Тарих құрылуының ұзақ мерзімді уақытында ақшаның пайда болуы және мәні туралы біркелекі шешімін рапқан емес. Экономикалық мектептің бір өкілдері ерте дүниедегі грек ойшылы Аристотель ұсынған қағидаға сүйене отырып, ақшаны — белгілі шарт, адамдар арасындағы саналы келісім нәтижесі деп қараған. Басқа бағыттағы мектептің өкілдері ақшаны —мемлекет бекіткен тауарды айырбастауға қажетті құрал ретінде қарастырған. Үшінші өкілдері ақша өзінің табиғаты бойынша алтын мен күміске жататындығын айтқан.
Ақшаның пайда болуын түсіндіру үшін, «тауар құны қатынасында қорытындылатын, құнның даму көрінісіне көз салып, оның қарапайым терең байқалатын бейнесін, көзді алатын ақшалай түріне дейін қарау керек. Сонда ғана оның жұмбақтығы да жойылады».
Ақша – адамзаттың ең үлкен ашқан жаңалығы. Ақшаның қалыптасуы б.з.д. 7-8 мың жылдықпен байланысты. Алғашқы қауымдағы тайпаның бір тауарға айырбастауға мүмкіндік туды. Айырбасты жеңілдету үшін – темекі, метал сынықтары, тастар аса сұраныстарға ие болды. Бірақ олар ақша ретінде қолданыс табу үшін, меніңше олар сатушы мен сатып алушылардың жалпы мойындалуы облу керек. Ақша қоғамның өзімен анықталады, егер оны айналыс деп қабылдаса, онда ол – ақша деп саналады. Шынында да, ақша—бұл тауар, барлық қалған тауарларды құн қайтарушы.
Қандай негізгі тарихтары болды ақша көбейуіне?
1-ші этап ақшаның пайда болуы функцияның істеуі кездейсоқ тауар.
2-ші этап алтынның бекітілуі (бұл этап әрі қарай дами берді)
3-ші этап—бұл этап қағаз немесе несие ақшаға өту;
4-ші этап—қолма-қол ақшаның айналымын біртіндеп ығыстыруы, электрондық төлеу тәсілінен пайда болғандықтан. Ақшаның орнына алтынменен күміс төленді, сөйтіп, эволюция процесінде тауардың айырбастауы ерекше бөлінді, абсолют ликвидтік тауарға бәріне ортақ ретінде эквивалент ақшаның құнына пайдаланды. Бұл тауарға алтын және күміс кіреді—ерте формадағы темір ақша. Алтын және күміс ақша ретінде б.з.д. ХІІІ ғ. пайда болды. Әр-түрлі кесектің түрі өзінің темірлі салмағы болады. Нарықтың ары қарай дамуы темірлі қатынас бойынша тиындарды түрлі ақшалай жасау, оны заң түрде жасау формасы және салмағын заң түрде жасау. Тарих куәландырғандай, монетаның отаны Лидия мемлекеті болып есептелінеді. Онда монета ең алғаш рет шамамен б.з.д. VII ғ. ойып өрнектелген түрінде шықты. Ал «монета» термині Юнон-Монета храмы атымен байланысты шыққан, себебі ертедегі Римде алғашқы монета сарайы сонда болған.
Русида тиынның түрлері ІХ-Х ғ. шығарыла бастады. Алайда алтынның жоқ болуы сол себепті Киевтік Русінде алтын және күмістен жасалған шетелден жасалған араб және византиялық монеталар қолданылды. Кейінірек ХІ ғ. шамасында күмістен және мыстан жасалған кесектер (слитки) пайдаланылды. Оның көп таралған түрі салмағы 400 грамм шамасында болған күмістен жасалған кесек болды, оны «гривна» деп аталады. Бірақ гривнаның құны жоғары болды, сондықтан оны ортасынан теңдей қылып екі бөлікке бөлді. Сөйтіп бөлінуінен (рубить) «рубль» немесе «рубльдік гривеика» деген аты шықты.
Ежелгі метал ақшаның құрамы тауардың құнына сәйкес болу керек немесе оның артқы бетіндегі номиналы сай болу керек. Осының ішіндетауарлық ақшаның кемшілігі байқалады. Егер оның бағасы тауардың бағасына көтерілсе ақшалай, онда олар ақшалай жұмыс істеуін тоқтайды. Расында, мысалы, рубльдік монета күмістен жасалса (немесе алтыннан немесе басқа нәрседен) құнның мөлшері айтайық екі рубль, онда пайда болатын еді, монетаны балқытып, кесек қылып сатуға. Онда заңсыз іс-әрекет жасап, рубльдік монета жоғала бастайтын еді. Соған байланысты шамамен XV ғ. темірлік ақша өзінің тауарын жоғалта бастады. Темірлік ақша бөліне бастады толық сапасына (көрсетілген баға металдың құндық құрамына сәйкес келеді) және толық сапасы кем (көрсетілген баға жоғары металдың құндық құрамысына). Қазіргі уақытта дүние жүзінің ешқандай елде темірлі ақшаның толық құндылығы жоқ.
Қағаздық ақшаға пайда болуына назар аударуға болады. Олар қайдан пайда болды? Мына сұраққа жауап бергің келсе тарихке көшейік.
Айырбасқа алтынды қолдана бастағаннан кейін сатушы мен сатып алушыларға, алтынды өзімен тасу, оны жұрт көзінде өлшеу қауіпті болды. Сондықтан тәжірибеге ереже кірді:—алтынды алтын жасау шебершіге сақтауына, арнайы қоймасы бар және сол үшін төлем ұсына алады. Алтын қорды алғаннан кейін алтынды жасайтын шебер салушыға квитанция беретін. Кейін таурлар квитанцияға қағаздық ақша формасына айналып кетуіне алмастыра бастады, ал алтынды жасау шебершілер қазіргі банктің прототипке айналды. Алтынды, шебершілер жасағандықтар оларға сұраныс көп болмайтын, яғни олар айналымда қолданбайтын. Берілген квитанцияны нақты ақша ретінде қолдануға болатын, себебі квитанцияда көрсетілген алтынның мөлшері дәл көрсетілген. Бұл процесс көп уақытқа созылған жоқ. Алтын жасаушы бір шебер келіп жатқан алтын айналымға кетіп жатқан алтыннан артылғанын көріп, алтынмен жабдықталмаған квитанцияларды айналымға енгізе бастады. Ол тұтынушыларға, өндірушілерге және сатушыларға қарыз беретін. Өйстіп, ең алғашқы банк жүйесінің ұзақ резервтері (қоры) пайда болады. Бұл квитанциялар нағыз ақша болып саналған жоқ. Алғашқы қағаз ақшалары мен банктердің негізін қалаған ағылшындардың алтын жасайтын шеберлері болып табылады. Уақыт өте бұл процесс жеке меншіктен, мемлекет атқаратын іске айналды. Ресей мемлекетінде ең алғаш қағаз ақша ІІ-ші Екатеринаның бұйрығымен 1776 ж. шықты. Қазіргі уақытта ешбір мемлекетте қағаз немесе тиынды алтынға немесе басқа қымбат металға айырбастауға болмайды. Сондықтан оның тауарлық негізі жоқ деп айтуға болады.