Ақшалардың әр түрлі теориялары бар. Металдық теория мейірбан олардың металдармен теңестіреді. Оның пікірі бойынша (меркантелистердің); алтын және күміс табиғатта ақшаларға келеді, өз табиғи қасиеттермен байланысты.
Номиналдық теория есептік шартты бірліктер белгілермен ақшалар есептейді.Мына теория сонымен қатар ақшалардың табиғатын теріске шығарады.
Ақшалардың сандық теориясы ақшалардың құны олардың кері санының тәуелдігіне болады, ақшаның көп болуы олардың құны азырақ болады.
«Реттеу валюта» теориясы білдіреді синтез жайларының номиналдық және сандық теориясы өзімен білдіреді, Кейнс өкілі қағаз ақшаларды асыра мақтайды, олардың артықшылығына қарай саны олардың назар аударуы мемлекетпен анықта алады.
Егер ХІХ ғ. ақшалы теориясы негізгі сұрақтары ретінде ақшалардың табиғаты алға шыққан, олардың қызметтері бағалардың масштаб таңдау және ақшалы жүйе құрылысы енді қазір негізгі сұрақтармен ұдайы өндірісте ақшалардың ролі болады, ақшаның массасын жасау механизмі экономикалық өсу және мемлекеттік саясат ақшалық несие облысында.
Қазір біз монета айналдыру экономикалық проблемаларына өте аламыз (монеталардың қолдануы төлеу құралдар ретінде), — проблемаларға, қағаз ақшалардың айналдыру көптеген қайшылықтарының тегісін ашады.
Тауарлық айырбас алғашқы рет пайда болғанда, алғашқы тайпалардың алдында күрделі мақсат тұрды: Қалай –қандай айырбастарды арақатынастарда – бір тойта, бос болмаған, айтайық мал шаруашылығымен әділеттілік болады ауыстыруға дәнге етті, басқа тайпамен өсірілген. Қанағаттандыратын жауап тапса онда мүмкінсіз болады.
Бірақ әлі қандай болмасын болмады танымал эквивалент (бірдей тауарлық құны), арқасында басқа тауарлардың құнын өлшеуге болады. Сондықтан алғашқы қарапайым айырбас біреудің пайдалы заттың басқаны кездейсоқ және бір ретті болды.
Кешірек тауарлар үлкен әр-түрлі шығарылды. Қандай да бір тауардың иесі бірнеше басқа пайдалы өнімдерге айырбастай алады, әрбір оған эквивалент қызмет еткенін. Бірақ және мына оқиғада бір зат басқа затқа тіке алмастырылыды, сатушылардың және сатып алушылардың әрқашанда емес көңіліне шыққан жоқ. Егер, мата иесі теріні сатып алғысы келсе, ал терінің саудагері етке мұқтаж болса, онда айырбас жасау өте ауыр болады.
Өндіріс және тауарларының айырбасы күнделікті, әрбір елде және ірі экономикалық аймақтарда жергілікті нарықта жалпы эквиваленттер — өтетін өнімдер, басқа пайдалы нәрсеге алмастыруға болатын. Мысалы, гректерде және арабтарда мал болды, Славяндарда – тері.
Халықаралық сауда талаптары әртүрлі жергілікті эквиваленттері талапқа сай болған жоқ.
Нәтижесінде біреу болды — бүкіл халықтармен қолдады жалпы эквивалент, ақшалар. Ақшалардың ролі орындалуына сәйкес келді алтын – мейірбан металл, көп сақтаушылығы бар. Алтын сонымен қатар басқа қажеттіліктері бар жалпы эквивалентке: бөліну, ықшамдылық, жеткілікті саны барайырбасқа орналасқан, (мейірбан метал – платина табиғатта сирек кездеседі), үлкен құн (бір грамм алтынды табу үшін көптеген еңбек керек).
Ақша — ерекше тауар, жалғыз жалпы эквивалент болады. Ақшалардың пайда болуы барлық тауарлық шаруашылық сапасы жаңа күйге өтті. Тауарлық әлем екі полюсқа бөлінді: бірінші жағы бір жаққа тұтынушылардың құнының жиынтығы жиналып, ал басқа ақшалар, барлық тауарлардың жиынтық құнын айтушылар.
Ақшалардың өзі (алтын) құн танымал іске асыруымен келеді. Басқаша айтқанда, ақшалар адамдар арасында қоғамдық қарым-қатынас білдіруші ретіне айналады («адам-адам» байланысы). Мұның барлығы ақшаларға жарата алатын және жақсылық істейтін қоғамдық күш береді, егер адамдарға пайда болса,ол қашан езгі құралымен және адам кемістіре қызмет еткенде жауыздық әкеледі. Экономикалық маңыз және ақшалардың ролі олардың қызметтерінде көрсетеді?
Ең алдымен, ақшалар құн өлшем құнымен орындайды, яғни барлық тауарлардың құнын өлшейді. Заттың құны ақшалай көрінісі — баға.
Анықтауға арналған өнім бағасы ақшалардың өзі керек болмайды, сондықтан тауар сатушысы оның бағасы ойынан айтады (тамаша айтады құнның ақшасын).
Тауарлардың бағасы белгілі ақшалық тауар саны — алтын. Алтынның саны, массасы оның салмақтығына өлшенеді. Белгілі бір алтын санының салмағы оның массасына өлшеуші бірлігіне қабылданады. Бұл бірлік, ақшалы бірлік ретінде мемлекетпен рналастырылады, оны масштабының бағасы деп аталады.
Масштабтың бағасы және оның қысқаша бөлімдері алтын массасының өлшеуі үшін қызмет етеді. Барлық тауардың бағасы ақшалы бірліктердің айқын санында айтылады немесе бірдей алтын бірлігінің салмағы айқын санында. Дәл осылай АҚШ-та, масштабтың бағалары 1971 ж. доллар келген, орталық банкілерге арналған ресми паритетпен алтынға бұрыла алған және шетел үкіметтердің, бірдейге 0,818513 грамм таза алтынның. Ресейде ақшалы бірлікпен сом болды, алтын санының салмағы 1897 ж. айқын болды 0,774254 грамм.