Бірыңғай топтық жұмыс және сараланған топтық жұмыс . Бірыңғай топтық жұмыс барысында балық топ бірдей тапсырм орындайды, ал сараланған топтық жұмыс барысында берілген тақырып шеңберінде әр түрлі тапсырмалар орындайды. Тәрбиелік тұрғыда саралнғанда топтық жұмыс ерекше құндылыққ ие және оқушылрдың ұжымдық танымдық іс-әрекетінің барлық талаптарына барынш сәйкес келеді.
Топтық жұмыстарды ұйымдастыру көптеген проблемалардың шешімімен байланысты. Зерттеушілер (И. Т. Волков, Х. Й. Лийметс, В. Оконь, А. М. Раевский) оларға топтар құру, топтық жұмыстардың нәтижелілігінің критерийлерін анықтау, оқушыларға тақырып мен тапсырмалар таңдау, дидактикалық материалдар дайындау, оқу топарындағы оқушылардың өздерін өздері басқаруының рөлі, оларды орналастыру сияқты проблемаларды жатқызады. Оқу пәндеріне жасалған талдау Тптық жұмыстар рқылы әрбір пәннің меңгерілу мүмкіндігі әртүрлі. Сонымен бірге әрбір оқу пәнінің топтық сабақтарда табысты оқытылатын тқырыптары бар.
Топтрды ұйымадстыруда мына мәселелер бсшылыққа алынуы тиіс:
- әрбір пән бойынша бөлек топтар құрылатындығы, бір пәннің шеңберінде топтың құрамы жеке оқушылардың ілгері басуын ескере отырып анықталуының қажеттігі;
- математика, физика, химия, шет тілі пәнденрі бойынша топтар оқушылардың білімдерінің, біліктерінің және дағдыларының деңгейіне қарай құрылғаны орынды (гемогенді топтар);
- әдебиет, тарих, география пәндері бойынша топтар оқу жұмыстарының қарқыны, әртүрлі оқудан тыс ақпараттардан хабардарлығы бойынша көп жекеленбейтін оқушылардан құрылғаны орынды;
- оқу топтарын жинақтауда оқшылардың өзара қарым қатынасы да ескерілуі тиіс.
Әр түрлі құрамды топтарда жұмыс істеу тиімділігін ғалымдар зерделеп, бес оқушыдан құралған топтар тиімді болатындығы жөнінде тұжырым жасады. Өйткені, 3 тоқушының талқылау жұмыстарын жүргізу үшін қажетті пікірлері мен ұсыныстары жеткіліксіз, 4 және 6 адамнан құралған топтарда жіктелеу пайда болады, ал7 адамнан құрылғн топта әрбір оқушының өз пікірін айтуын мүмкіндік болмайды.
Топпен орындалатын жұмысты ұтымды ұйымдастыру үшін топтарды орналастыру да маңызды мәселелердің бірі. Тіпті қарапайым кеңістікке орналастыру да, олардың өзіндік қасиеттерін қалыптастыруға әсер етеді екен. Жекелеп алғанда, бір-бірімен қатар отырған оқушыларға қарағанда бір-біріне қарама-қарсы отырған оқушылардың арасында барынша белсенді байланыс онайтындығына көз жеткізілді.
Топтық сабақтарды ұйымдастыруда кеңесшіні сайлау мәселесі де маңызды, яғни балалардың оқу іс-әркетерін ұйымдастыруда өзін-өзі басқарудың педагогикалық құралдарын пйдалана алу біліктері қажет. Арнйы жүргізілген эксперименттер ғалымдарға мынандай қорытынды жасауға мүмкіндік береді: кеңесшіні топтың өзі мұғалімнің және жоғары социоиетриялық статусы бар кеңесшінің келісімдерін ескере отырып таңдауы керек; жағдайға байланысты кеңесшілер жиі уыстырылып отырғаны дұрыс.
Осылайша, танымдық мәселелерді шешуде негізінесабақтрға оқушылардың өзара ықпалдастығы, ынтымақтастығы алынатын ұжымдық танымдық іс-әрекет мына түрде көрініс табуы мүмкін:
- Ұжымдық жұмыс принципімен ұйымдстырылған фронтальді жұмыс. Мұндай жұмыстарды ұйымдстыруда берілетін тапсырмалардың түріне проблемалық жағдаяттарды талқылауды, теоремоларды біргіп отырып дәлелдеуі, орындалтын жұмыстың бірігіп талқылауы, бірге отырып әңгіме құрастыруды, картина бойынша бірігіп жұмыстар жсуды және т. б. жатқызуға болады.
- Ұйымшылдық принципі бойынш ұйымдстырылған топтық жұмыс. Оның түрлері: жұптық жұмыс, топтық сауалдар, топпен оқу тапсырмаларын орындау жоспары мен тәсілерін тлқылау, сабаққа дайындалу барысында топтық тапсырмларды орындау, мұғалімнің қойған сұрағына жауап беру мақстында қажетті тәжірибені жасау, тілдік сабақтард диалог жүргізу, топтық сабақтар,әңгімелесу- «дөңгелек үстел», пікірталас элесенттері бір топтық жұмыстар (форум, сараптау топтарының отырысы, симпозиум, жобаларды ұсыну, ойындық-модельдеу бойынша проблемалық пікірталастар, айтыс диалог және т. б.
- Топ жұмыстарының бейнесі ретіндегі топтрдың өзара тексеруі: орындалғн жұмыс бойынша толық немесе жекелей түсінік беру, өзара пікір айту (ауызша, жазбаша, бағалау бойынша пайымдаулар, өз бетінше орындалтын жазбаша, практикалық жұмыстарды өзара тексеру және т. б.)
- Ассистенттердің, кеңесшілердің және белсенді оқу топтарының басқа мүшелерінің жұмысы.
- Оқшы кездесуі.
- Білімді қоғамдық байқауы.
Сабақ жұмсалатын уақыт көлемі және педагогиклық маңыздылығы бойынш жетекші білім беру формаларының бірі болып табылады.Алайда оның (форманың)мүмкіндіктері, артықшылықтары автоматты түрде жұмыс істемейді. Бұл объективті мүмкіндіктер оқушылрдың өзар ықпалдасулары есебінен жүзеге асырылды, өйткені олардың білім алу және өзара қрымқатынастарының сипаты жеке тұлға, іс-әрекет субъектілерін оқыту мен тәрбиелеу міселелерін табысты шешу үшін сабақта ұжымдық танымдық іс-әрекет элементтерін пйдалану маңызы.
Ұжымдық оқу жұмыстрын ұйымдастырудың психологиялық-педагогикалық мағынасы әрбір оқушыны іс-әрекет субъекті тәртібімен қамтамасыз етуде, оның өзін-өзі көрсетуне көмектесеуде. Орынды, әдістемелік тұрғыда дұрыс ұйымдастырылған ұжымдық сипаттағы оқу іс-әркетері арқылы педагогикалық шешуге, яғни әрбір оқушыны тұлға ретінде қалыптастырып дамытуға мүмкіндік жасйды.
Танымдық белсенділіктің мәні. XX ғасырдың 70-80 жылдарында оқыту процесін белсендіруге бағытталған, оның блаға арналған, оқушының оқытудың белсенді субъектісіне айнлуына бағытталған әдістемелік зерттелердің көлемі көбейді. Оқыт процесіндегі радикалды өзгерістердің қоғамдық және педагогикалық сананың қалыптасуна Ж. Пиаже (Швейцрия), Б. Блюм, Д. Ж. Бруннер, Ж. Ганье, С. Эриксонның (АҚШ) еңбектері куә. Ж. Пиаженің айтуынша, мектептер «жаңаша ойлайтынқабілетті адамдар дайындау керек; тек өткен ұрпқтың істегенін ғана қайталамау керек». Белсенділік деген (интинсивтендіру, мығымдық) оқушының іс-әрекеті мен пәнімен «қосылғандағы» дәрежесін анықтайды. Оқушылардың белсенділіктің дағды-біліктерін меңгеру.
Белсенділік—бұл оқытушының белгілі мақсатқа ұмтылған әрекеті, мазмұнды, көлемді қолданылатын және қызығушылығын туыдартын, белсенділігін арттыратын, шығармшылықты арттыратын, білімді меңгерудегі оқушының өзіндік үйренуі, дағды мен шеберліктің қалыптасуы, оларды тәжірибеде қолднуға бағытталған. Бұл ой еңбегінің құлдырау және тоқтап қалудан сқтайтын, жігерлі, мақсатты бағытталған жүйе.
Белсенділіктің негізгі мақсаты—оқушылардың белсенділігін қалыптастыру, оқу тәрбиенің саласын көтеру.
Қазіргі кезде танымдық белсенділіктің мінін ұғындыратын екі әдіс анық белгілі болып отыр. Бір зерттеушілер танымдық белсенділікті әрекет ретінде қарайды, ал біреулер – сапа, жекелік білім деп ұғады. Берілген мәселеге «танымдық әрекет» және «танымдық белсенділік» ұғымдарының енуі тек әрекетті бірлікте қарайтын болсақ онд бұл жағдайда мәселе өзінен-өзі шешілетін сияқты, себебі оқшылардың кез-келген әркеті ойламды шешімді болуы керек.
Оқушылардың оқыту белсенділік мәселесі – терең педагогиклық зерттеулердің пәні. Бұны өңдеуге М. А. Данилов, Р. Г. Лемберг,
И. Я. Лернер, М. И. Махмутов, М. Н. Скткин, И. Ф. Харламов, Т. И. Шамова, Г. И. Щукин, А. Х. Аренова үлестерін қосты.
Оқытудың әдістемелік белсенді негізі болып, танымдық ілімі болып табылады. Танымдық мақсаты – жеке тұлғаның санасындағы белгілі нақтылығында. Тәжірибелік және рухани әрекетте жеке тұлға өзін қоршаған әлемге әсерін тигізе отырып, өзінің қажеттілігі мен мақсаттарынасәйкестендіріп оны өзгертеді және тниды. Бұл танымдық процестің ең жалпы үлгісі. Алайда, белсенді-танымдық ерекшелігінің мәні неде екенін тщүсіну үшін, субъектінің санасында танымдық нақты әлемнің көрінісінің екі деңгейінің барын (реподуктивті және продкутивті) бірінен-бірі танымдық процестің жүріп отыру айырмашылығы бар екенін атап кету керек.
Реподуктивті танымдық деңгейінде (оқыту материалы) сырт қабылдауға берілген күйінше қабылданады. Кейбір зерттешілер реподукцияны бір енжар нрсе сияқты қарайды, әрине ол шындыққа ұлспайды. Білім мен әрекеттің әдістерін меңгеруде оқушылардың мқсатты бағытталған әрекеті, оқушылар жағынан әр уақытта белсенді болып келеді, тек бұл белсенділіктің деңгейі әр түрлі болады. Сонымен бірге әрекеттің басқа элменттері болуы мүмкін (Т. И. Шамова). Дидактикалық көзқраста бұл әркет бұрынғы өтілген мтериалдың бірнеше рет қйталануы, әр түрлі жаттығулар мен тапсырмалар орында арқылы іске асады. Танымдықтың жоғары деңгейі – бұл продуктивті, белсенді танымдық. Бұған тән ең алдымен, оқушының оқыту материалына деген өзгешелік қатынасы. Осының барысында, тек қана оқыту ықплы өзгермейді, сонымен бірге, оқыту мақсатына субъект – оқушы да өзгереді. Белсенді танымдық кезінде оқушы оқып үйреніп жатқан материалдың мазмұнына жңа сұрақтр қояды, оның мәселесін қлыптастырады, оны шешуге жаңа әдістер іздейді. Таным оқушылардың құбылстар туралы терең білуге ған емес, оны ерекше ұғынуға, меңгеріп жатқан білімге және танымдық процеске қатынасына бағытталған. Белсенді танымдық әрекетте, яғни, тек білімді, білік пен дағдыны меңгеру қатынастар пайда болады.
Танымдық белсенділік жеке тұлғаның әрекетіне қалыптасады. Бұл ұғымдардың арасындағы қарым-қтынстыты шамалы тур келгендік қатынс деп білуге болады. Бұл танымдық белсенділік оқытудың интенсивтендіруі мен мәнін белгілейді. Бұл танымдық әркетте қалыптсып анықталады, бірақ бұл құбылыстар (ұғымдар) ұқсас деген нарсе емес. Танымдық белсенділіктің құрылымында жеке тұлғаның сапсы ретінде келесі компоненттер ерекшеленеді: оқу тапсырмаларын дайындауға әзірлік; өзіндік әрекетте ұмтылыс; тапсырма орындаудағы саналылық; оқытудың жүйелілігі; жекелік деңгейді көтеруге ұмтылыс т. б.
Оқушыларды оқыту мотивациясының тағы бір маңызды жағы белсенділікпен байланыста болады-бұл дербестік, оқыту анықтмасы мен байланысқн, әркет құралдары, үлкендердің және мұғалімнің көмегінсіз оқушылрадың өздерінің іске рласуы. Танымдық белсенділік пен оқушылардың дербестігі ажырамайтын зат: белсенді оқушылар, Әдеттегідей көбіне дербес; оқушының жеткіліксіз жекелік белсенділігі оны бсқалардан бірте-бірте дербестіктен айырады.
Оқшылардың тнымдық әрекетінің белсенділігі. Танымдық әрекеттің белсенділігін оқытудғы құралдары мен әркеттерін табу мәселесі ғасырлр бойына жалғасады.
Қазақтың ағартушысы Абай Құнанбаев, Ы, Алтысарин қоғамдық қйраткер және педагогтар А. Байтұрсынов, М. Жұмабаев, Ж. Аймаутов, өздерінің еңбектері мен тәжірибелік әркеттерінде оқушыларды шығармшыылықты дамытуға, ойларын жүйелеуге шқырған. Кеңес әдіскерлері мен психолгтары Л. С. Выготский, Б. Г. Есипов,
Л. В. Занков, В. В. Давыдов, Р. Г. Лемберг, И. Я. Лернер, М. Н. Скаткин дамып келе жатқан оқытудың тәжірибесі мен теориясына және оқушылардың танымдық әрекетінің белсенділігіне үлкен, зор үлестерін қосты.
Дәл қазіргі кезге білімнің кең көлемді қоры жиылған оқушылардың танымдық әрекетін белсендіру. Солардың ішінде ең маңыздысына тоқталайық.
- Әркеттік жақындасу оқушыларды танымдық әркетке тәрбиелеу. Әрекеттік жуықтаудың негізінде әрекет теорниясы жатады. Оның негізі: жеке тұлға әркетте қалыптасады (бұл туралы Қытай даналығында былай делінген: «Маған айт-мен ұмытып қаламын; маған көрсет – мен есімде сақтаймын; маған өзіме жасауға бер – мен үйренемін»). Оқыту процесін ұйымдастыратын мұғалімдерге әрекеттің құрылымын білу өте маңызды. Оның негізгі түрлері: мотиві, мақсаты, мәселелер, мазмұны, құралдары, әдіс-тәсілдері және қорытынды. Бұлай дегеніміз, мұғалім көптеген құралдар арқылы оқушының ойлау қабілеті, тәжірибелік шамасына әсер ету керек. Осы компоненттердің барлығын мұғаліммен бірге оқушы да меңгеруі керек.
Педагогтарға сонымен бірге оқушылар әрекеттерінің негізгі түрлерін білу керек: оқыту – танымдық, әлеуметтік, еңбек, ойын, талғамдық, денешынықтыру – сауықтыр. Әрекеттің барлық осы түрлері оқытушы мен оқшының өзара қатынасынан тұрады. Әрекеттің бұл түрлеріне өзара байланыстыру өте маңызды.
- Гуманистік психология және педагогика ілімдеріндегі жеке бағытталған жуықтау төменгі саладай қалыптасады (К. Роджерс):
- Индивид үнемі ауысып отыратын әлемнің ортасында өмір сүреді. Оған қоршаған әрекетті қабылдаудың жеке әлемі өте маңызды; бұл жекелік әлем әлі сырттан ешкімтанып білмеген.
- Қоршаған әлемге адам жеке қабылдау және өзінше пайдалануға ұмтылады; өзіндік жетілдіруге ішкі қажеттілік қасиеті болады. Жеке тұлғаның дамуы үшін қажет өзара түсіністік, тек қарым-қатынас жасау қорытндысында ғана толық жетеді.
- Өзіндік жетілу, даму-ол қоршаған ортамен, басқа адмдар байланыста болады. Адамға тура және жасырын байланыстар нәтижесінде пайда болатын, оның өзіндік түсінігін шығаратын сырт көздің берген бағасы өте маңызды, оқушының өзіндік түсінігін шығаратын сырт көздің бергн бағасы өте маңызды, оқушының өзіндік толымдық әрекетінде мұғалім жеке бағытта оқыту жағдайында ең зор ұйымдастырушы – нұсқалық жоспарлар, дифферианцалды әдістер, шығармашылық үй тапсырмалары, сабақтан тыс оқушы әрекетін ұйымдастыру арқылы жоғарғы сапаға жетеді. Жоспарлау мен бірге педагогика әдістері кіреді.
- Оқыту процесінде деген зерттеушілік өткендегі іс-әркетпен байланысты. Атап айтқанда өзіндік танымдық оқушының әрекетін қамтамасыз етеді,, ойлау қабілетін дамытады, өзіндік білім алуға дайындалады. Оқушыларды зерттеу үшін әртүрлі іздену әдістері қолданылады (эврика іздену): ізденіс әңгімелер, өзіндік шешім (мұғалімнің басқаруымен) ережелер, формулалар, түсініктер, стандарт емес есептердің шығарылуы, лабороториялық және тәжірибелік жұмыстар, бақылаулар. Мектеп тіжірибесінде жеке жәнеұжымды түрде оқыту жұмысының топтық ізденіс түрлері, әдісі.
Мәселелеп оқыту (проблема қою) – ізденіс танымдық әрекеттің негізгі құралы. Мәселелеп оқытудың қайнар көзін Сократтың ізденіс әңгімелерінен көруге болады, бұл жерде ол сұрақ қою және әңгімені қисынды құрастыру арқылы өзінің оқушыларын қарама-қайшылыққа, әрі қарай тиісті қорытынды жасауға жетектейді.
Қазіргі кездегі ізденіс ойлау құралдары бойынша педагог пен психологтардың зерттеулері (Ю. Н. Кулюткин), мәселелеп оқытуда (И. Я. Лернер, М. И. Махмутов, В. Н. Максимова, В. Оконь т. б.) оқушылардың ізденіс зерттеу есептерін шешуде танымдық әрекеттері басқаша екенін көрсетеді. Ізденіс әрекеті бірқалыпты жүріп отырады, кей жерде айқын көрінеді (О. К. Тихомиров). Бүкіл мәселелеп оқытудың мәні ерекше жағдай оқу процесінде пайда болады, оқушы белгілі шешімге келе алмай, не болмаса қатыса алмайды. Мәселелі жағдайда оқушының білмі мен алдына қойған мақсаты арасында қарама-қайшылық туындайды. Мәселелеп оқыту алгоритм мәселені қою және сезіну, жеке шығару, одан әрі қарай мәселені шешудің дұрыстығын тексеруден тұрады. БЮұл кезде ізденіс әңгімелері, дискуссия (пікір талас), мәселесі мазмұндамалар т. б. пайдаланылады.
- Оқыту алгоритмі белгілі бір түрдегі есепті шығаруда қатаң ережелердің қажеттілігін бекітеді. Оқыту процесі ауыр да сенімсіз болды, егерде типтік есептерді шығаруда оқшы жаңа жолдар іздеп, оқушы математикалықесептерді толық сандармен, бөлшектермен шығаруда белгілі бір ережеге сүйеніп, сол сияқты тілді меңгеруде. Алгоритмсіз адам қарапайым автоматтар мен техниклық құралдарды да пайдалана алмайды (компас, телефон т. б.) Алгоритмдеу програмалап оқытумен тығыз байланысты, оның мәні нақты хабарламаның таңдауынан тұрады, ал оқушыға аз мөлшерде беріліп отырылады қадам қозғалысы шегінде кері байланыс орныққанын бірден көруге , түсінікті ме түсніксіз бе, меңгеріледі ме, меңгерілмейді ме, есеп шығарылады ма, шығарылмайды ма. Программалап оқытудың талассыз ерекшеліктеріне қарамастан бұл жуықтады жалғыз және көп салалы деп қабылдауға болмайды. Егерде оқушы сабақтан сабаққа програмаланған оқулықтың мәтіні соңында үздіксіз жүріп отырса, егерде ол оқыту машинасымен жұмыс істесе, онда прграмалап оқыту жағдайында оқушының бастамасы кеңейді.
- Оқытуды компьютерлеу. Компьютер дегеніміз-маманның еңбегінің нәтижесін сапалы өзгертіп отыратын құрал. Адамның танымалдығының қралы ретінде ЭВМ-ның қолданылуы, білімнің апйдалану мүмкіндіктерін көбейтеді, ойлау әрекетінің жаңа формаларын дамытуға жағдай жасайды, оқыту сапасын арттырады.
Бірінші сатыда компьютер оқу әрекетінің пәні болып табылады, оны меңгере отырып, оқушылар осы машинаның жұмысы туралы білім алады, дағды білігіне үйренеді, оператор жұмысының дағдыларын меңгереді. Екінші сатыда компьютер оқу есептерін шығарудың құралына айналады. Компьютер оқытуда пайдалнатын қосымша техникалық құрылым ғана емес, сонымен бірге ол тиісті жоспарларды қамтамасыз етеді. Бұл жерде мәселенің бір жағын – құрастыру және ЭВМ-ді қосуды көптеген қиыншылықтарды жеңе отырып – инженр орындайды, ал екіншісін – педагог; себебі ол есептеу машинасының жұмысына қонымды негізделген дидактикаға сәйкес пен оқытудың адам әрекетін реттейді. Оқытуды жалпы компьютерлеу үшін алгоритмді ойлау қасиеттерін меңгеру керек.
Компьютердің келлесі бір қиындығы оның құрамы дидактикалық жүйеден басқалармен қатар тұрғандығында (мақсаттары, мазмұны, әдістері, оқушы мен мұғалімнің әрекет тәсілдері). Бұлар өзара тығыз байланыста, біреуіндегі артынан екіншісін жетектейді. Сол себепті мектеп сыныптары мен жоғары оқу орындарындағы есептеу машиналарының орнығуы компьютерлеудің соңын емес, басталуын көрсетеді, яғни оқыту технологиясының жүйелігін. Гигиеналық нормалардысақтамаудың компьютермен жұмыс істеу барысында оқушының денсаулығына үлкен зардабын тигізетінін де естен шығармау керек. Сонымен бірге компьютермен жұмыс оқушы мен мұғалімнің қарым-қатынасының орнын толықтыра алмайды.
- Қазіргі мектепте дифференциалды оқыту кең көлемде қолданылады (И. Э. Унт, Е. А. Рабуньский т. б.) Бұл жерде маңызды жуықтау аясы оқушылардың әртүрлі білімінің дмуының көкейкесті деңгейіне сүйену, сонымен бірге «қарқындап дамудың шекарасы» біртінде әрқйсысын білімді меңгерудің жаңа әдістеріне көшіріп отыру. Бұл жуықтаудың қиыншылығы – білім бағдарламасын, дағды мен білікті, пәндік жүйеде әрқайсысы меңгеру керек. Бұл меңгерудің деңгейі әр түрлі дәрежедегі оқушылар үшін жоғары болуы керек. Ешқандй есту, сөйлеу және қабылдау кемістігі жоқ әрбір оқушыға бұл жуықтдың көмегі, ол яғни барлық нақты танымдық әрекеттің жоғары деңгейдегі мүмкіндіктеріне иегер бола алды деген сөз. Қазіргі мектептерде, оқушылардың әр түрлі дәрежесіне бағытталған оқыту тапсырмаларын дифференциалдап, оқыт жағдйында не мұғалім бере алады, не болмаса оқушылардың өздері таңдауларына болды. Егерде оқшы өзі таңдап алған болса тапсырманы, онда мұғалімге оны алдағы қателіктерден сақтндыру, сонымен бірге оның мүмкіндігіне есеп шығаруды тапсыра алады және де оқушының осыған деген құштрлығының деңгейін анықтай алады. Бірақ та дифференциалдап оқыту жуықтау бола алмайды, себебі оқу процесі оқытудың басқа да маңызды, оқушылардың дамуына бағалы да мәнді екені белгілі.
7.Оқушылардың белсенділіктерінің бір бағыты болып ұжымдық танымдық әрекет болып саналады (М.Д. Виноградов, Н.С. Дежников, И.Б. Первин, Х.И. Лийметс, Г. Кусайнов, Н.Н. Хан т.б.) педагогикалық әдебиеттерінде қарым-қатынас мәселесі, оқу процесіне қатысушылардың өзара қатынасы айқын баяндалған. Оқушылардың ұжымдық танымдық әрекеті дегеніміз-бұл оқушылардың біріккен әрекеті, оқушылар ортақ тапсырма орындауда өз істерін үйлестіріл, жұмысты өзара бөліп, әркімнің міндетін мұғалім ұйымдастырып беретін, яғни іскерлік тәуелділік жағдай пайда болады, білімді меңгеруде өзара қарым-қатынас ұйымдастырылады, аса бағалы тәжірибе алмасу жүреді (Н.Н. Хан) ұжымның танымдық әрекеті сабақта да сабақтан тыс уақытта да педагогикалық процессте жүріп отырады. Ұжымдық танымдық әрекетті ұйымддстыру мұғалімнен тек теориялық және әдістемелік дайындықты қажет етпейді, сонымен бірге сынып белсенділерімен маңызды жұмыс жүргізуді талап етеді (ассистенттер, консультанттар, кітапханашылар т.б.). Сонымен, қазіргі дидактика, ізденіс және әртүрлі жуықтауларды шешудегі оқыту процесінің сан қырлы мүмкіндіктерін ашады.
Танымдық қызығушылықтың қалыптасуы. Қызығушылық
(латынша іnterest-мәні бар, маңызды)- адам ерекше сезінетін қимылдың нақты себебі. Қызығушылықты жеке тұлғаның өз әрекетіне бағалық қатынасы деп анықтауға болады. Оқушының танымдық қызығушылығы — танымдық саласына қатынасынан пайда болады. Оқуға, білуге деген қызығушылық танымдық белсенділіктің қозғаушысы екені белгілі. Л.С. Выготский былай деген; «Ең алдымен баланы бір әрекетке тарту үшін, сен оны қызықтыр, оның бұл әрекетке дайын екенін білу үшін қамқорлық жаса, осыны іске асыру үшін барлық күшін, салатынын және бала өзі қимыддайтынын, ал оқытушы болса тек сол әрекетті басқарып, бағыттап отыруы керек. Оқушылардың танымдық қызығушылығы олардың білім сапасы мен даму деңгейіне байланысты, ойлау әрекетінің әдістерінің қалыптасуына тәуелді».
Танымдық ынта-ықыластардың қалыптасуы. Ынта-ықылас (интерес)-(лат. іnterest- — мағынасы болу, маңызды) -әрекеттің адам аса маңызды деп түсінетін шынайы себебі. Ынта-ықыласқа субъектінің ез іс-әрекетіне дұрыс баға беру қатынасы деген анықтама беруге болады. Танымдық ынта-ықылас оқушының таным объектісіне деген эмоционалды қатынасында көрінеді. Оқуға деген ынта-ықыластың танымдық белсенділіктің қозғаушысы екені белгілі. «Баланы қандай да бір іс-әрекетке шақырып келсе, ең алдымен, оны қызықтыру керек, оның осы іс-әрекетке әзір екенін; осы іс-әрекет үшін қажетті барлық күш-жігерінің жиналғанын; баланың өз бетінше әрекет ететінін, мұғалім тек оның іс-әрекетін басқарып, бағыттайтын болады, осының бәрін анықтап алу керек» (Л.С. Выготский).
Танымдық іс-әрекетке деген ынта-ықыласты оятуда келесі қызметтердің маңызы зор: оқудағы жетістікті камтамасыз ету; оқушылардың аргга калуының алдын алу; «кауіп-катер балаларының» диагностикасы; үлгермеушілікті болдырмау; оку материалының мазмүны (тарихи сапарлар, өмір тәжірибесінен мысалдар, мемлекет стандарт шегінен асу, т.б.); білім берудің әртүрлі формалары мен әдістері, жаңа педагогикалық технологияларды қолдану; мүғалімнің окушыларға кдтыкасы; балалар үжымының қоғамдық пікірі; ақыл-ой қабілеттілігі мен жалпы оку біліктерін дамыту. Олардың кейбіреуін нақтырақ қарастырайық. а)Оқудағы жетістікті кдмтамасыз ету. Жетістік — адамның белсенді іс-әрекетінің ең маңызды қозғаушы күші. Бұл психологиялық феномен балалық және жасөспірім шакта-басқа себеп-сылтаулар мен ынталандырушылары әлі түрақсыз немесе тиянақсыз болғаңда ерекше көрініс табады. Үлгерімі нашар, өз катарынан артта қалған баланың оқуға деген ынта-ықыласы тез жойылады, оның сабақтағы танымдық белсенділігі төмендеп кетеді.
ә)Окушылардың артта қалуының алдын алу, қиыншылыктарға тап болғандардың бәріне көрсетілетін әртүрлі көмек-оқу процесінің нәтижелілігін арттырудың айқын бағыты. Қазіргі мектеп үлгерімі нашар оқушыларға зсөмехтесуде жеке-жеке шараларды қодданудан гөрі барлық оқушылардың оқудагы, танымдық белсенділігінің шарты ретіндегі жетістіктерін қамтамасыз ететін түгастай бір жүйе Х&лыптастырады.
б) «Қауіп-қатер балаларының» диагностикасы және олардың оқудағы киыншылықтарын болдырмау. Ұзақ уақыт бойы оқу процесі балалардың екі категориясының есебінде құралып келген, бірінші категогрия — «қалыпты балалар» категориясы, яғни баланың дамуы өз жасына сәйкес; және аномалды балалар — дене және психологиялықдамуъшда айқын ауытқулары бар балалар. Соңғы он жылдардағы ғылыми зерттеулер балалардың осы екі категориясы арасында аралық буын бар екенін дәлелдеді, осы аралық буынға оқудағы қиыншылықгары және мінез-қүлығындағы ауыткулары бар балалар жатады, оларды көбінесе «қауіп-қатер балалары» деп атайды.
Олардың бойында дене және психологиялық дамуында көзге көрінетін аномалиялары жоқ. Алайда жағымсыз жанұялық және әлеуметтік жағдайлар салдарынан бұл балалардың, мектеп жасына жеткен кезде, мектепте жақсы оқу үшін қажетті қасиеттері мен дағдылары жоқ. Денсаулығының әлсіздігі, жұмыс қабілетінің төмен болуы, өз құрдастарынаң психикалық дамуы жағынан артта қалуы қауіп-қатер факторы, үлгермеушілік, мектепке үйрене алмаушылық, тәртібінің нашарлығынын себептері болып табылады. Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымының мәліметі бойынша қауіп-қатер балаларың бастауыш мектеп оқушыларының 20%-ға жуығын құрайды.
«Қауіп-қатер балаларымен» жұмыс кезінде баланың даралық ерекшеліктерін ескеретін әртүрлі әдістер қолданылады. Осы әдіс негізінде бірнеше негізгі принциптер жатыр: баланың дамуындағы мықты деген жақтарына сүйену; мақсатты және оқушының оны орындай алуын нақты анықтау; үздіксіз кері байланыспен қамтамасыз ету; баланың жеткен нәтижелерін ғана емес, сондай-ақ оның оларға жетуге деген талпынысы мен ықыласына әрдайым оң баға беру. Осы принииптердің жиынтығы оқушыға жетістік атмосферасы мен жетістік сезімін кешуді қамтамасыз ету керек, ал ол себеп-сылтау өрісін жок қылатын жетіссіздікке бой ұру каупі бар баланың танымдық белсенділігінің басты шарты болып табылады.