Жалпы аты қағаз ақшаның белгілері—«банкноттар». ХІХ ғ. банкноттар үш категорияға бөлінеді «классикалық», «несие» және «кәдімгі»; классикалық банкнот тек қана алғашқыалтынға айырбасқа жатады (не үшін олар күнделікті пайдаланылатын атты алды «майда банкноттар»). Бірақ алтын ақша жүйені «жарды», банкноттық несие, классикалық қағаз ақшаларына айналғаны. Сондықтан қағаз ақшаларының қалыптасуы біз несие банкноттық үлгісінде қарап шығамыз.
Банкнотар—төлеу айналым даму нәтижесі, қамтып көрсеткенді, тауарлық өндіріс көлем өсу шегі өз кезегінде. Мына оқиғаларда, өндіруші өз тауарын қолма-қол ақшаға келіспейді, ол несиеге (қарыз), ол сатушыдан «вексель» алған—борыш міндеттеме қолхат түрінде, сатушы қарыз бағасын және оның төлеу мезгілін көрсеткен. Сайып келгенде жағдайлар жиі болып жатты, векселді төлеу мезгілі ескертілгеннен көрі өндіруші ертерек ақшаларға мұқтаж болған. Сонда сатып алудың ақысы ретінде өз векселін ұсынған.
Нәтижесінде сенімді вексельдің бұрылуға «заңсыз»ретінде бастаған, қалай сенімдердің, төлеу құралдарының (сонымен қатар қолма-қол ақшаның, сол бұрынғы уақытта тек қана толық құнды монеталар болған), ерекше ретінде алға шыққан—«несеиелер» (немесе «сауданың») ақшаның. Еркін ақшалар негізінде банкирлерге кірді, бірақ нақ оларға вексельді ақшаға айырбасқа ұсыныс жасаған. Дәл осылай банкілерде коммерсанттардың вексельдер маңызды саны жиналды. Сонда банкирлерде қуанышты ой туып шықты—егер келешек ақшаларды сенімді вексельді қолма-қол ақшаға бермеу, ал вексельдерді өздері шығарса (олар мынандай ат алды—«банкілік белеттер»)?
Айту керек, сауда вексель айырбасы тіпті банкілік вексель («банкілік белет») сәтті операциямен есептелді, счондықтан сауда вексель төлемді қабылдамауға болады,ал банкілік белеттер өз сенімділігімен мадақталған (біз қазір банкир пайдасындатоқталмаймыз, қабылдаған коммерциялық вексельді, өйткені түсінікті жағдай, ол жауабын жазып берген банкілік белетке маңызды аз сомаға, — мынада салынған, мысалы, қазіргі факторинг).
Банкілік белеттер банкирлермен шығарылған және ертерек, бірақ ана белеттер алтынмен қамтамасыздандырылған болатын («классикалық банкнот»), қазір банкілік белеттердің жаңа түрі көріне бастады — банкілік вексельдер, тек өздерінде ғана вексельдік, қарыздық, неиелік қамтамасыз етуі бар. Бірақ банкілік белеттер иесіне таңқаларлық бейнемен тигізген, бірақ оның мәні керек болмады, яғни банкілік белеттің оның шығатын кезде немен қамтамасыздандырылған болатын—алтынмен немесе коммерциялық вексельмен, — стандарттық алтын шарттарында кез келген банкілік белет кез келген кезеңде алтынға айырбас бола алған (вексельдің банкілерімен шығарылатын, жеке вексельдің айырмашылығында, жүйеге алтындық монета ақша жүйесі кірді). Айтпақшы, мына, несие банкноттардың шамадан тыс шығаруы тоқтатқан, сондықтан айналдыруға арналған банкілік белеттер банкілерге қайтарылды, алтынға айырбастау үшін. Міне таңғалдырады бүгін сізді айналдыру банкотасы ХІХ ғ. дейін созылған экономисттердің бөлімінде алтындық стандарт зарығуда шамданған.
Банкноттар көбірек танымал ақшалар сияқты бұрылуға бастайды. ХІХ ғ. аяғында олар ең батысы болады, ал 1914 ж. —ақшалы белгілердің жалғыз түрі болады.
Бірақ сфера банкілік белеттердің назар аударуы көп болуы, алтынмен қамтамассыз етуінің мөлшері аз болуы. Осыған орай ХІХ ғ. 2-ші жартысында экономистер арасында және мемлекеттік қайраткерлер арасында банкілік белеттердің эмиссия мүмкіндігісі туралы шарт, шексіз таластар болды, келе жатқан олардың жарым-жартыны «алтын қамтамассыз етудің», басқаша айтқанда — қандай арақатынас тиісті болу керек «алтынды» және «несиені» қамтамассыз етудің барлық банкілік белеттердің массасы ма?
Экономика сферасын бәрін тап сол кезде банкілік белеттер қамтыды. Мына жағдайда мемлекет банкілік белеттердің түрлерін өзгертпей, нақты өзіне олардың қамтамасыз етуін алады: эмиссиялық банкілерге мемлекеттік зайымдардың банкілермен ие болушы облигацияларының мөлшерінің астына банкноттардың шығаруы шешіледі. Мына кезеңнен жасанды қағаз ақшалар көріне бастайды, мемлекеттік бағалы қағаздарды қамтамасыз ету, яғни мемлекеттік. Бұл 2-ші болды (монета пайда болғаннан кейін) ақшалардың тарихындағы революция: қағаз ақшалар, алдымен алтынның өкілдері сияқты ақыр аяғында «қағазды» болды.
Электрондық ақшалар.
ХХ ғ. соңы ақшалардың жаңа түрімен асуымен басталған —«электрондық ақша». Бұл компьютерлердіңбұқаралық шығаруының арқасында мүмкін болды, бұл элекктрондық төлеу аудармаларға өтуге рұқсат етті. Бұл жаңа, «тым жылдам» чек түрі, бірақ пластикалық («несиенің») карточка түрінде. Карточканың пайда болуы кардиналдық бейнемен біздің ұсынуымызды алмастырады ақшалар туралы, олардың апара ақпараттық селдерге. Басқаша жағдай айтқанда әбден нақты, барлық келісімнің, өте ұсақ сатып алуларға дейін, электрондық аудармалар арқылы жүзеге асады. Не болады екен «экономика, ақшаларсыз»?
Жоқ, әрине, — ақшалар қалады, бірақ олар «көрінбейтін» болады. Жеңілдетеді ма ақша мөлшерінің көлемін реттеуіне? Жаңа жетулер жаңа проблемаларды тартады.
«Дерлік ақшалар» — бұл айқын биік өтетін финанстық активтер, сондай, чексіз сақтау шоттар сияқты, жедел үлестер және қысқа мерзімді мемлекеттік бағалы қағаздың, бірақ құрал сияқты назар аударуының ортасыз жұмыс жасамайды, бірақ жеңілдете алады және финанстық шығындардың тәуекелсіз даярлыққа наличиялық немесе чектік шоттар аударылу. Дәл осылай, сіздер наличиялық ақшаларды шешуге талап ете аласыздар чексіз коммерциялық банкі шоттарында немесе сауда мекемеде. Немесе өзге жағдайда, сіздер чексіз шоттар қорлар аудармасының талап ете аласыздар шот ағымдағы. Жедел үлестер, қалай олардың аты болжайды, салымшыға қолайлы болады тек мезгіл өту бойынша. Мысалы, салымшы айып пұл төлеуді алып тастай алады 90-күнділер немесе 6-айлық үлестер тек қана көрсетілген мезгіл өтуі бойынша. Бірақ жедел үлестер айқын аз өтімшілікпен ие болады (жұмсалған қабілеттілікпен болу), чексіз сақтау шоттардан көрі.
Көріп қалуға болады, барлық метал ақшалар көптеген елдерде бар болушы, символық ақшалармен келеді. Мына жайдан-жай білдіреді, нақты құн — яғни метал кесек құны, монетаның ішіне кіретін азырақ құн монетада көрсетілген. Бұл арнайы істеледі, сақтап қалу символдың ақшаның балқу мақсатпен алтын мен күміс кесектерін сатып пайда алуына. Егер, мысалы, 50 центтік монетада күмістік кесектің құны 75 цент болса, онда қайта балқытып кесек ретінде сату пайда болады. Ұқсас әрекеттерінің заңдылықсызына қарамастан 50 центтік монета жоғалатын еді. Мынада бір тауарлық ақшалардың потенциалды жетіспеушіліктерінен. Егер олардың құндылығы тауар сияқты шамадан асса құндылығы ақшалай сияқты, онда олар айналдыру құралы ретінде жұмыс істеуін тоқтайды.
Нақты ақшалар.
Нақты ақшаларға арналған тұрақтылық мінездемелі, қамтамасыз етіледі еркін құн алтындық монеталарға, еркін чеканкалық алтын монета белгілі бір және өзгермейтін алтындық ақшалы бірлік ұстауында, елдер арасында алтын еркін ауыспалығымен. Өз тұрақтылығының арқасында барлық нақты ақшалар бөгетсіз бес функциямен орындаған. Салыстырмалы алтынның назары ұзақ емес әлемде өмір сүрді — бірінші дүние жүзілік соғысқа дейін, соғысып жатқан елдер өз шығындарының жабуына құн белгілерінің эмиссиясын жүзеге асырады. Назар аударуынан бірте-бірте жоқ болып кетті.
Ақшалар, номиналдық құны (көрсетілген құн) нақты құнға сәйкес келеді, яғни металдың құны солардың дайындағанына. Метал ақшалар (мыс, күміс) әр түрлі түрде болған: алдымен біреулеп, содан соң өлшейтіндер. Монетаныңақшалық назары кешкі дамуы көбірек заңмен анықталған айырмашылық белгілері болған (сырт пішіні, өлшеуші).
Көбірек ыңғайлы үндеуіне арналған, дөңгелек түрі (азырақ өшірілді), бет жағы аверс аталған, сырты — реверс және шеті —табын.
Ақшалар, номиналдық құн сонының нақтыдан жоғары, қоғамдық еңбек олардың өндірісіне жұмсалған. Оларға жатады: металдық құн белгілері — сүртілген алтын ақша, билондық монета, яғни ұсақ ақша, арзан металдардан дайындалған, мысалы мыстың, алюминидің.
Қағаз ақшалар—нақты ақшалардың өкілдері. Қағаз ақша екі жолмен пайда болды. Бірінші жолы—«шақа мөрінің тозуы». Алдымен, өз ақшаларын басып шығарушы князьдар корольдер болды. Олар жаңадан шекілген шақалар мен айырбастажүрген салмағы кем, мөрі тозған шақалар өздерінің қызметтерін қатар атқаратынын байқап, асыл металдардан шекілген шақалардың санын саналы түрде азайта бастайды. Сөйтіп, бірте-бірте алтынды және күмісті «үнемдеу» мақсатымен шақаны асыл емес металдардың қорытпасынаншеки бастады.
Сонан кейін «казначейлік вексельдер» басылып шығарылатын болды. Бұлар күміс және мыстан жасалған шақаларға еркін айырбасталатын мемлекеттің міндеттемесі. Қағаз ақшалар металдан жасалынған шақаларға қарағанда, айырбасқа әлдеқайда қолайлы екені белгілі.
Тарихи олар орынбасарлар сияқты алтын монетаның назарының болуы пайда болды. Объективтің айналдыру мүмкіншілігі бұларды айналдыру құралдар сияқты ақшалардың функциялары ерекшеліктерімен ескертілінген, ақшалар пайда болғаннан кейін тауарларының делдалымен келгенде. Мемлекет өзіне қағаз ақшаларының шығару құқығы иемденеді. Әр түрлігі номиналдық құн аралық айырым босатылған ақшалардың және құнмен олардың шығаруы (қағаз шығындары, басылымы) қазына эмиссиялық табысы құрастырады, маңызды элемент болатын мемлекеттік түсулердің. Сонымен қатар бастапқы кезеңде қағаз ақшалар мемлекетпен босатылған алтындармен және олардың енгізулері солармен алмастырылды. Бірақ пайда болу, ал содан соң дефицит бюджеттің бойы кеңейтілді қағаз ақшалардың эмиссия мөлшері мемлекет қажеттілігінен тәуелді болды финанстық қорларда. Қағаз ақшалар тек 2 функция орындайды: айналдыру құралы (средство обращения) және төлеу құралы. Алтын айырбасы жоқ болуы назар аударуынан кету мүмкіндік бермейді. Мемлекет, тұрақты бастан кешіру жетіспеушілік және тауарлық айналдыруы және төлеу айналымсыз қағаз ақшаларының шығаруын үлкейтеді.
Қағаз ақшаларының мәні жасалады олардың құн белгілерімен алға шығады, мемлекетпен шығарылатындар бюджеттік дефицит жабуына арналған, әдеттегідей олар алтынға ұсақтау емес және мәжбүрлік бағытпен мемлекетпен үлестірілген.
Несиелік ақшалар тауарлық өндіріс дамуымен көрінеді, сауда іс сатылу төлеу мерзімі ұзартуымен жүзеге асады (несиеге). Олардың ақша мағынасы—ақшаның айналымын икемді етеді, тауар айналымын қажеттілікті ақшалайқайтару; нақты ақшаларды үнемдеу; қолма-қол ақшасыз айналым дамуына жағдай жасау. Несие ақшалар дамудың келесі жолға өтті: вексель, акцептелген вексель, банкнот, чек, электрондық ақшалар, несиелік карточка.
- Вексель—қарыз жазбаша сөзсіз міндеттемесі айқын соманы төлеп қою жала жабылған алдын ала мезгіл және анықталған орында. Кәдімгі вексельді айыру, қарызбен берілген және аудармалы (шығынды), несие берушімен көшіріп алынған және бағытталған қарыз қайтаруының қол қоюға несие берушімен арналған.
Айналымдағы осы уақыт орнында қазыналық вексель болады, мемлекетпен шығарылатын бюджеттік дефицит кассаның жарылудың қорғауға арналған, достық вексель біреуден екіншісіне ары қарай көшіріп алған банкіде тұрған есеп мақсаты,
қола вексель тауарлық жабуы жоқ. Вексель келесі ерекшеліктермен сипатталады:
- Абстрактілікпен, яғни келісім түрі туралы құжат хабары жоқ болуы.
- Бесспорностью, вексельдің міндетті түрде ақы төлеуін білдіреді.
- Назар аударуы, яғни вексель тапсыруымен төлеу құралдар сияқты басқа несие берушілерге, вексель міндеттемелерінің мүмкіншілігі жасайтын. Акцепт (келісушілік) төлеу кепілдігі тағы көбірек өседі вексельдің банкісімен (акцептелген вексель).
Вексель айналдыру айқын шекаралары болады:
- беттер арасында жұмыс жасайды, бір-бірінің жақсы хабарланған төлеу қабілеті және сауда-экономикалық көңіл
болу жүзеге асырады;
- Айрықша көтерме сауданы қызмет етеді;
Банкнот—несие ақшалар, орталықпен шығарылатын (эмиссиялықпен) елдің банкісімен. Банкнот алғаш рет жеке сауда вексельдердің қайта есептеу негізінде ХVII ғ. шығарылды. Алғашқы банкнота 2 қамтамасыз етуі бар: коммерциялық кепілдік, тауар айналым және алтын кепілдігіне байланысты сондықтан коммерциялық вексельдердің базасында шығарылған, оның алтын айырбасы қамтамасыз етіпті. Сондай банкноттар классикалық деп аталады, биік тұрақтылық және сенімділік болған. Мерзімсіз барыш міндеттеме өзімен вексельдің айырмашылығына банкнот ұсынады және орталық банкі қоғамдық кепілдігіммен қамтамасыз етіледі, мемелекеттік елдердің көпшілігінде болды.
Қазіргі банкнота екі кепілдік мәні жоғалтып алды: толық емес вексель, қауырсында орталық банкімен қайтадан санау, тауарлармен қамтамасыз етілген және банкнот алтынға айырбасы жоқ болуы.
Қазіргі уақытта елдердің орталық банкілері ақшаларды шығарады қатал айқын адамгершілігі.
Олардың мәні барлық мемлекет аумақтары ұлттық ақшалармен келеді.
Чек — ақшалы құжат оның формасымен анықталған, ие ұстаушының сөзсіз бұйрығын несиелік мекемеде чекте көрсетілген сомасының ұстаушысына.
Бірінші рет чектер XVI ғ. Ұлыбританияда және Голландияда бір уақытта пайда болды. Жүйе дамуымен олар кең тарады. Айырып тану чектің негізгі 3 түрі бар:
- Атаулы — айқын бетке тапсыру құқығы жоқтығы.
- Көрсетуші — алушының нұсқауынсыз.
- Ордерлі — айқын бетке, бірақ индоссомент құқығы құжат айналымы.
Сәйкес чек жайы туралы, бекітілген ССРО-да 1929 ж. Чектің 2 түрі жұмыс істеген: есептеулі және ақшалық.
Есеп айыратын чектер — бұл жазбаша тапсыру банкіге ақшалай төлеу жасау шотқа чек беруші чек ұстаушы шотына қолма-қол ақшасыз есеп-қисаптар үшін пайдаланған.
Ақшалылыр — чектер бары ақшалардың ұйымдарымен кіріскен істермен алу үшін қызмет еткен.
Жүретін, толық құнды және майда ақша.
Негізгі элемент монеталық ақшаның — «жүретін ақша». Дәл осылай монеталарды атайды, ортасыз арналғандар (айырмашылыққа мерейтойлық, сувенирлік, коллекциялық, ұмытылмастық, раритеттік, антикварлық) айналдыруға арналған. Жүретін ақшалар жылдардың қатар бойында шығарылады, молынан, өзгермейтін дайындаумен. Жүретін ақшалардың айырып танады «толық құндылар» және «толық құндысыздар» («майдалар»).
Толық жүретін монеталар — бұл сондай монеталар, металдық құны номиналы сәйкес болуы (құндық мөлшер, ақша белгісінің артында көрсетілген). Әдетте толық құнды монеталар алтын монетаа келеді (сирек күмістер). Толық құндылық монета лезде оның алыпсатарлық объектісіне айналдырады. Негізінде, әр түрлі жағдайларда және әр түрлі аймақтарда толық құнды монеталар нарық құны не жоғарлайды, не төмендейді қайтара құн тербеулер «толық құнды» металдық.
Экономикалық теорияда арнайы терминдер болады, бұлар екі күй жағдай сипаттайтындары бар,—«ажио» (айтылған пайызардыметалдық ақшалар нарық бағыт арттыра салыстыру наминал құнымен) және «дизажио» (курстың төмендеуі пайызық көрсеткіші). Бүгін бұлар қағаз ақша құны және бағалы қағаздар курстық терминдер динамикке мінездеме береді.
Майда ақша экономикасы керемет ақиқатында көрсетеді:
Өйткені бұл ақша, ресми құн жоғарырақ нақтыдан. Әркім экономиканы оқитын адамгершілікпен ұғыну және бағалау тиісті мына экономикалық парадокс фактіні.
Тарих куәландырғандай, монетаның отаны ретіндегі Лидия мемлекеті болып есептелінеді. Онда монета ең алғашқы рет шамамен б.д.д. VII ғ. ойып өрнектелген түрінде шықты. «Монета» термині Рим құдайының атынан Юнон-Монета деген атынан шыққан, себебі ертедегі Римде алғашқы монета сарайы сонда болған.
Бірақ егер дәл және қатал айтса, алтындық монета ақша жүйесі тарихқа жақын арада кетті—70 жылдары біздің жүз жылдығымыздың. Басқаша айтқанда, қағаз ақшалар басқаша принциптік таныстыру—«заттықсыз»—ақшалық жүйе үлгімен, 20-25 жыл толды (біз 1973 жылы 15 тамызда шығаруда санап жүреміз, алтынға доллар айырбасы ақырғы басылғанда). Әйткенмен жақсы белгілі, не экономикалық дағдарыстың дәуірінде барлығы кенет еске түсіреді, не қағаз ақшаларқарапайым қағаз, үкімет алтын запасына бұрылады, ал халық «шабуыл жасайды» зергерлік дүкендерге.
Алтын және күміс.
Алдымен—алтын туралы, негізгі қымбатты метал ретінде халықтардан қабылданды. Алтын табиғаттан енген сияқты, кесек үшін жасалған. Ол тек қана сирек таза түрде кездеседі, коррозияға әсем, тұрақты, сезімді, біркелкі, жұтас,—тамаша монеталық метал. Сонымен қатар, оны табуы өте көп еңбекті, соншалықты көп еңбек тіпті үлкен емес алтынның саны іске асырады.
Ертедегі мысырлықтардың алтын қайнары Нубия болды, ертедегі гректер үшін—Үндістан және Лидия, римдіктерге арналған — Испания және Венгрия. Орта ғасырларда алтынна ең бай ел Чехия болды. Оңтүстік Африка, ТМД, Канада, АҚШ, Австралия және Гана елдерінде алтын табылады. Алтын негізгі халықаралық нарықтар Лондонда және Цюрихте бар—тройской унция алтын бағасы мына нарықтарда дүниежүзілік бағасысияқты алға шығады, елдер аралық есептер қолданады.
Алтын туралы айту, күміс туралы әділсіз еді айтпау—бірақ себебі бірінші ақшалар чеканкалар электроннан болды—алтын және күмістің табиғи қорытпасы. Күміс сонымен қатар тұрақты коррозияға, бірақ ол—жұмсақ метал, сондықтан монеталық істе мыстық қорытпасы қолданылады.
Күміс сайлауға лайықты болады және де тарихи рольмен:
Өйткені, Европаның орта ғасырларда көне қайнарлары алтын қол жетпеу болатын, сондықтан ІХ-ХІІІ ғ. айрықша монеталық метал күміс ретінде қолданған; XIV-XVIII ғ. алтын және күміс монеталар разменаға айналды.
Алдымен алтын монеталар соғылған таза (24 караттық) алтынмен, бірақ келе-келе (олардың тұрақтылығы жоғарлау мақсаттарында) мыс немесе күмісті қоса бастады.
Бүгін алтын төлеу теңдік тегістеу құралы қалуға жалғастырады елдер аралықта (айқын кесектер түрі анықталған салмақта).
Мәні
Ақшаның мәнін анықтауға ынталылық капитализмнің қалыптасуы және дамуы дәуірінде өрістеді. А.Смит, Д.Рикардо, К.Маркс, И.Фишер, А.С.Пигу, М.Фишер және басқа да көптеген экономистер осы проблеманы шешуге ынталанған. Бүгінгі экономикалық ілімдерде ақшаның мәні туралы әр түрлі пікірлер орын алып отыр. Мысал ретінде А.Самуэльсонның пікірін келтірейік: «Ақшаның тауар дәуірін, қағаз ақша дәуірі алмастырады. Қағаз ақшалары, оның мәнін, ішкі табиғатын бейнелейді… Ақша—бұл жасанды әлеуметтік шарттылық».
Ақшалар — бұл ең бір экономикалық ғылым маңыздың бөлімдері. Нормалы жұмыс істеуші ақшалы жүйе қоғамда қорлардың нәтижелі таратуына жағдай жасайды. Өндіріс объёма және бағалардың жаман істейтін ақшалы жүйе өкпек тербелулердің негізгі қайнарларынан біреумен ғана келеді, және , салдар сияқты , экономикалықтың, содан кейін оған және қоғамда саяси тұрақтылықсыздың.Сондай үлгімен тұрақтылықсыздарды саясат қызмет ете алады «әскери коммунизмнің», коммунисттер кеткенде саналы ұстамсызды экономикаға ешқандай ақшалармен қамсыздандырылған жоқ, сондықтан, Маркстің оқуға сәйкес, коммунизм жанында ақшалы қарым-қатынасы болмауы керек. Мынаның қазір не болды екенін белгілі шықты: қорқынышты аштық, азаматтық соғыс, бейбітшіл халықты атулары. Ақшалар және ақшалар бар.
Ақшалардың үш функциясы бар. Ақшалар, және кез келген басқа ұғым, өзінің мәні болады. Ақшалардың мәні мына арқылы көрсетеді:
1) жалпыға бірдей ортасыз айырбастау;
2) өз бетімен құнын айырбасты;
3) еңбек сыртқы заттық өлшемін.
Сонымен қатар, ақшалар өзіне меншікті таптастыруы бар. Сонымен қатар, ақшаның пайда болған формасы қолма қол ақша және ақша қолма қолсыз болады. Қолма қол ақшалар нақты ақшаларға өз кезегінде ұсақталады ( бұл монеталар қымбатты металдардан, кесектерден жасалынған), несие ақшалар ( банкноттар және қазыналық белеттер ) және майда ақша. Ұлттық валюта түрінде ұлттық ақшалық — несие жүйе рамкаларында қалай қолма — қол ақшасыз ақшалар бар бола алады, дәл осылай және халықаралық есеп-қисаптардың жүйесінде ұлтаралық төлеу құралдардың түрінде.
Оқулықта « Экономикс » К. Макконнел және С. Брю айтты, ақшалар – бұл барлық , не ақшалар істейді , яғни барлығы , ақшалардың функциялары орындайды және ақшалар бар . Ақшалардың функцияларына біз тағыда келеміз , ал айтуға болады , ақшалар – бұл жалпыға бірдей құнға эквивалент. Қайдан бұл жалпыға бірдей эквивалент пайда болды, қалай ол жалпыға бірдей эквивалент болды ?
Қазір енді талдап көрейік, неге ақшалар ақшалармен келеді ? Жоғарырақ айтылған болатын , ақшалар бұл – ақшалардың қызметімен орындай алады .
Қызметі
Бұл проблема бойынша екі пікір қалыптасқан:
- Маркстік көзқараста;
- Бүгінгі таңдағы буржуазиалық.
Маркстік көзқарас. Ақшаны қалай түсінуге болады? Құн түрінің дамуы мынаны куәландыруды: ақша бұл техникалық айырбастау құралы емес, ол жалпылама эквиваленттік (балама) роль атқаратын тауар. Кез келген тауар өзінің құнын ақшамен көрсетеді. Ақша қандай қызметтер атқарады? К. Маркс ақшаның пайда болуын және мәнән анықтай отырып, оның бес қызметін атап көрсетеді.
Ақшаның бірінші қызметі — құн өлшемі. Ақшаның көмегімен басқа барлық тауардың құнын көрсетуге болады. Осы қызметті ойша нағыз ақшалар атқарады. Кез келген тауардың құнын ақшалай түрде көрсету үшін, нақты ақшаны талап ету керек емес. Тауар құнының ақшалай көрсетілуі баға деп аталады. Баға сұраным мен ұсынымның әсерінен құннан ауытқуы мүмкін. Сондықтан тауар өз құнына да және сұраным мен ұсынымнан да тәуелді.
Тауар құны мен алтын құнының тәуелділігі ерекше мүделікті байқатады. Сұраным мен ұсыным сай келгенде баға екі мөлшердің арақатынасымен анықталады: тауар құнымен және алтын құнымен.
Егер тауар бағасы тауар құнына қарайлай өссе, онда алтын құнның тауар бағасына деген байланысы кері пропорционалды тәуелділікте болады. Алтын құны көп болса, тауар бағасы төмен болады және керісінше — алтынның құны төмен болса, тауар бағасы жоғары болады.
Сөйтіп тауар бағалары негізінен тауардың өз құнына тура пропорционалды және алтын (ақша) құнына кері пропорционалды өзгереді.
Бұл ақша арқылы басқа тауарлардың құны өлшенеді деген сөз. Кір тасының өз салмағы болғандықтан, өзге де заттар салмағының өлшеуші болатыны сияқты, ақшаның да өзіндік құны болғандықтан, басқа тауарлар құнының өлшеушісі бола алады.
Екінші қызметі — айналым құралы. Осы қызметті ақша қолма-қол түрінде атқарады, себебі олар нақты тауар айырбасында делдалдық жасайды. Тауарды ешкім сатқысы келмейді, егер оның айырбасталуына нақты ақша ұсынылмаса. Бұл қызметті айналымдағы алтынды алмастыра отырып, ақша белгілері атқарады. Егер айналым шығындары өсіп кетсе және есептеулер баяуласа және де алтынның қоры шашыраса алтын айналымы тиімсіз болар еді. Алтын қоры мемлекет үшін әлемдік ақша резервтік (сақтық) қор ретінде қажет.
Ақша шыққанан кейін тауардың тауармен тікелей айырбасталуы (Т-Т) біржолата тауар айналымына (Т-А-Т), яғни ақша арқылы тауар айырбасына орын береді. Мұнда ақша тауар айналымының құралы болады. Ақша тауарларды таратуға қатыса отырып, айналым саласында жүреді.
Үшінші қызметі — төлем құралы. Бұл қызметті тауарды — ақша несиеге (төлемді ұзарта отырып) сатқан кезде, ақшаны қарызға бергенде, салықты, жер рентасын, жалақыны, диведендті, пәтер төлемін және т.б. төлегенде атқарады.
Несие қатынастарының дамуымен байланысты жаңа айналым құралы — несие ақшалар пайда болды: вексель, банкнот, төлем тапсырысы, чек, пластикалық карточка, «электрондық ақша». Несие ақшалардың болуы қолма-қол ақшаларды қатыстырмай-ақ қарызды жабудың өзара есептесу мүмкіндігін қарастырады.
Ақшасыз есеп айырысу тауар айналымы тұтынысының қолма-қол ақша белгілерін кәдімгідей қысқартады, сөйтіп әлеуметтік-экономикалық салдарға алып барады: кассирлер мен күзетшілер саны, сейфке сұраным, көлік құралдары қысқарады және ақша белгілерін басуға шығындар азаяды. Ең бастысы — өзара есептесу процесі жеделдейді, ақша бірлігі тұрақтылығы мығымдала түседі.
Төртінші қызметі — қорлану немесе қазына жасау құралы. Ақша айналысын тоқтатады және жиналады. Сөйтіп станок, машина, жабдықтарды немесе ұзақ мерзімге пайдаланылатын (теледидар, тоңазытқыш және т.б.) тауарларды сатып алу үшін қорланады. Ақшаның қазына түрінде қорлануы әрбір тауар өндірушінің белгілі ақша резерві болу қажеттілігінен туындайды, сөйтіп өзін нарық кездейсоқтығынан сақтандырады. Ақшаныңбұл қызметі ақша айналымын реттеу үшін маңызды.
Бесінші қызметі сол — әлемдік ақша түрінде болуы. Әлемдік ақша алтын және өнеркәсібі дамыған елдердегі тұрақты валюта болып табылады.
Әлемдік аренада ақшаның айналым құралы емес, төлем құралының ролі бірінші орында болды. Бұл алдымен халықаралық несиенің дамуымен түсіндіріледі. Халықаралық аренада ақша өзінен — К. Маркстің бейнелеп айтуындай, — «ұлттық шекпенін» алып тастайды және өзінің ең алғашқы түріне енеді — игілікті металл қаймағы түрінде болады.
Бүгінгі таңдағы экономикалық теорияда орын алған Батыс Еуропа және АҚШ экономистерінің пікірлері бойынша, ақша үш қызмет атқарады:
- Айырбас құралы. Ақшалар ең алдымен айырбас құралы ретінде пайдаланылады. Ақшаны тауарлар, қызметтер сатып алу және сату үшін қолдануға болады. Мәселен, наубайхананың жұмысшысы өз еңбегінің өтеміне аптасына 200 бөлке алғысы келмейді. Ал наубайхана болса, ол да өз алдына өзінің бөлкелері үшін жаңа ауланған балық алғысы келмейді.
Біріншіне ақша сол бөлкене және басқа өзіне қажетті тауарларды дүкеннен сатып алу үшін қажет. Бұл оған қолайлы. Себебі әрбір тұтынушының қажеттігі біркелкі емес. Екіншісіне өз өнімдерін ақшаға сату ұтымды. Себебі, ол өнімдерін өткізгеннен кейін түсірген соманың есебінен өндіріс шығындарының орнын толтыруы (шикізат материалдар т.б. сатып алу), жұмысшыларға жалақы төлеуі, өзіне қажетті тауарлар сатып алуы, кредитормен есеп айыру керек. Міне, осыған байланысты ақша төлемге өте жеңіл құрал болып табылады.
- Құн өлшеуші. Қоғам ақша даналарын әр түрлі игіліктер мен ресурстардың салыстырмалы құнын өлшеу масштабы ретінде қолдануды қолайлы көреді. Біз ара қашықтықты миль немесе киллометр арқылы анықтап, оларды өз ара салыстырамыз, сол сияқты игіліктер мен қызметтер құнында ақша арқылы анықтаймыз.
- Айналым құралы. Ақша өтімді болғандықтан, игіліктерді сақтайтын өте ыңғайлы форма. Ақшаны үнемдену байлық игіліктерін, мәселен, қозғалмайтын мүліктерді (меншік) немесе бағалы қағаздарды (акциялар, облигацияларды және т.б.) сақтаудан алынған табыстарға қарағанда, өте сирек, ерекше жағдайда болмаса ақшадай табыс әкелмейді. Бірақ ақшаның артықшылығы, оларды фирмалар немесе үй шаруашылығының қаржы міндеттемелерін қамтамассыз ету үшін кідікпей пайдалануға болады.
Ақша айналымы және ақша жүйесі. Тауарларды өткізуге, қызметтерге төлемдер төлеуге байланысты жүзеге асатын ақша қозғалысы ақша айналымы деп аталады.
Ақша қозғалысы қай ел болсын, стихиялық құбылысы емес, ол мемлекет тарапынан нақтыланған ақша жүйесінің шегінде болады. Ұлттық ақша жүйесі — бұл тарихи тұрғыдан қалыптасқан және заңды түрде анықталынған ақша айналымы формасы. Ақша жүйесінің басты элементтері мынандай:
- Негізгі ақша данасы. Бұл тауар бағасын анықтап, өлшеу үшін қолданылады. Ресейде, соңыра бұрынғы Одақта қолданылған ақша данасы — рубль. Ол XIV ғ. соңына таяу қалыптасқан.
- Баға масштабы — мемлекет анықтаған ұлттық қағаз-ақша данасының алтынға бағаланған салмақ мөлшері. Қазіргі кезде фунтстерлинг ресми түрде 2,13281, ал АҚШ доллары — 0716662 г. алтынға теңеседі. Ресейде ХІХ ғ. аяқ кезінде рубльдің алтын баламасы 0,774235 г. болып белгіленді. 1921 ж. Қаңтардың 1 жұлдызында оның алтын баламасы 0,987412 г. болып белгіленді. Мұндай масштаб бағасы бойынша, 1973 ж. 1 доллар, 75 тиынға тең болды.
- Ақша түрлері. Бұған жататындар: жоғарыда қаралған мемлекет шығаратын несие ақшалары («банкноттар»), ақша қағаздары («мемлекеттік қазыналық белеттер»).
- Эмиссиялық жүйе — айырбасқа арнап заңды түрде ақша шығару тәртібі. Бұл жүйенің ерекше белгісі — орталық (эмиссиялық) банктің атқарушы өкіметке бағынбауы.
- Мемлекеттік ақпарат. Бұл орган ақша айналымын реттеп отырады. Бұған кіретін ақпараттар: Қаржы министірлігі, Орталық банк және олардың бөлімдері және т.б.
Сонымен, ақша айналымы өте қатаң ережелі ақша жүйесі арқылы жүзеге асырылады. Ақша жүйесінің өте қауіпті «ауруы» — құнсызданудың пайда болу себептері. Бүгінгі таңда қоғамға бұл экономикалық теория және экономикалық тәжірибенің орталық проблемаларының біріне айналып отыр.