар айналымының қажеттiктерi ұлттық валютаның бұл эмиссиясы ауыр өнеркәсiпке шамадан тыс инвестициялар тән. Нарықтан сонымен бiрге айналым орнына қосымша ақшалай балама түсетiн өнiмдi капиталдың элементтерi әр дәйiм алады. Шығыс Еуропа (дефицит экономика ) елдерiнде сұраныстың құнсыздануының тетiгi классикалық батыс үлгiсiнен түбегейлi айырмашылығы болады.
Бiздер сұраныстың құнсыздануының екi тетiгiн салыстыруға
талаптанамыз , бағаның (социалистiк ) бiрiншi тетiгiнде дефициттi өсiп келе жатумен бiр уақытта өсетiндiгiне белгi соғамыз. Бағаның өсуi классикалық тетiкте өндiрiстiң бойы, (1-шi сызба нұсқа.) материалдық игiлiктердiң молшылығын үлкеюмен бiр жерден шығады.
Сұраныстың бойы солтүстiк-шығыс бағытта сияқты тепе-теңдiктiң нүктесiн орын алмастырар едi. Бағалар өседi , бiрақ тауарлардың саны да өседi. Көрген, басқа аяқтармен классикалық нарықтың қисынын төңкеретiн дефициттiң экономика- сұраныс ұсыныс болды, ұсыныс – сұраныс болды.
Өкiнiшке орай, нарықтық жүйенi айна аударылған қылшық сол сияқты аса тұрақты бола алады. Бұл дәл осылай болып жатқанда өркендеудi батыс микро – және макроэкономикалық рецепттерiн көшiрмесiн алу және (инфляцияға қарсы саясат, ұсақ модульды тағы басқалар ) оған мемлекеттiк жолдары керi салдарға тудырады. Бұдан — сұраныстың жоғары алып келген құнсызданулары дефицит тетiгi мысалы : баға экономикалық құлдырауды бiр уақытта үдеуде өседi , көрген , (2-шi сызба нұсқа ) азаятын өнiмнiң анығындағы саны.
Меншiктiң көбiнесе мемлекеттiк формасының өнеркәсiптiк кәсiпорындардың ТМД елдерiндегi монополизм белгiлеген нақты себебi, оның жүйелiк бекiтiлуi. Аса сұраныстың құнсыздануының дефицит тетiгi оларды қанағаттандырады.
Штрихталмаған тiк төртбұрыштың алаңы кәсiпорын-монополисттарды көмек көрсетудi құрастырылады. Сызықтаған тiк төртбұрыштың алаңы — бағалардың арқасында инфляциялық бойын көмек көрсетедi. Сонымен , ақшалар көбiрек болды. Олардың үлкеюi — қаржылай — алыпсатарлық операцияларды өсiп келе жатудың көзi. Бiр уақытта ақшалай талманы өсiп келе жатумен өндiрiс көлемi, дефицит күшейдi. Егер қабылданған күштi инфляцияға қарсы шаралар болмаса , бұл кәсiпорындаға — монополисттарға тағы да үлкен номиналды көмек көрсетудi келесi жылға алуға көмектеседi және тағы басқалар шексiздiкке дейiн , экономиканы толық күйретуге болады. Сол сияқты тетiк уақытпен тұрақты бола алады. Кәсiпорындардың барлық сомасынан монополисттерi кедейленедi.