Тәжірибеге сүйенетін болсақ, маркетингтік үдеріс тігінен де, көлденеңінен де жүзеге асырылады. Осының негізінде маркетинг түрлерін жіктеу белгілері арқылы жүйелендіруге болады. Ғылыми-теориялық негіздерді талдау және синтездеу негізінде сонымен қатар маркетинг тәжірибесіне сүйеніп, біз жіктелу белгілерін қолдана отырып, маркетинг түрлерін жүйелендірдік.
Экономикада пайдалану деңгейіне байланысты маркетингті макро және микро маркетинг деп бөлуге болады.
Макромаркетинг теориясының эволюциясын талдаған Дж. Шит, Д.Гарднер, Д.Гаррет сияқты американдық ғалымдар оның пәні ретінде фирманың маркетингтік қызметі мен қоғамның өзара қарым-қатынасын есептейді, ал 60-80 жылдары аралығында оған көп назар аударылуы себебін сол кездегі қоғамның әлеуметтік және экономикалық өмірінде кәсіпкерлік пен бизнес рөлінің артқандығымен түсіндіріледі.
Маркетингтің теориясы мен тәжірибесі өзінің пайда болу кезінен бастап микроэкономика деңгейінде басымырақ дамыды, оның зерттеу объектілері ретінде компаниялардың маркетинг жүйелері және олардың айырбас қатынастары қарастырылады. Микромаркетинг кәсіпорындардың, фирмалардың, компаниялардың тұтынушылардың қажеттіліктерін қанағаттандыру есебінен пайда алуға мақсатталған маркетингтік қызметі.
Маркетингті қолдану ауқымдары өте кең, оның қағидалары мен әдістері тек өндірісте ғана емес, адамзаттың қызметінің барлық өрісінде, адам тұлғасына да қатысты пайдаланылады.
Маркетингтің қолдану аумақтарын жүйелей отырып оның қолданатын негізгі салаларына сәйкес: өнеркәсіп тұтыну, қызмет көрсету және коммерциялық емес деген түрлерін бөліп көрсетуге болады. Осылардың әрқайсысы сәйкес нарықтардағы маркетингтік қызметті сипаттайды.
Нарықтық экономика жүйелеріндегі маркетингтің ең дамыған түріне тұтыну маркетингі жатады. Ол тұлғалар мен отбасыларынан тұратын түпкі тұтынушылар және фирмалар арасындағы қызмет өрісін қамтиды.
Өнеркәсіптік және тұтыну маркетингі арасында өндіру, өндіріс құралдарын және тұтыну тауарларын тұтыну сипаттары, өткізу арналары, тауар қозғалысы, коммуникациялардың ерекшеліктерімен анықталатын мәнді өзгешеліктер бар. Өнеркәсіптік маркетингтің ерекшеліктері әдебиеттерде толық сипатталған. Осылардың кейбіреулеріне тоқталайық.
- Өндіріс құралдарын тұтыну көлемінің ауқымдығы және оларды сатып алудың өзгешеліктері тұтынушы мен өндіруші арасындағы тікелей байланысты талап етеді. Сондықтан өнеркәсіптік маркетингте тікелей және бір деңгейлі өткізу арналары пайдаланылады, ал тұтыну маркетингінде олар күрделі және көп деңгейлі болуы мүмкін.
- Өнеркәсіптік мақсатқа арналған өнімдер нарығындағы сұраныс түркі тұтынушылар сұранысынан туындайды. Ол екінші сипатта болып, күштірек ауытқиды.
- Сатып алушылар саны аз болғандықтан, өндірістік мақсатқа арналған тауарлар нарығындағы өндірушілер арасында қатаң бәсекелестік болады, ол қажеттіліктерді зерттеуді талап етеді.
Қызмет көрсету саласының қарқынды дамуы және осы нарықтағы бәсекелестіктің өрлеуі қызмет көрсету маркетингінің пайда болуына әкелді. Оның тәсілдері мен әдістері, қағидалары тауарлар маркетингімен ұқсас болғанымен кейбір айырмашылықтары да бар.
Маркетингке үдеріс ретінде ішкі екі жақтылық тән, ол маркетингтің сараптамалық және әрекеттік жақтарынан көрінеді. Осы екі аспектіге сәйкесінше маркетингтің: стратегиялық және жедел деген екі түрін бөліп көрсетуге болады. Стратегиялық маркетинг – тұтынушылардың қажеттіліктерін талдау негізінде бар және әлеуетті (потенциалды) нарықтарды айқындап, олардың тартымдылығын анықтау арқылы бәсеке қабілеттілігіне жету.
Тұлғалық немесе эко-маркетинг – нақты тұлғаға қоғамның оң көзқарасын тудыру және оны демеуге бағыттылған қызмет. Саяси қайраткерлер, әртістер, спортшылар, адвокаттар және бизнесмендер өзінің танымалдығын және имиджін көтеру мақсатында маркетинг әдістерін қолданады.
Жіктеу белгілерінің бірі – ол тауарлар мен қызметтерге сұраныс жағдайы. Оған сәйкес маркетингтің сегіз түрі бар, олардың мақсаты – нарықтағы сұраныс жағдайын зерттеу және оларды басқару шараларын әзірлеу
Жағымсыз сұраныс егер тұтынушылардың бәрі немесе көбі бұл тауарды қабылдамаған жағдайда болады. Мысалы, кейбір тауарларға жағымсыз сұраныс вегетариандықтарда, шылым шекпейтіндерде болады. Бұл жағдайда конверсиондық маркетинг туындайды, оның міндеті – тауарға деген сұранысты өзгерту үшін оның сапасын жоғарлатып, бағасын төмендетіп, жылжытудыңнеғұрлым тиімді түрін қолдану.
Ынталандырушы (креативный) маркетинг-тауарға сұраныс жоқ немесе сұраныс төмен болғанда пайдаланылады. Мұндай жағдай тұтынушы тауарды білмегенде немесе оның қасиеттерін қажетсіз деп санағанда туындайды. Ынталандырушы маркетингтің құралдары – бағаны күрт төмендету, жарнаманы және басқа жылжыту әдістерін күшейту.
Дамушы маркетинг – ол жасырын (болуы ықтимал) сұраныс, тұтынушылар нарықта бар тауарлармен қанағаттанбаған кезде пайдаланылады. Мұндағы маркетингтің міндеті – ықтимал сұранысты нақты сұранысқа айналдыратын жаңа өнімді жасау. Маркетингтік құралдары – тұтынушылардың қажеттілігі мен үмітіне сәйкес өнімдерді шығару, тиімді жарнама жүргізу және тауар имиджін жоғарлату.
Ремаркетинг сұраныс төмендегенде қолданылады. Оның төмендеуі нарықтың осы тауар түріне толығуы салдарынан болуы мүмкін. Мұндай жағдайда маркетингтің міндеті тауарға қосымша жаңа қасиеттер қосу және өткізу нарықтарын табу арқылы сұранысты тудыру.
Синхромаркетинг – құбылмалы (жүйелі емес) сұраныс кезінде пайдаланатын маркетинг түрі. Синхромаркетинг сұраныстың маусымдық және басқалай құбылуынан пайда болады.
Толық құнды немесе оңтайлы сұраныста қолдаушы маркетинг қолданылады, оның міндеті – тұтынушылар талғамы жүйесінің өзгеруін ескере отырып, сұранысты қолдау
Шектен тыс сұраныс кезінде, оның деңгейі фирманың өндірістік мүмкіндіктері мен тауарлық ресурстарынан асып түссе, демаркетинг қолданылады.
Міне осылайша, Қазақстан экономикасында нарықтық экономикаға тән маркетингтің барлық түрі біртіндеп дамуда. Өнеркәсіптік маркетингке қарағанда, тұтынушылық маркетинг, стратегиялыққа қарағанда, жедел маркетинг, макромаркетингке қарағанда, микромаркетинг кең қолданыс тапқан.