Р.Бердібаев 2 – желтоқсан 1927 жылы Оңтүстік Қазақстан облысы Түркістан ауданы ,Ащысай кентінде дүниеге келген. 1949 жылы Қызылорда педагогикалық институын бітірген. О.Қ.О.Жетісай, Түркістан аудандарының мектеп директоры, аудан оқу бөлімінің инспекторы (1949-1953) болған.
Эпос жанры жөнінде фольклор ғылымының корифейлері Ә.Қоңыратбаев, М.Ғабдуллин, т.б. ғалымдар әр кезде қадау-қадау ойлар айтқан болатын, бірақ , бұл пікірлер әрі қарай толығымен дамытылмай қалып жатты, жеткілікті дәлелденбеді, осы олқылықтың орнын толтыруда тер төккен Р.Бердібаевтың орны ерекше.
Эпос – ең қызықты жанр және көнелілігімен құнды. Ол барша халықтарға ортақ, сонысымен асыл. Р.Бердібаев бұл жанрды қазақ халқының жеке мұрасы етпей, бауырлас елдердің көне дүниелерімен салыстыра, сабақтастыра үндестіреді.Тува халқының батырлық аңызы «Бокту – Кирши мен Бора Шэллейді»; башқұрттардың «Заятелек пен Сұсұлуын» қазақ фольклорының ең көне эпосы «Құламерген, Жоямерген» және «Мұңлық Зарлықтың» ортақ белгілерін, ерте дәуір нышандарын , әсіресе соңғы жырдағы «мұратына жетіп, бақытқа кенелуді» ертегі мен эпикалық жырларға тән екенін көрсетеді.
Р.Бердібаевтың эпос туралы айтқан әр ойы ғылыми дәлділігімен, тиянақты пікірлерімен қымбат.
Ғалымның халық ауыз әдебиетін саралауда еткен еңбегі ұлан – ғасыр. Халық ақындарын жастайынан тыңдап, халық әдебиетінің тас бұлағына бала кезінен қанып өскен сыншыл ғалым бұл салада, яғни эпос жанрын зерттеуге арналған – Қазақ эпосы (1982), Сарқылмас қазына (1983), Эпос мұраты (1997), Эпос – ел қазынасы (1995 жаңа басылымы 2005), т.б еңбектерін ерекше атауға болады.
Соның ішінде ғалымның «Қазақ эпосы» атты монографиясы қазақ фольклортану саласындағы кезеңдік жаңа құбылыс болып табылады. Әрине, қазақ фольклористикасында эпос туралы аз жазылған жоқ. Ал, Р.Бердібаев сол «көне объектіге» жаңа қырынан келіп, қазақ эпостарын стадиялық және типологиялық жағынан зерттеп соны ой қорытады.
Профессор Р.Бердібаевтың фольклорлық еңбектерінің ішінде қазақ эпосының генезисін, даму жолдарын, жанрлық ерекшелігін сипаттайтын зерттеулерінің маңызы зор.Ғалым эпостық туындыларды жанрлық-стадиялық тұрғыдан қарастырып , күллі эпос жанрын :
1.Көне эпос (архаикалық);
2.Қаһармандық эпос;
3.Ғашықтық эпос;
4.Тарихи эпос деп төрт топқа жүйелейді.
Ғалымның эпос жанрына әкелген сонылығын үш түрге бөліп көрсетуге болады:
- Ол қазақ халқының аса бай эпикалық мұрасын жанрлық-стадиялық тұрғыдан талдап, тану принципін тұңғыш рет ұсынды. Қазақ эпосын бұрыннан зерттеген Ә.Марғұлан, Ә.Қоңыратбаев, Е.Ысмайлов, сынды ғалымдар эпосты көбінесе тақырыптық және хронологиялық белгілеріне сәйкес жүйелеп топтастырған болса, Р.Бердібаев дастандық туындыларды жанрлық және стадиялық сипатын қоса қамтып тексеріп, ғылыми жаңалық әкелді.
- Р.Бердібаевтың зерттеу еңбектерінде кездесетін тағы бір ерекшелік – қазақ фольклортану ғылымында ондаған жылдар бойы ауызға алынбаған, тұрпайы социологиялық көзқарастың үстем кезінде «халыққа жат, зиянды» деп қаралған бір топ эпос-дастандарды зерттеуі. Олар: «Едіге батыр», «Ер Сайын», «Шора батыр», «Қарасай Қази», «Орақ Мамай» тәрізді жырлар.
- Ғалымның фольклортану еңбектеріндегі үшінші сонылық – түркі халықтарының эпикалық аңыздауларын салыстырмалы – типологиялық тәсілмен зерттеудегі бастамашылдығы. Бұл тәсіл фольклор шығармаларындағы ұқсастық табиғатын неғұрлым нақтырақ тануға мүмкіндік береді. Р.Бердібаевтың «Түркі халықтарының тарихи – генетикалық типологиясы» деген еңбегінде түркі халықтарының эпосындағы үндестіктер мен сарындастықтар түбірін үш жүйеге бөліп тексеруді ұтымды деп табады. Олар:
- Тарихи – типологиялық салыстыру.
- Тарихи – мәдени типология.
- Тарихи – генетикалық типология.
Автор осылардың әрқайсысына тән өзгешелікті нақтылы көрсетеді. Мәселен, ғалым «Едіге батыр» дастанын ноғай, қазақ, татар,башқұрт, қарақалпақ халықтары өз туындысы деп есептеуі бұл елдердің әуел бастағы генетикалық туыстығынан, бәрінің де бір заманда Алтын Орда империясының құзырында жасалған бауырлас елдер болғандығынан деп түсіндіреді. Сондай – ақ «Алпамыс батыр» дастанының ең көркем классикалық версиялары қазақ, қарақалпақ , өзбектер арасында сақталып, дамуы, осы халықтардың құрамындағы қоңырат тайпасының этностық тарихымен байланысты екенін дәлелдейді.
ҚАҺАРМАНДЫҚ ЭПОС
Әрбір халықтың да эпикалық аңыздаулары қатарынан қаһармандық жырлардың алатын орны үлкен. Бұлай болуының түрлі себептері бар.
Ең алдымен батырлық эпос елдің сан ғасырларда бастан кешкен тарихын, салт-санасын өзгеше көркем жинақтайды; түрлі оқиғаларға өзіндік көзқарасын, бағасын белгілейді, алдан күткен үмітін, аңсарын білдіреді. Тарихта орын тепкен белгілі оқиғалар мен істердің дәлме-дәл шежіресі, көшірмесі болмағанымен, қаһармандық эпос сондай құбылыстардың терең, түпкілікті мәнін, тұжырымын аңғартады. Осы тұрғыдан алып қарағанда батырлық жырлар тарихтың желісі де емес, әрі сол желіден мүлде «қара үзіп» те қалмайды. Эпикалық жинақтаулардың қайталанбас ғажайып табиғатының бір қыры осында. . // Эпос мұраты.34б//
Батырлар жырының көпшілігі халықтың отанды сүю, басқыншы жаудан ел қорғау, халық үшін ерлік еңбек ету идеясынан туған. Басқыншы жаудың шапқыншылық шабуылдарына қарсы аттанған , одан ел-жұртын қорғап қалған батырларды, олардың ерлік істерін ардақтап халық аңыз-әңгіме, жырына қосқан. Батырлар жыры өзінің қалыптасып даму процесінде талай қоғамдық және таптық ой-сананың , көзқарастардың алуандаған әсерін бойына жинай береді. Әрбір қоғамдық құбылыс , әрбір тап батырлар жырын өз тілегіне, өз мүддесіне сай етіп өзгертіп отырған, олар батырлар жыры арқылы өздерінің қоғамдық және таптық идеясын таратуға тырысқан. // Х.А.Ә. М.Ғ//
Қаһармандық эпостың халыққа қызықты болып, атадан балаға, әулеттен әулетке ауысып, ұмытылмай келуінің тағы да бір құпиясы оның теңдесі жоқ көркемдік бітіміне, өз бойына қиялдау, бейнелеудің алуан өрнектерін сыйғыза білгендігіне байланысты. А. М. Горькийдің ең жарқын, терең, көркемдігі кемел тұлғалар ауыз әдебиетінде жасалған дейтін тұжырымы мейлінше ақиқат. Ерліктің, Отан сүйгіштіктің, белгілі бір мақсат жолында жан аямай күресетіндіктің, намыстылықтың неше алуан үлгісін танытатын қаһармандар эпос туындыларында көптеп кездеседі. Әсіресе қаһармандық жырларды ел жүрегіне жақын ететін олардың отаншылдық идеямен суарылғандығы. Адам қоғамы дамуының барлық кезеңінде де рудың, тайпаның, мемлекеттік бірлестіктердің тыныштығын, бүтіндігін қорғау, қастасқан жауды жеңіп, бақытты өмір орнату мәселесі ең күрделі проблема болып келген. Дәл осы аңсар батырлық жырлардың айрықша сипаты болып табылады.
Қазақ эпосының күрделі бөлігін құрайтын батырлар жырында осы белгілер толығымен бар. Әрине әрбір жырдың құрылысына, идеялық бағытына лайық ерлік идеясы түрлі дәрежеде көрініс береді. Сонда да болса қаһармандық аңыздаулардың басты пафосы — ерлік, Отан қорғау болып келеді.
Батырлық жырлардағы ерліктік сипаты өзгеше. Мұндағы қаһармандар ел үшін қандай да болмасын қауіпке қарсы барады, жаулармен арпалысады, неше түрлі сергелдең, сарсаңға, ауыр сындарға душар болады; ақырында жеңіске, мұратына жетеді. Міне, осындай «жеңілмейтін қаһармандарды» суреттеуі және оның басына ең асыл қасиеттерді жиып беруі халық қиялының шексіздігін көрсетеді және эпикалық жырлардың ерекшелігін танытады.
Бүкіл қазақ жырында эпикалық жаулары екеу-ақ — қалмақ пен қызылбас болып келеді.. Тек Мұрын жыраудан жазылып алынған жырларда ғана тағы да бір эпикалық дұшпан — ындыс аталады. Қазақ халқының сан ғасырлық тарихында ұшырасқан жауларының аты-жөні бұл көрсетілгеннен анағұрлым көп болғанын білеміз. Бірақ, олардың нақтылы аттары уақыт өте келе ұмытылып, кейінгі замандағы көп жауласқан ел — қалмақтар ғана эпикалық дұшпан деп саналған. Мұның тағы бір себебі эпикалық шығармалар тек өткен дәуірдің шындығын ғана бейнелеумен шектелмей, өз кезеңінің де жанды оқиғаларын қамтып отыратындығында. Эпостың ұмыт болмай ғасырдан ғасырға ауысып, ұласып келуінің де мәні оның заманалық тілектерге жауап бере алатындығында. Міне мұндай жағдайда ұмыт бола бастаған бұрынғы эпикалық жаулардың, ру мен тайпалардың атаулары кейінгі нақтылы тарихи жағдайларға, эпикалык, процестерге лайық өзгеріп, жаңарып отыруы заңды кұбылыс. Қазіргі түркі халықтарының шығу тегі бір эпикалық шығармаларындағы ру, тайпа, қаһарман аттары кейде сәйкес келе бермеуі де олардың бертінгі тарихи өмірінің өзгешелігінен туса керек. Тіпті мұндай айырмашылық бір халық көлеміндегі жырдық версиялары мен варианттарынан да байқалып отырады.
Жырларды оқу үстінде және де бір заңдылықты аңғарғандай боламыз. Ел жадында әйтеуір батырлық, күштілік атаулының бәрі сақтала бермейді екен. Батырлық ру, тайпа, ел қорғауға, азаттық күреске жұмсалғаны ғана ерекше ілтипатқа алынған. Рулар арасындағы жүріп отырған әдеттегі талас немесе көрші халықтарға жасалған әділетсіз шабуыл халықтың эпикалық санасында «ақтала» бермейтіні байқалады.
Кейде рулар арасындағы барымта немесе өзге елдерге жасалған әділетсіздік эпостан көрініс тапқанмен, олар мадақталмай, қайта кінәлау, айыптау тұрғысынан жырланатынын аңғару қиын емес. Өмірде жақсы істердің ғана өлмес даңққа ие болатыны секілді эпостың талғайтыны да қалың қауымға пайдасын тигізген ірі оқиғалар болмақ. Халықтың әділетсіз соғыстарды, кімге де болса да нақақтан тиісіп, зәбір көрсетуді қолдамайтын көзқарасы эпостың өзінен де айқын көрініс беріп отырады. «Қобыланды батыр» жырында Қобыланды, Қарамандар Қазан ханды жеңіп қайтар жолында Көбіктінің де елін «олжалай» кетпек болған әрекеті тосын қиыншылықтарға кездестіретіні мәлім. Осы жолы Қобыландының өзі қолға түсіп, Қарлығаның көмегімен ғана тұтқыннан босайды. Эпикалық сана әділдік пен қиянат мәселесінде ешқашан ауытқымай, адаспай отыратынының бір мысалы осы.
«Қобыланды батыр» жырында батырлар бастан-аяқ қыпшақ елінің, кең мағынасында алғанда ноғайлы жұртының мүддесі үшін күреседі. Қобыландылар Қазан ханның еліне ежелгі кекті қуалап, ата жау болған соң ғана аттанады. Қазан да, Көбікті де, Алшағыр да кез келген сәтте қыпшақты шауып алуға әзір тұрған бітіспес, мәмлеге келмес жаулар деп есептеледі. Сондықтан да Қобыландының оларға аттануын «эпикалық сана» ақтайды, өте қажет, орынды әрекет деп есептейді. Қобыландының жорығына ноғайлы қауымының бір бөлегі болып саналатын қият руы, оның Қараман бастаған батырлары да қатысады.
«Алпамыс», «Ер Тарғын», «Қамбар батыр» жырларының да жетекші сарыны ел мүддесі үшін жасалған ерлікті мадақтау. Бұл мақсат, әсіресе, «Алпамыста» айрықша куатты сезіледі. Алпамыс өзінің қалыңдығы Гүлбаршынды жау ортасынан сан түрлі ерлік көрсетіп, алып қайтқанда да, Байбөрінің жылқысын айдап кеткен қалмақ ханы Тайшық әскерін қырғанда да қапысыз батыр, қоңырат кегі үшін шыбын жанын аямайтын адал перзент болып сипатталады. Алпамыстың барлық әрекеті өз басы үшін емес, бүкіл қоңырат руластарының теңдігі мен бейбіт өмірі үшін болады. Осы мақсат жырдың бойына өшпес, нұрлы идея дарытады, орталық қаһарманды халық махаббатына бөлейді.
Үстірт қарағанда «Ер Тарғын» жырында батырдық намыс отына қайралып, хас дұшпанға атой салуына тікелей себеп жоқ секілді. Өйткені эпоста Тарғыннын өзі елінен кылмысты болып, бой тасалап кеткен, Қырым жұртына сіңген адам болып көрінеді ғой. Бірақ шындығында ол қалмаққа діні, тілі, тағдыры бір ноғайлы атынан аттанады. Бұл оның ұмтылыстарына табиғи негіз, «дәлел» бола алады. Бір кезде бүгінгі қазақ, ноғай, қарақалпақ ноғайлы деген жалпы атпен мәлім болғаны белгілі. Тарғын түптеп келгенде жалпы ноғайлының намысын жыртқан ер есебінде көрсетіледі. Оның жауды жайпап түсетін қайратында шек жоқ болып сипатталады.
Сонда да болса Ер Тарғынның артында тілектес өз елі, туған отандастары тұрмағаны оны кейде қиындықтарға душар етеді. Бұл, әсіресе, Тарғынның Ханзада ханның жауын мұқатып беріп, өзі кездейсоқ ағаштан құлап, белі мертіккенде, айдалада қалдырылған кезінде айрықша жанға батарлық болады. Мұның соңында қалың қоңыраты мен қыпшағы тұрған Алпамыс, Қобыландыдай сенімді, жанқияр тірегі жоқ екенін эпос бүркемелемейді. Қатал шындықты эпикалық жырау қаз-қалпында, бүкпесіз бейнелейді. Ханзада хан елі жұртқа тастап кеткен Тарғынның монологынан бұл хал анықтанылады.
Белге қылар емім жоқ,
Бұл шамаға келгенде
Ажалым ағаштан болды ма,
Ауызға жерге жемім жоқ.
Егер өлсем бұл жерде,
Сүйегімді ұстар теңім жоқ!
Көк шалғынның үстінде
Көгеріп келіп жатырмын,
Үстіме киер кебін жоқ .
Бұл айтылғаннан эпоста ерліктің себебі мен қаһарман тағдырын суреттеудің түрлі-түрлі жолдары болатындығын көреміз. Бірақ жырдың құрылысы, ішкі дәлелдемелері өзгеше бола тұрса да, жалпы пафосы мен шешімінде үндестік анық болады. Қобыланды, Алпамыстар секілді Ер Тарғын да ақырында «мұратқа» жеткені хабарланады.
Қаһармандық эпоста батырдың жастай күш иесі болғанын көрсету шарт болатын. Ал «Қамбар батырда» қаһарманның ерте есейгендігі, жасынан үлкен істерге қабілеттілігі біртіндеп көрсетілмегенімен, болашақта қалмақтың бетін қайтаратын батырдың тегеурінді қимыл-әрекеті алдын ала сездірілген. Бір ауылдың қамы үшін аңшылық етіп жүрген Қамбар кейіннен жалпы ноғайлы елі намысын жықпай, батыл ұрысқа шығады.
Зерттеушілердің көрсетуі бойынша каһармандык жырлардың көбіне тән негізгі белгілердің бірі — болашақ батырдың ғажайып туысы болып табылады. Бұл сарын (мотив) эпостан бұрынғы жанрларда да (ертегі, аңыз) кездесетіні белгілі. Болашақ батырдың ғажайып туысының мифтік персонаждармен генетикалық байланысы, мифологияның ыдырауы кезеңінде пайда болған кейіпкерлерге қатысы бар екендігі кәміл. Қаһарманнын қандай жағдайда туғанын тәптіштеп айту тек композициялық тәсіл немесе өмірбаяндық қажетті элемент қана емес, мұның мәні тереңіректе жатыр. Байқап қарасақ батырдың туғанына дейінгі ахуалды ескерту үлкен идеялық қызмет атқарады екен. Қартайған ата-ананың, дүйім бір елдің жаратқаңнан перзент сұрап, мінәжат етуі жеке семьялық тілек қана емес, белгілі бір ру, тайпаның шын мүддесі де болып есептелуі эпостың басталуына ерекше құпия қуат дарытқандай болады. Демек, қаһармандық дастан экспозициясы аса үлкен көркемдік роль ойнайды.
Бұл жағдай «Алпамыс батыр» жырында неғұрлым толық түрінде берілген. Бүкіл Жиделі-Байсынды жайлап жатқан Байбөрі байдың салтанатын көсілте суреттеу белгілі мақсатты көздейтінін көп ұзамай білеміз.
Бұрынғы өткен заманда,
Дін-мұсылман аманда,
Жиделі-Байсын жерінде,
Қоңырат деген елінде,
Байбері деген бай шықты.
Тоқсан мың екен қарасы
Мұрындық ноқта тимеген,
Түйешілер мінбеген.
Сексен мың екен маясы.
Шұрқырап жатқан бір жылқы,
Тоғай сайын мың жылқы,
Есебі жоқ көп жылқы
Жиделі-Байсын даласы.
Өз алдына бір бөлек
Торысы мен қарасы.
Аңдай болып көрінген
Бозы менен аласы… .
Бірақ осыншама шалқыған байлық Байбөріге бір мысқалдай да бақыт бермепті. Оның себебін жыр «соншама бай болса да, жоқ еді ердің баласы» деген сөздермен тұжырымдайды. Баласыздықтың зары «Алпамыс батырда» Байбөрі аузымен былай айтылған:
…Алмадың құдай жанымды,
Бір баланың жоғынан.
Ағайын жеді малымды.
Айналайын атыңнан,
Жаратқан жалғыз кұдайым,
Бір баланың жоғынан
Зорлық қылды маңайым.
Өкім кыла сөйлейді
Баласы көп ағайын…
Сүйегім кетті жасық боп,
Досым кетті қашық боп,
Көретін көзім көр болды,
Бір перзентке асық боп.
Аққан жасым тыя алмай,
Перзенттің дағы өтеді.
Баласы жоқ адамның
Әркімге ақы кетеді.
«Байбөрі қу бас» деген сөз
Сүйегімнен өтеді..
Міне, осындай жағдайда тәңірден бала тілеп, сұрауы қабыл болғанын көрсету ерекше мәнділікке ие болмақ. Бұл тұста адамның жаралуы туралы көне ұғым елес береді. Ерте заманда дүниедегі күллі жан-жануардың иесі, жебеушісі болады деген ұғым үстем болғаны белгілі. Баланы мінәжат етіп, тілеп алуға болады деген түсінік осыдан туған. Байбөрі мен Аналықтың перзент аңсаған әрекеті төмендегіше жүйеде көрінеді.
- Баласыздық зары.
- Жебеуші «күштерге» жалбарыну.
- Әзірет сұлтанға бала тілеп аттану.
- Әулиеге түнеу, садақа үлестіру.
- Бабай түкті шашты Әзіз әулиеге сапар шегу.
- Намаз окып, мінәжат ету.
- Таңсәріде ақ сәлделі, қолында асасы бар диуана келіп, бұларға бір ұл, бір қыздарың болады деп аян беруі.
- Аналықтың қабылан етіне жерік болуы.
- Алпамыстың дүниеге келуі.
- Ұлан-асыр той жасалуы…
Жырда бұлардық бәрі де кең таратылып, келісімді сипатталады. Айтушы, жыршы қаһарманның тууы ғажайып күштерге байланысты екеніне әдейі мән беріп, мұны айрықша оқиға дәрежесіне көтере суреттейді. Алпамыс туғанда Байбөрі жасаған той да ерекше дарқан пейілді аңғартқандай болады.Болашақ батырдың ғажайып тууы қазақтың түркі монғол тілдес басқа халықтардың да эпосында жиі кездеседі . Қазақ жырларынан бұл сарынды «Алпамыс батыр», «Мұңлық — Зарлық», «Шора батыр», «Едіге батыр» аңыздауларынан ұшыратамыз.
«Қобыланды батыр» жырында да Қобыланды Тоқтарбай мен Аналықтың қартайған шағында «тілеп алған» баласы болып сурттеледі.
Эпос зерттеушілері жырдағы баласыздық зары сарынының түбірін рулық-патриархалдық, феодалдык, дәуірдің дәстүріне байланыстырып түсіндіруі табиғи. Патриархат үстем болғалы бергі кезеңнің бәрінде атадан қалған мал, мүлік ұлға тиесілі болған. Сондай-ақ рулық өмірдің жалғасуы да тікелей сол рудан тараған мұрагердің бар немесе жоқтығына қатысты еді. Ұлы көп адамның сөзі де салмақты, айбыны да артық саналған. Балалы болушылық кауымның мүддесіне қызмет ететін, үрім-бұтақ өсіретін, өзгелермен құдандалы болып, бедел, байлықты күшейтетін маңызды шарттылық, қажеттілік болып есептелген…
Қырғыз халқының ұлы эпосы «Манасты» алып қарасақ та, дәл «Алпамыс» пен «Қобыландыдағыдай» жайларға ұшырасамыз. Жақыптың баласыздық наласын айтып, мұңаятын жерлерін мысалға келтірейік.
…Арман қылат ошондо
Абакең Жакып толгонуп:
«Бербесе теқир чарам жок,
Беш түлуктен мал жыйдым,
Бет чака булча арам жок.
Жабдык салып ат минип,
Жака салып тон кийип,
Жанымда болгон карам жок.
Тутунарға туяк жок,
Туганынан айрылган
Журтта мендей чунак жок.
Ажал анык, чара жок,
Аман журер санаа жок,
Акыретке бет алсам,
Атакелеп артымдан,
Наалып калар бала жок 13.
«Алпамыстағы» Байбөрі секілді «Манастағы» Жақып та жұрттың «қу бас» деген сөзінен жаман шошынады, перзентсіздігіне арланады. Ол ауылдасы Бақдәулет дегеннің әдемі түс көргенін жорыту үшін ғана мал сойдырып, ел жинайды.
Жер очокту ойдурди,
Жыйып, жыйпап баарысын,
Жыйырма қара сойдурду.
Кызматка кыркты тургузду,
Ушу күну чакырды
Азган-тозган кыргызды.
Барып келди каякка
Кабар берді калмакка,
Еки күн этин бышырды,
Элдин алдын тушурду
Табагын элге тарттырды,
Майга тоюп барысы,
Кешигин кенен арттырды…
Батырдың ғажайып жағдайда дүниеге келуі барлық жырларда түгел тізіліп, жүйелі баяндала бермейді. Оның себебін жырдың айтылу дәстүріне, варианттылығына, не қысқарып, не ұлғайып отыратын табиғатына байланысты қараған жөн. Егер эпикалық батырдың өмір бастауы осындай керемет оқиғалармен өрнектелмесе, оның кейінгі алуан, сұрапыл ерліктерін түсіне алмаған болар едік. Есейіп, ақыл, қайраты толысқан кезде мың жауға жалғыз шабатын батырды «жаратылысынан» ерекше ерен етіп көрсетудің психологиялық мотивировкасы осында жатыр.
Жалпы тылсым, құпия күштерге сену адамзаттың табиғат құбылыстарына тәуелді кезеңінің санаға сіңген көрінісі десек, эпикалық аңыздауларда бұл ұғым ұзақ сақталатынын көреміз. Атап көрсетерлік нәрсе сол — эпостың әсірелеуге (идеалдандыруға) құрылған табиғатына қаһарманды айрықша туған жан деп бейнелеу мейлінше қолайлы болып табылады. Жазба әдебиеттің реалистік жүйедегі шығармалардың негізгі көркемдік тәсілі — типтендірудің заңдылығы тұрғысынан алып қарасақ, эпос оқиғалары мен суреттеулері адам нанбайтын ерсілік секілді көрінер еді. Бірақ фольклор туындыларының, әсіресе эпикалық аңыздаулардың өшпес әсері мен мұқалмас, тозбас көркі де оның көркемдеу, жинақтау тәсілінің өзгеше екендігіне тығыз байланысты. Эпос құрылысының барлық кезеңіне де осы заңдылық араласып отырады…
Қаһармандық эпостың көбіне тән ерекшеліктің енді бірі — батырдың ерте есеюі, алыптықты жастайынан танытып отыруы . Бұл да кездейсоқ емес, эпикалық идеалдандырудың заңды сатысы. Архаикалық элементтері көбірек сақталған саха (якут) эпостарында қаһарманның жедел жетілуі соншалық көтеріңкі, әрі кең таратылып айтылады . Қазақ эпосында да осы дәстүрдің ізі байқалады, жалпы түркі-монғол эпикалық жырларымен типологиялық ұқсастық, заңдылығы анық сезіледі.
«Қобыланды батыр» жырындағы:
…Алты жасқа келгенде
Арыстан туған Қобылан
Қазнадан қамқа киеді.
Өзімнің еншім болсын деп,
Тобылғы меңді торы атты,
Енші кылып мінеді.
Қобыландының тілегін
Бүкіл қыпшақ тіледі.
Қайыры көп халқына,
Енді түсіп салтына,
Таулар күйіп, тас жанған
Алты жасар баланың
Елбеңдеген зарпына.
Өзі алты жасында
Қаршығасы қолында
Тазысы ерткен соңында…
деген жолдардың «шындығына» қаншама айтушы, жыршы, сансыз тыңдаушы замандар бойында қалтқысыз сеніп келгені кәміл. Өйткені жырау да, халық та ел қорғаны — батырдың тек осындай, өзгеше бітімді болуын аңсаған, өз қиялында ешбір жаудан әсте жеңілмейтін қа-һарманның бейнесін тудырған.
Қазақ эпосының інжу-маржандарының бірі —«Алпамыс батырда» Алпамыс он жасқа шыққанда алыстағы қалыңдығын іздеуге әзірленген болып көрінеді. Ол жылқыға барып, ат таңдағанда тапқырлық та, қайраттылық та танытады, шұбар атты «құйрықтан алып лақтырады», өзінің ырқына әбден көндіріп алған соң ғана тұлпарға мініп, мақсатты жағына тартып отырады. Эпос, осылайша, жылдардың оқиғаларын бірақ аттап, қаһарманды шапшаң сапқа тұрғызады, өзіне тән тәсілмен батырлық пырағына мінгізіп, ерлік ғарышына беттетеді.
…Шұбарды бала ұстады,
Ашуы жаман қыстады.
Үйіне де келмеді,
Мен кетемін демеді.
Жалғыз бауыры Қарлығаш,
Кетерін де білмеді.
Саймандарын сайланып,
Алтыннан кемер байланып,
Абжыландай толғанып,
Қызыл найза қолға алып,
Шұбарға қарғып мінеді.
Құдайдан медет тіледі.
Қарғып мініп жас бала
Ашуы кернеп жөнеді.
Ләшкер тартып келеді
Ауыздықпен алысып
Ұшқан құспен жарысып…
Бір күн шапса шұбар ат
Айлық жер алып береді.
Осыменен ұдайы
Он екі күн жүреді
Айналдырып санаса
Он екі айлық жер еді .
Қаһарманның жедел есеюі батырлық жыр атаулыда кең тараған типтік құбылыс екенін туысқан халықтар эпосынан да мол кездестіруге болады. Көлемі жағынан дүние жүзінде теңдесі жоқ қырғыз эпосы «Манастан» мұны анық аңғарамыз. Жырда Манастың балалық шағы аса кең суреттелген.
…Күнден, күнден күн өтіп,
Күн мезгили келиптир.
Айдан, айдан ай өтуп,
Ай мезгили келиптир.
Ошо кезде ер Манас —
Жетіге жашы толуптур.
Мунун коюлган аты «Чон жинди»,
Болкойган жапжаш баланын,
Шер екенин ким билди?
Балаша чуркап шашкан жок
Бешкечига келгенче
Беренин Манас баскан жок.
Шакырган аты «Чон жинди».
Мунун чын атын ким билди?
Сегизге жаши келгенде
Куйуп турган чок болду.
Күлду кыргыз ичинде
Мындай тентек жок болду
Каары келип кармас
Чынырып балдар чыркырайт,
Катуулыкка чыдабай
Козунун жашы буркырайт.
Манастың зорлықшыл қалмақ балаларына салған қиғылығы Жақып аулын үлкен әлекке түсіреді. Сонда жас батырдың келешегін болжап, үміт арта сөйлейтін, Манасты мәпелеп өсіру қажеттігін айтатын Акбалта деген дана кісі болады. Ол Манастың күллі қырғызға пана боларлық қасиетін күн ілгері танып, баланың әкесі Жақыпқа былайша кеңес береді.
… Кейибе, Жақып, жөну жок,
Кейиген адам онобу?
Ушу сенин кейішиң жақшы болобу?
Очкен отун тамызат,
Аман болсо бұл бала,
Өлген жаның тиргизет,
Аман журсе бұл Манас,
Добул келсе жел тиймес
Булун. токой — чер болот.
Доочу келсе мал бергис
Кара көк жал, эр болот.
Кайгы тилөө болобу?
Кайгырбагын жөну жок,
Қалка болот Манас деп,
Ошондықтан көөнум ток.
Айтканым уккын сен Жакып
Эми малдын баарын чачалык,
Медер кылып Манасты.
Қыргызды көздөй качалык.
Бұл Алтайга турганда
Не муратка жетелик.
Курган жан аман барында
Қыргызга кирип кетелик .
Эпос батырларының болашақ ұлы істер тындыратын жандардың ғажайып ер жетуін дәлелдейтін мысалды көп елдің жыр дәстүрінен табуға болады. Бірақ бұл тұжырымды дәлелдеу үшін әрбір халық эпосынан үзінді келтіру шарт деп санамаймыз. Тағы бір туыс, көршіміздің — башқұрт халқының жырына сілтеме жасаумен ғана шектелеміз. Бұл ойымызға башқұрттың «Орал батыр» эпосы жеткілікті тиянақ беретіндей керінеді. Мұнда Янбирде деген қарттың ұлдары Орал мен Шүлгеннің ерте есейіп, ат жалын тартып мінгені былайша айтылады:
Балалары ис белеп,
Шулгәнене ун ике,
Уралына ун толып,
Береһе, арыслан менәм, тип,
Береһе, шонқар сөйәм, тип,
Мазаһына тейгән һуң,
Ике улына Иәнбирде
Төшондорөп бергән, ти.
Біз түрлі эпикалық жырлардан мысал келтіргенде олардың стадиялық қалыбына, тағы басқа ішкі жанрлық кейбір ерекшелігіне тоқталмадық. Бұл арада бізге қажеттісі мәселенін, типологиялық аспектісі болғандықтан, тезисімізді дәлелдей алатын тұстарға ғана кідіріп отырмыз.
Келтірілген мысалдар эпостың типологиялық өрісі кеңдігін, олардың түп төркінінде, жасалу мен дамуында, құрылысында, суреттеу принципінде терең ұқсастықтар, желілі заңдылықтар жатқанын ұқтыра алады. Жалпы фольклорлық құбылыстарды ғылыми тексерудің нысанасы белгілі жанрлармен шығармалардың өзіндік өзгешелігімен қатар ортақ нышандарын да айқындау десек, осы мақсаттың кейбір тармағы фактілерді салыстыру арқылы көрініс бермек. Мұндай салыстырулар эпикалық аңыздаулардын, мазмұны мен құрылысындағы үндестіктерді ғана анықтап қоймай, олардың көркемдік кестесіндегі жақындықты, дамуындағы түрлі кезеңдерді де танып білуге көмектеседі.
Эпоста сүйіспеншілікпен суреттелетін бейнелердің бірі — жүйрік ат бейнесі. Ғасырлар бойында көшпелі өмір кешкен қазақ халқының тіршілігінде жылқы малынын, ерекше маңызы болғаны мәлім. Сауса сүт, мінсе көлік, сойса ет дегендей жылқы түлігі ел санасынан өшпес орын алған, бұл тарапта неше алуан аңыздар, өлеңдер, мақал-мәтелдер шығарған. Соның бәрінде жүйрік, жорға, тұлпар, арғымақ тұлғасы көкке көтеріле мадақталады.
Атқа мініп жүру көшпенді ел салтында үйреншікті әдет екенін зерттеушілер ертеден байқаған. Мәселен, Плано Карпини әйелдердің еркектермен қатар ат құлағында ойнап өсетінін жазып қалдырған. «Девушки и Женщины ездят верхом и ловко скачут на конях, как мужчины. Мы также видели, как они носили колчаны и луки. И как мужчины, так и женщины могут ездить верхом долго и упорно»
Қазақ және басқа халықтар эпосында хас батырлардың сүйген жары немесе қарындасы қажет болған жағдайда атқа мініп, жауға қарсы шаба білетін болып көрінуі құр қиялдан емес, өмірдің өз шындығынан туған. Бұл ретте қарақалпақ эпосы —«Қырық қыздың» жасалуында да үлкен өмірлік, реалды ақиқат жатқанын көрмеуге болмайды.
Ежелгі скифтердің атты әскерлері жойқын күш болғаны көптеген тарихи деректерде көрсетілген. Әсіресе, скиф жылқысының күштілігі, төзімділігі аңызға айналған . Мәселен, бір скиф патшасының астындағы аты иесінің дұшпанын теуіп өлтіргені туралы аңыз ертеден бар. Бұл аңыз қазақ батырлар жырындағы «ақылды» арғымақтар бейнесін еске салады. Қобыландының Тайбурылына жанына қамшы батқанда тіл бітіп, «сөйлейтіні», Алпамыстың Байшұбары арам ойлы мыстан кемпірді теуіп, үстіне мінгізбейтіні осы жайды есімізге салады. Жүйрік атқа байланысты айтылатын ұшан-теңіз ғажайып аңыз әңгімелер бұл пікірді толық сипаттайды.
Жылқы малына деген ерекше сүйіспеншілік түркі-монғол халықтарының эпосынан да мол көрініс береді. Бурят қаһармандық эпосында (улигер) атақты батыр, мергендердіқ бәрінің де сенімді серігі — астындағы жүйрік аты болады. Тіпті бурят жырларында батырдың аты панасыз қалған балалардң құтқарушы ретінде де көрінеді. Бұл жүйрік аттың қасиетін мейлінше мадақ етудің бір белгісі.
Бұрынғы бурят қауымы батырдың дүниеге келуін үлкен құпия күштің, белгісіз құдіреттің себебінен деп түсінген. Сондықтан да ол батырдың барлық іс-әрекетін іңкәр көңілмен, ыждағатты сезіммен қабылдаған. Жыршы (улигерші) ерекше жаралған жан тәрізденіп, айрықша құрметке бөленген . Батырдың тәңірлік тегі (небес-ное происхождение) туралы ұғым жалпы ертедегі эпоста кең таралған ұғым екенін «Моңғолдың кұпия шежіресінен де» көреміз. Батырдың атын хуләк (көлік) деу де үндес…
Моңғол халықтары эпосына арналған зерттеулерден сол шығармаларға тән ерекшеліктермен қатар, жалпы әлемдік, соның ішінде түркі тілдес елдер эпосымен типологиялық ұқсастықтар да аңғартылған.
Батырдың мінген аты жүйрік болып көрсетілуі қаһармандық эпостың түпкілікті идеясына — елді сыртқы жаудан қорғау мақсатына тікелей байланысты. «Ат ердің қанаты» деген нақылда замандар бойында қалыптасқан түйінді пікір жатыр. Соғыстың жеңістің тағдырын атты әскер шешетін заманда жүйрік аттың қаншалықты қадірлі болғанын түсіну қиын емес. Жүйрікке қол жеткізу ер жігітке қаншама мәртебе болса, жаяу қалу соншама қорлық саналған. Қысқасы, көшпенді елдің тұрмыс қалпында қуса жеткізетін, қашса кұтылдыратын аттың орны бөлек еді. Міне, осы ұғым халықтын, эпикалық санасына әбден сіңгенін көреміз. Жырларда жүйрік атқа деген махаббат ерекше керкемдік қуатпен бейнеленеді.
Қаһармандық эпоста батырдың аты түрлі жағдайда алуан сипат танытатын киелі жануар есебінде елестейді. Сол қасиеттерді жинақтап келгенде мынадай белгілері екшеліп шығады:
- Ұшқан құстан озатын ересен жүйріктігі;
- Алыс жолға алқынбай жететін қайратты, төзімділігі;
- Батырдық мінезі мен тілегін сезіп отыратын, дұшпанның арам пиғылын танитын естілігі;
- Қысылтаяң тұстарда «тіл бітіп» сөйлеп, батырға ақыл, кеңес беретіндігі;
- Сын сағаттарда түсін өзгерте алатын сиқырлы өнері болатыны;
- Жау келе жатқанын күн ілгері сезіп, иесіне қауіпті білдіретіндігі;
7.Батыр мерт болса, денесін далада қалдырмай, еліне алып келетін опалылығы, т . б.
Жүйрік ат жайында жазылған шығарма, бейнелеу өнері суреттері, әсем ән мен күй аз емес. Оларда ер адамды ғасырлар бойында мұратына жеткізген, жан серігі болған пырақтың бейнесі жан-жақты суреттелген. Бірақ тұлпардың ескі замандағы өшпес, ұмытылмас ең кесек тұлғасы қаһармандық эпоста жасалған секілді.
Қаһармандық жырларға хас белгілердің бірі — ел қамқоры батырдың ең жақын досы, әрі жары — тамаша сұлу, ақылды, опалы әйелдер бейнесінің жасалуы. Ал кейбір халықтардың (бурят, т. б.) эпосында әйел қаһармандар батырлық жағынан ерлерден кем қалмай, кейде асып түсетін болып суреттеледі.
Батырлық эпоста қаһарманның үйленуі де ерекше жағдайда өтеді. Сондықтан да оны фольклоршылар қаһармандық үйлену деп атайды. Әдетте болашақ батырға өзінің қалыңдығын алу үшін, жаулармен соғыс жүргізуге, түрлі сындардан өтуге, палуандық, мергендік жарысында озып шығуға тура келеді. Бұнда, әрине, терең өмір шындығы бар. Қаһарманның алғашқы күрделі қайраты, тегеурінділігі жар үшін күрестен басталуында символдық мағына жатыр. Елдің, рудың басшысы болып табылатын жас батырдың өмірлік серігі қандай болу керек дегенге эпос өзгеше мән береді. Қазақтың қаһармандық жырларында батырлар қашан да өз жарларын. үлкен ұрыс жүргізіп, жауын мұқатып барып алатындығы, бір жағынан, көшпенді жаугершілік өмірдің объективтік шындығына сәйкес келсе, екіншіден, эпостың құрылысындағы қажет көркемдік тәсілдің бірі болып саналады.
Қазақ эпосының қаһармандары: Қобыланды, Алпамыс, Тарғын, Қамбар, тағы басқалардың үйленуі соғыста ерлік көрсетіп, қайратын танытқан соң ғана мүмкік болады. Қобыланды Құртқаны алу үшін теңге атып мергендік көрсетеді, қырық бес кез Қызыл ермен алысады.Алпамыс батыр да осындай ерлік сындарында қалмақтың барлық мықтыларынан озып шығып, Гүлбаршынды алады. Қырымның еліне барып, алғашқыда елеусіздеу болып жүрген Тарғын өзін бір ұрыс кезінде танытады. Ақша ханның қызы Ақжүніс бұған содан кейін барып іңкәр болады. «Қамбар батыр» жырында да, үйлену, түптеп келгенде, батырлық сыннан өту арқылы болады. Қамбар Әзімбайдың жауын, қалмақ әскерін қырғаннан кейін ғана үйлену тойы жасалады. Бұл айтылғанның бәрі де бір нәрсені — қаһармандық эпостың пафосы ерлік, батырлық, жауды жеңіп қана бейбіт өмір кешу мүмкін екендігін дәлелдеу болып табылады.
Батырлар жырында көркемдігі кемел әйел бейнелері жасалған. Халықтың эпикалық санасы әйелдің семьядағы, қоғамдағы орнын лайықты бағалай біледі, батырлардың сүйген жарларын өздеріне тең, айрықша парасаг иесі, ел мүддесін кең ойлауға қабілетті, алдағыны болжай білетін, қиын-қыстау кездерде айнымайтын, сүйгені қосағы жолында басын өлімге де қиюға әзір жандар етіп сипаттайды. Бұлар рудың, елдің бүтіндігіне септесетін дана аналар болып та елес береді.
«Қобыланды батырда» Құртқа ерекше шеберлікпен сомдалған. Жырда ол жиі көрінбегенімен, ең қажетті істерді атқарады; Қобыландының тұлпары Тайбурылды мәпелеп өсіріп, алыс жорықта талмайтын етіп шыңдайды. Батыр үшін бұдан артық көмек бола ма? Қобыландының көңіл күйін танып, тиісті жерінде ақыл қосуда да Құртқа әдептілік, кемелдік байқатады. Қысқасы Құртқа басына қазақ қоғамы жағдайындағы ең асыл қасиеттер жинақталған. Алпамыс батырдың жары Гүлбаршын туралы да осындай мінездеме айтуға болады.
Қазақ эпостарында әйелдің ақылдылығына үлкен мән беріледі. Құртқа, Гүлбаршын сұлулар ақыл-парасат жағынан ерлерден асып түспесе, кем қалмайды. Ал «Ер Тарғындағы» Ақжүніс, «Қамбар батырдағы» Назым бейнелері жан-жақты суреттелген тұлғалар деуге болады.
Қырым елінен Тарғын Ақжүністі алып қашқанда бұлардың соңдарынан қуғын шығып, солардың ішінен әсіресе, өктемдеп келгені Қартқожақ батыр болып көрінеді. Қартқожақ Тарғынды сөзден ұтып, Ақжүністі алып қайтуға таянғанда қыз мейлінше тапқыр, өткір сөздермен қарт батырдың үмітін іске асырмай, бетін қайтарады. Өзіндік келісті көркем кестесі жағынан эпостың ең сұлу тұсы болып саналатын осы сөздерді келтіріп көрейік. Ақжүністің Қартқожаққа жауабы әйел еркіндігі мен провасын қорғаудың, парасат пен намыстылықтың үздік үлгісі болып табылғандай. Ең алдымен Ақжүніс өзінің көркін, жастығын сипаттап өтеді.
Ақжүністің бұдан кейінгі сөздері Қартқожақты мінездеуге арналған. Мұнда ол батырдың даңқты өмір жолын тізе келіп, «өмірден сыбағаңды алып болдың, ендігің арсыздық» деген түйінге тіреледі. Эпостың шебер жасалғандығы соншалық — Ақжүніс сипаттамасынан-ақ Қартқожақтың тұлғасы айқындалып қалады. Бұл тұста Ақжүністің шешендігі, сүймеген адамына өлмей берілмеуге бекінгендігі, өрттей лаулаған арыны елестеген.
Қыз сөзінің растығы мен өткірлігі соншалық, оның соңғы тұжырымдары Қартқожаққа үкімдей естіледі.
Алпыс беске келгенде
Сақал-шашың қуарып,
Бойға біткен тамырдың
Бәрі бірдей суалып,
Алайын деп тұрмысы
Мені көріп қуанып
Өлтірсең де тимеймін,
Теңдік берсең сүймеймін.
Бұрын батыр болсаң да,
Сенің басың бұл күнде
Жерде жатқан қу тезек….
Қазақ эпосында жасалған әйелдер бейнесінің тізбегінде «Қамбар батырдағы» Назым тұлғасы да ерекшеленіп көрінеді. Назымның өз теңін табу үшін талпынуы, әкесіне батыл шарт қоюы, Қамбармен сырласу үшін әрекеттері — бәрі де бұрынғы қазақ әйелінің сымбатын өзгеше бір қырынан түсіндіре алады. Бұл арада біз эпостағы әйел тұлғасының эволюциясын да көргендей боламыз. Егер Гүлбаршын, Құртқалар бойынан рулық-патриархалдық қоғамның салтына толық сай келетін, көбінше ел ісіне ашық араласпайтын, батырға адал кеңесші, жанашыр бола білетін әйелдер келбетін көрсек, Ақжүніс, Назымдар өз еріктерін жоғары санайтын жандар болып сипатталады.
Түйіндеп айтқанда, қаһармандық эпостағы әйелдер бейнесі халықтың бір замандағы ұғымына, әйелдің қоғамдағы қызметін жоғары бағалауына сәйкес көркемдік жинақтаулар болғанын көреміз. Бұлар ғасырлар бойында әйел жынысынын, мінсіз, ең таңдаулы үлгісі ретінде ел сүйіспеншілігіне бөленген, аттары аңызға айналған бейнелер. Анық өмірде әйел правосының аяққа басылып келгеніне қарамастан, эпос бұл мәселені «өзінше» шешкені байқалады. Адам бейнесін ірі мүсіндейтін шарты бойынша қаһармандық эпос әйелдің де тағдырына «жазылған» көп ауыртпалықтарды түгендеп тізіп жатпай, олардың ең ұнамды қасиетін шырқау биікке көтеріп, мадақ еткен. Бұл тұстан да эпостың «қалыстығы», әйелге деген діни, әлеуметтік ұғымдардан «жоғары» тұратындығы байқалады. Қаһармандық эпосқа өзгеше ажар беретін нақыш әйел тұлғаларының жасалуы деп тұжырымдағанда осы жайларды есте тұтамыз.
Қазақ қаһармандық эпосына тән өзгешеліктің бірі: тілдік, тақырыптық қайталаулардың (формулалықтың) кеңінен кездесуі. Бұл мәселе бізде әзірше жүйелі зерттеле қоймаған, өз алдына арнаулы еңбектердің міндеті. Сонда да болса эпос тіліндегі формулалықтың. кейбір типологиялық жайларына қысқаша тоқтала кетуіміз қажет. Жалпы эпикалық шығарма тілінің формулалығын қарастыру жеке өзіндік мақсат емес, белгілі бір туындының табиғаты, жасалу түбірі фольклор дәстүріне қаншалық сәйкес екенін анықтаудың нақтылы жолы десек, қазақ эпосының тілдік құрамын осы тұрғыдан тексеру күрделі іске айналады. Ауыз әдебиеті мен жазба әдебиеттін, арасындағы диалектикалық байланысты, олардың бір-біріне әсерін түсіну үшін де мұндай салыстырулар керек.
Орыс совет фольклоршылары өздерінің жазба эпос тіліндегі формулалықты айқындауға арналған «Памятники книжного эпоса» деген коллективтік еңбегінде бұл проблеманың алуан қырын атап көрсеткен. Ол еңбектегі талдаулар мен қорытындылар, методологиялық таяныштар қазақ ауыз әдебиетін, әсіресе, эпосын жан-жақты зерттеуге көп көмегін тигізе алады.
П. А. Гринцер әлемге белгілі, жазбаша тараған атақты эпостардың өзі әуел баста фольклорлық дәстүр негізінде пайда болған деп қарайды. «Памятники, как «Илиада» и «Одиссея», «Гильгамеш», «Беовульф», «Эдда», «Песнь о Роланде», наконец, санскритские «Махабхарата» и «Рамаяна», первоначально формировались в русле фольклорной традиции»
Фольклоршылар эпос тілінің формулалығын үш түрге бөліп қарайды. Олар: а) жекелеген бейнелі сөз тіркестері; ә) түрлі ұқсас жағдайлар суреттелгенде кайталанып келетін жолдар; б) эпостағы дәстүрлі ситуацияларды бейнелейтін күрделі суреттемелер
Эпос тілі формулалығы қазақ жырларында қаншалықты сақталған деген мәселе шығарманың фольклорлық «туысын» анықтауға көмектесетіндігі проблеманың бір жағы болса, бүлайша тексеру нақтылы туындыдағы төкпе ақындық (импровизация) нәтижесін де бағалаудың шарты болып саналады..
Қазақ эпостарында ұшырайтын сөз қайталаулары, эпикалық аңыздауларға ортақ өрнек болып табылатын формулалықтың бір тобы қысқаша тілдік тіркестер, тұрақты эпитеттер мен теңеулер болып табылады. Бұған «жеті жұмақ», «кәміл пір», «қозы жауырын жебе», «құмырсқа бел», «алтын тұрман», «қара ат», «көк бурыл»,, «көкала бие», «сары бел», «ақбөкен», «ақсұңқар», «ақ-сауыт», «ақ найза», «алмас қылыш», «ақ семсер», «тоғыз-қабат», «көп жылқы», «қалың әскер», «ақ берен» секілділерді мысалға алуға болады. Бұлар жыр келемінде әлденеше рет қайталанып келіп отырады, эпикалық бейнелеудің күрделі бөлігі болып табылады.
Эпостағы ауыспалы сөздер мен тіркестердің енді бірпарасы қайталанып келетін жолдар. Мұндай тармақтар зпикалық стилдің дәнекері, байланыстырушы элемент секілді. Эпикалық жырлардағы «әулие қоймай қыдырып, етегін шеңгел сыдырып» «намаздыгер өткенде, намазшамға жеткенде», «қабағына қар қатып, кірпігіне мұз тоңып», «жая десе, жал берген шекер десе бал берген», «буырқанды, бұрсанды, мұздай темір құрсанды», «ақ сәлдесі басында, ақ таяғы қолында», «аш күзендей бүгілді, шыбын жаннан түңілді», «сарғайып таң атқанда, таң шолпаны батқанда», «сонда батыр сөйледі, сәйлегенде бүй деді», «ертемен шапса, кеште озған, ылдидан шапса, тесте озған», «шауып кетті еліңді, сындырып кетті беліңді», «шешесі келіп жылайды, көзінің жасын бұлайды», «тар құрсағын кеңіткен, тас емшегін жібіткен», «айт, жануар шу деді, аршындап бурыл гуледі», «үлкен едің ар ма деп, алдыңда кісі бар ма деп», «құланнан атты қодықты, көлден тартты борықты», «қаланың аузын қан қылды, қақпаның аузын шаң қылды, тұлымдысын тұл қылды», «қорамсаққа қол салды, бір салғанда мол салды», «қалмақы ердің қасы деп, өлер жерін, осы деп», «тұлпар мініп, ту алған», «атса мылтық өтпейді, шапса қылыш кеспейді», «мен бір бүгін түс көрдім, түсімде жаман іс көрдім», «етектейін ернінен екі-ақ. елі қалыпты, от орнындай тұяқтан оймақтай-ақ қалыпты», «Қанікейдей көріктіңді, Тінікейдей тектіңді», «дұшпанды батыр сүйретті, сүйреткі қылып үйретті», «саулы інгендей ыңқылдап», «бұлаң етіп былқ етіп, сылаң етіп сылқ етіп», «асу да асу бел деді, аса бір соққан жел деді», «алтын-күміс арттырып, асыл кілем жаптырып», «көбелектей көзі жоқ, перзенттен басқа сөзі жоқ», «маңдайы күнге күйеді, табаны тасқа тиеді», «асусыз асқар бел еді, белге шыға келеді», «қош аман бол алғаным, алаша төсек салғаным», «қызыл найза қолға алып, әбжыландай толғанып», «ғайып ерен қырық шілтен, баланы қолдан демеді», «атқа салдым терлікті, дұшпанға қылдым ерлікті», «керней, сырнай тарттырып, топ зеңбірек аттырып», «енді қалмақ ат қойды, жүз мың әскер лап қойды», «оқтаудай бойы бұралып, тартып қойған сымдай боп», «танадай көзі жалтылдап, алтын кебіс артылдап», «ақ сұңқар ұшар жем үшін, туады ерлер ел үшін», «ауызыңа қарасам, сұлуды таңдап сүйгендей, келбетіңе қарасам, қамқаны таңдап кигендей», «қанаты бүтін сұңқар жоқ, тұяғы бүтін тұлпар жоқ», «айы біткен айында, күні біткен күнінде», «ауыздықпен алысып, ұшқан құспен жарысып», «толықсып түрған кәпірді, толғап тартып қалады» тәріз-ді байырғы балама, ұйқастар шығарманың көркем сөа жүйесінде де, кұрылысында да елеулі қызмет атқаратsнын көреміз.
Бұл тектес жолдар мен шумақтар эпикалық поэзия стилінің формулалығын белгілейтін аса маңызды көрсеткіш, эпостың қайталанбас ерекшелігін құрайтын нақыш болып табылады. Біз, әлбетте, қайталап келетін дәстүрлі ұйқастар мен теңемелерді түгел тізіп келтіріп отырған жоқпыз. Бірақ осы алынған мысалдан-ақ эпикалық поэзияның формулалығы дегеннің мәні мен орны анық байқалса керек.
Қазақ эпосында жиі қайталанып отыратын тіркестердің қатарында эпикалық сандарды да көрсетуге болады. Әсіресе, жеті, тоғыз, отыз, қырық, алпыс, сексен, тоқсан тәрізді сандар молырақ кездеседі. «Қобыланды батыр» жырында «жеті» саны бірде «жеті пір», екіншіде «жеті жүмақ» тіркестері түрінде жиырмадан артық рет қайталанған. «Қырық» санының қолданылуы да осы шамалас. «Алпамыс батыр» эпосында бұл сөз «қырық күншілік шөл», «қырық кез сандық», «қырық шөлмек арақ», «қырық қыз», «қырық отау», «қырық балам бар еді», «қырық келінім жанымда», «қырық қақпалы қала», «қырық шиша», «қырық қыз нөкер», «қырық арқан», «қырық қойдың құйрығы», «қырық арқан бойы зындан», «қырық күн тойын» сияқты тіркестерде кездеседі. Сонымен эпикалық сандар да өз орнында формулалық міндет атқарады екен.
Эпостың тілдік құрамында формулалық үлкен мәнге ие болуы түрлі тақырыптардың қайталана жырлануына, шығарманың белгілі композициялық құрылыс заңдылығына байланысты. Ұқсас тақырыптар мен оқиғалардың сөз болуы тілдік, тіркестік, бейнелік қайталаулар туғызуы табиғи. Қазақ эпосының біразына тән мұндай тақырыптар: кемпір мен шалдың баласыздық зары, әулиеден бала тілеп жалбарыну, болашақ батырдың ғажайып туысы, оның жедел ер жетуі, қалыңдығы үшін соғыс жүргізу, тұлпар аттың шабысы, жаудан кек қайтаруы секілді болып келеді. Сөз кестесіндегі сарындастық осындай тақырыптық жақындықтан, композициялық үндестіктен туса, тіл өрнегіндегі айырмашылықтар да осы тұста көрінеді. Айтушы ақын, жырау, жыршы неғұрлым дарынды болса, әрбір оқиға, эпизодты өзгеше мәнерлеп, құбылта суреттеуіне мүмкіндік мол, жырдың түрлі вариантты, нұсқалы болып таралатын себебі осыдан. Эпоста айтылатын тақырып ауданы неғұрлым көп болса, оның лексикалық, стильдік өзгешелігі де соғұрлым кеңірек көрінбек.
Эпикалық поэзия стилінің формулалығы ауызша тарап келген жырлардың тегі мен табиғатын тануға, талдауға қажет маңызды кілттің бірі екені кәміл. Сонымен қатар бұл фольклор мен жазба әдебиеттің арасындағы диалектикалық байланыс заңдылығын ашудың да қажетті шарты болып саналады. Жазба туындының ауыз әдебиеті дәстүріне қаншалық етене тұрғандығының немесе «қара үзіп», алыстап, жаңа сапаға ауысып кеткендігінін, де күрделі бір қыры осы айтылған формулалықтың көлемі мен кестесінің сипатын ажыратудан аңғарылса керек.