Ауыз су мен суаруға қажеттісу қорының тапшылығы қазақ халқында географиялық терминологияның күшті жіктелуіне себепші болды. Аридті климат тіршілік ететін басқа халықтарда да осы ерекшеліктер байқалады: Р.Копо – Рейдің мәліметтеріне сәйкес, Сахарада құдық типтеріне белгілеу үшін 20 – ға жуық жалпы есімдер пайдаланылады екен.
Қазақ гидронимиясын зерттеуге зор үлес қосқан В.Н.Папованың еңбектерінде, индикатор – терминдердің, Ғ.Қонқашбаевтың жинақтап, түсінік берген терминдерінің, әр түрлі бағыттағы (диалектологиялық, топонимикалық) сөздіктердегі мәліметтердің негізінде географиялық терминологияның топтамалық кестесін құрастырдық (1 – кесте)
Қазақ гидронимдердегі индикатор – терминдер
| Гидронимдер | Индикатор – терминдер |
| Көл аттарын (лемнонимдер) | Айдын, астау, ашы, балқаш, бидайық, былқылдақ, жалаңаш,жалпақ, жалтыр, көл, қайыр, қамыс, қақ, қопа, ми, ой, сор, тақыр, татыр, теңіз, томар, тұз, шалқар, шұқыр, шығалақ. |
| өзен аттары (потаманимдер) | Айсақ, ақсу, айыр, аша, ащысу, бақанас, дария, еспе, жарма, жайылма, ирек, кемер, қамау, қарасу, мұқыр, нұра, өзек, өзен, сай, саға, сала, соқыр |
| Бұлақ аттары | Айнабұлақ, ақпа, бастау, бұлақ, жылға, қайнар, тамшы, көз, тұма, үйірм |
| Құдық аттары | Апан, қауға, құдық,күю,еспе, орпа, шаңырау, шұңқыр |
Сонымен, индикатор – терминдерде көшпелі қазақ малшысы үшін қажетті географиялық ақпар жинақталды. Бұл ақпардың негізінде су объектілерінің басты сипаттамалары (сулылығы, суының сапасы, тереңдігі, көлемі, ұзындығы, жер бедері, қауіпсіздігі, өсімдікпен қамтамасыз етілу және т.б.) жатыр. Гидронимдердің мағынасын талдауда индикатор – терминдерді зерттеудің маңызы зор.
Су тапшылығы байқалатын Қазақстанның шөлейт және шөл белдемдеріндегі географиялық объектілердің атауларында «бұлақ», «көл» терминдері жиі кездеседі. Бұл объектілер сызбаға түсірілді.(1 – сурет).
Мәліметтер 1:500 000 масштабтағы карта деректері негізінде алынды. Жинақталған атаулар тізімі су объектілерінің орналасуын белгілеп, топонимдерде «бекітудің» мал шаруашылығы үшін маңызы зор болғандығын дәлелдей түседі.
Қазақ халқының табиғатты пайдалану ерекшеліктері дала, шөлейт бедемдеріндегі көлдердің тұздылық дәрежесін сипаттайтын лимнонимдерде де бейнеленгенің байқадық. Тұздылық дәрежесі лимнонимдердегі индикатор – терминдер арқылы сипатталады:
а) «ащы» термині судың тұздылығынан хабар береді. (Ащысу, Ашыкөл лимнонимдеррі);
ә) «айран» салыстырмалы түрде тұздылық дәреженің көрсетеді (Айранкөл, Солт. Қазақстандағы көл);
б) «саумал» суының көрмектілігі жоғары көлдердің аттарында жиі кездеседі (Қазақстанда 10 – ға жуық Саумакөл бар);
в) «қақ» терминімен жазда кеуіп қалатын тайыз көлдерді атайды, бұл көлдердің суының топырақтардың тұздылығына байланысты көбінесе көрмектігі жоғары (Қызылқақ, Қақ лимнонимдеррі жиі кездеседі);
г) «тұз» терминдермен суы тартылып бара жатқан, тұздың судағы концептрациясы өте жоғары көлдерді белгілейді )Тұзкөл, Тұздыкөл, Жамантұз және т.б.);
д)»сор» терминімен жазда тарылып қалатын саяз сулы тұзды көлдерді белгілейді (Қарасор, Алқасор – қазақстанның солтүстігіндегі көлдер).
Дала және шөлейт белдемдеріндегі өзендер көктемде күшті қарқынмен өзендер көктемде күшті қарқынмен тасып, жылдың басқа мерзімінде суы тапшы болады. Бұл ерекшелік те өзен аттарында (потамоним) көрініс тапқан. Потонимдердегі индикатор – терминдердің кейбіреулері (еспе, соқыр, мұқыр, өзен) өзендердің су режимінің маусым бойынша тұрақсыздығын бейнелейді. өзен аттарының өзі су режимінен хабар береді. Мысалы, Қазақстан дала, шөлейт белдемдерінде жиі кездесетін Қусақ потанимі, кейбір зерттеулерге қарағнда, «құрғаған (қу) сай (саға) дегенді білдіреді. Осы ретте дала белдемендегі Құланөтпес өзенінің атауын тасу режимі жайлы мәліметтермен байланыстыруға болады, өйткені бұл атаудың мағынасына байланысты берілген түсініктемелер халықтық этимология дәрежесінен көтеріле қойылған жоқ. П.П. Семеновтың мәліметтеріне сәйкес, бұл өзеннің көктемгі тасуы өткен ғасырларда аса күшті, ағысы өте жылдам, түбі тартпа балшықты болған тасу кезінде тереңдігі 4 аршынға (=2,8 м) жеткен. Зоолгтардың тарихи деректері құландардың көктем шыға солтүстікке, Арқаның солтүстік – шығыс бөліктеріндегі тауларға қарай ауатынын дәлелдейді. Осы мағұлматтар негізінде аталған өзеннің көктемде күшті тасу нәтижесінде құландардың жолында табиғи бөгет болғандығын көреміз, олай болса, Құланөтпес атауы өзеннің су режимінен хабар береді.
Қазақ гидронимдерінде су түсінігі ерекшеліктері де бейнеленеді. Орталық Қазақстандағы ұзақ шоқылы жербедер жағдайында тау жыныстарының суда еруіне байланысты көл суларының түстері айрықша болды. Осы өңірдегі Сарыала көлінің географиялық сипаттамаларында «қол суы жасылтқым – сары» делінсе, Күренала көлінің суы « қоңырқай сары түсті» деген мәліметтер келтіріледі.
Аридті климат жағдайында көлдер мен өзерндердің суы тартылып, құрдымға айналуы қарқынды жүреді. Нәтижесінде тұшы көлдердің орнында батпақты – шалғынды қопалар мен томарлар, ащы көлдердің орнында сорлар, қақтар, түз қабаттары қалады. Суы тартыла басталған көлдер олардың атауларына жиі кездесетін «қамыс» сөзі арқылы да айқын ажыратылады. Мысалы, Қарағанды өнеріндегі кішігірім Қарақамыс көлінің (көлемі 6,2 км²) осындай типке жататынын қарап – ақ білуге болады. Бұл көл туралы географиялық деректерде «көлді түгелімен қамыс болып кеткен, қамыстардың биіктігі 2 – 3 м; көлдің 5 км² бөлігін қамыс шоқтарын алып жатыр» делінген. Ғылымдардың зерттеулері Қазақстанның жазықтары мен аласа аудандарының көлдердің көпшілігі дамудың соңғы кезенін басынан кешіріп жатқанын көрсетеді.
Сонымен қазақ гидронимдерінде жергілікті табиғат жағдайларына орай қалыптасатын су объектілерінің ерекшеліктері (ұзындығы, тереңдігі, суының тұздылығы мен режимі және т.б.) көрініс тапқан. Бұл мәліметтердің мал шаруашылығы үшін маңызы зор болды.
Орографиялық орта және биік тау жүйелері (Тянь – Шань, Сауыр – Тарбағай, Алтай), орталық бөлігін аласа таулы, ұсақ шоқылы, ленудациялық жербедер (Сарыарқа, Шу – Іле таулары), оңтүстік – батыс мен батыс бөліктерін ойпатты жазықтар (Каспий маңы, Тұран ойпаттар), солтүстігі мен солтүстік – шығысын жазықтар (Батыс Сібір жазығы)алып жатыр. Жаратылысы, көнелігі, қалыптасуы жөнінен бір – біріне өзгеше болып келетін орографиялық бірліктердегі жер бедері де аулан түрлі болады. Жер бедерінің типтері мен пішіндерінің әркелкілігі орографиялық терминологияның да мейлінше бай болуына алғышарт жасады. Көшпелі мал шаруашылығын ұйымдастыруыдың өзі жербедері жақсы ажыратып, бір орыннан екінші орынға көшу барысында ерекше рельеф пішіндерін бағдарлаушы нүктелер ретінде таңдап алуға негіз болды. Осы аталған факторлар әсерінен қазақ оронимиясы күшті жіктелген, метафораларға бай, жергілікті ланшафт ерекшеліктерін дәл бейнелейтін атаулардан тұратын жетілген жүйе ретінде қалыптасты деуге болады. Қазақ оронимдері тілдік ғылымдар тұрғысынан арнайы зерттелген; орографиялық терминдерге географ ғылымдар Ғ.Қоңқашбаев, Г.Ц.Медоев, Э.М.Мурзаев еңбектерінде көрнекті орын берілген.
Оронимдер құрамындағы терминдер рельфтің жіктелу сипатын дәл бейнелейді: бұл мәліметтер табиғатты пайдалану барысында маңызды болды. Қазақ тілінде орографиялық элементтерге ат қоюдың өзіндік ерекшеліктері бар:
а) Аласа таулы, ұсақ шоқылы жербедермен сипатталатын Сарыарқада салыстырмалы түрде биік тауларды «ұлы», «соран», «қарқара» деп ерекшелейді. Орташа және таулардың шыңдары «тас», «шоқы» сияқты терминдермен белгіленеді.
Ұлытау атауының этимологиясы жөнінде мынадай деректер бар: «Қырғыздардың (қазақ) пікірінше, қырғыз даласындағы барлық таудан биіктігі асып түсетіндіктен осылай қосылған».
б/ Дегенмен, айта кететін жағдай, Ұлытау (биік нүктесі 1133м) Сарыарқаның батыс бөлігіндегі ең биік тау болғанымен, басқа таулы аудандар үшін аласа тау қатарына жатады.
ә) Орал тауының Қазақстанға енетін бөліктеріндегі кішігірім қалдық массивтер, қоршаған ойпаттардан ерекшеленетіндігіне байланысты, «тау» терминімен сипатталады. Мысалы, Қарғалытау (310 м), Текетау (262 м), Қызбелтау (219 м), Қоңыртау (296 м), Жыландытау (262 м). Керісінше, биік таулы аудандарда аласа, орташа биіктіктегі таулардың өзі «төбе» терминімен белгіленеді.
б) Тау алды жазықтары мен биік жазықтардың аттарында «дала» термині жиі кездеседі (Бетпақдала, Оңтүстік Қазақстандағы Сексеуілдала, Жусандала, Ақдала). Бұл заңдылықты халықтың тау мен жазықтың арасындағы жер бедерінің айырмашылықтарының нақты көрсету мақсаты кездеуімен түсіндіруге болады. Керісінше, жазық далада оқшау тұрған биіктіктерге әрқашан «қара» терминімен байланысты атаулар қойылады. Жазық аудандарда ерекшеленіп көзге түсетін кішігірім төбелерінің көпшілігінің атауы «қарауыл» сөзімен байланысты. Мұны осы төбелер арқылы жазық далада бағдар алу, жолдың келе жатқаның алдын ала хабарлау мақсатында қойылған деп топшылаймыз.
в) Оронимдердегі түсті білдіретін атаулар көп жағдайда шыңдығында да тауды құрайтын тау жыныстарының түсіментікелей байланысты болды. Бұл мәселеге байланысты талас тудыратын жағдайлар бар екендігін ескере отырып, кейбір нақты географиялық сипаттамалары бар объектілердің атауына тоқтала кетейік.
Ақшоқы – Шығыс Қазақстан обълысындағы тау аты, таудың абсалютті биіктігі 1055 м – ге жетеді. П.П.Семенов атаудың шығу тегін былайша түсіндіреді: «таудың бұл атты алу сесебі ұзақ уақыт қар басып жататындығына байланысты». Кейде бұл атаудың этимологиясын «шөпке бай шоқы» деп түсіндіру де кездеседі. Ақшоқы тауының маңында түске байланысты атаулар (Ақтас, Ақшәулі, Ақүбек, Ақши, Сарышоқы, Қаражал)! Көп шоғырланған. Сондықтан орографиялық элементтерді жіктеуде осы өңір үшін басты белгі – объектілердің түсі (жыныстарының, қарың т.б.) болған деп қорытынды жасауға болады.
Көкшетау – іргелес орналасқан денудациялық жазықтардан күрт көтерілетін, беткейлері тік, гранитті массив. Көршілес жазықтармен биікті айырмасы (амплитуда( 50 м – ге жетеді. Таудың осы сипатының ерекше әсер қалдыратының 1813 ж осы өңірде болды Ф. Назаровтың мына сөздері дәлелдей түседі: «… оң жағымыздан 3 күндік жерден көгілдір тартып сұмдық биіктіктегі Көкшетау тауы көрінеді, тау төбелерін бұлт басыып түр». Бұл тау атының шындығында да түспен байланысты екендігін дәлелдейді.