Бухгалтерлік есеп стандартының талабына сәйкес шаруашылық субъектісінің қаржылық есебінің құрамына төртінші стандартқа сәйкес жасалатын ақша қаржысының есебі кіреді. Бұл есепке кәсіпорын ақша қаржысының кіріс – шығыс операциялары үш топқа бөлініп көрсетіледі: операциялық, инвестициялық аржы кәсіпкерлігі.
Төртінші, бухгалтерлік есеп стандарты бойынша ақша қаржысының есебіне анықтама мақсатымен қамтитын әрекеттеріне түсінктеме берілген. Осы стандартқа байланысты ақша қаржысы есебінің негізгі мақсаты, ол әрбір заңды тұлғаның қаржылық жағдайын анықтау, ақша қаржысының кіріс – шығыс әрекеттеріне толық мәлімет беру, оны өз кезегінде іс-әрекеттік инвестициялық және қаржы кәсіпкерлік тобына бөліп көрсету.
Төртінші станарт бойынша берілген анықтамалар:
- Ақша қаржысы кассадағы, банкідегі, есептегі нақты ақша;
- Ақша қаржысының қозғалысы – ақша қаржысының кіріс – шығыс әрекеттері;
- Операциялық кәсіпкершілік – заңды тұлғаның ақша қаржысымен кәсіпкерлік жасап табыс табуы;
- Инвестициялық кәсіпкерлік – ұзақ мерзімдік активтік сатып алу, сату әрекеттері;
- Қаржы кәсіпкерлігі – заңды тұлғаның кәсіпкершілік барысындағы меншікті қорына және несие қаржысына әсерін тигізетін әрекеттер.
Заңды тұлға өзінің ақша, қаржы әрекеттерінің мазмұн, мағынасын екі түрлі әдіспен анықтайды:
- Тікелей әдіс – онда ақша қаржысының іс -әрекеті кіріс- шығыс құжаты негізінде көрсетіледі.
- Қосалқы немесе жанама әдіс – ақша қаржысының құбылысы инвестициялық кәсіпкерлік әсеріне байланысты және қаржы кәсіпкерлігі іс-әрекетінің әсерінен табыстылықты реттейді.
Шаруашылық субъектілері қазіргі бухгалтерлік стандарт бойынша осы жоғарыда көрсетілген үш түрлі қаржылық есебін тапсырады. Аудит тұрғысынан оларды тексеру өте күрделі. Аудиттің негізгі мақсаты кәсіпорындарға аудитор бір жылдық жұмыс қорытынылығын анықтап, өзінің аудиторлық қорытындысын беру үшін осы қаржылық есептерді түгелдей тексеруе міндетті. балансты тексеру үшін аудитор оның әр бабын жеке-жеке анықтауы қажет. Ол үшін “Бас кітап” көреткішін аналитикалық есеп кестелеріндегі жазушы салыстырып, оның жеке-жеке жүргізілетін аналитикалық есептізбегімен салыстырып, одан кейін ең соңында түгелдеу ұжаттарымен беттестіру, қарама-қарсы анықтау жасау арқылы түгелдеу барысының құжаттарына талдау жасағаннан кейін ғана тексеру толық жүргізілді деуге болады.
Қаржы- шаруашылық нәтижесінің есебін тексеру үшін аудитор алдымен бухгалтерлік есеп жұмысының ұйымдастыруын, есеп жүргізі әдісін анықтауға міндетті. есептің әрбір жолын тексеру үшін оның есебін жүргізу тәртібін анықтап одан кейін ғана тексеруге болады.
- Дайын өнімді сатудан түскен табыс – бұл көрсеткіштің анықтығын шаруашылық субъетісінің “есеп саясатының” талабына сәйкес, табысты есептеу әдісіне сәйкес анықтау қажет. Онда “кассалы әдіс” немесе “есептің есептеу әдісі” қлданылуына сәйкес анықталады.
- дайын өнімнің өндірістік өзіндік құны – бұл көрсеткішті тексері үшін аудитор кәсіпорынның технологиялық ерекшелігіне сәйкес өндіріс өнімнің өзіндік құнын анықтау әдісіне сүйене отырып оның “калькуляциясын” тексеруі қажет, ал оның әр бабын тексеру үшін өндіріс шығынын есептеуді тексеру қажет.
Қазақстан Республикасы Президентінің “бухгалтерлік есеп” туралы Указында (№2732, 26.12.1995 ж.) өндіріс өнімнің шығының есептеу жүйесі анықталған. Онда өндіріс шығынын есептеу үшін келесі топтау – бабы белгіленген:
- материалдар шығыны;
- негізгі құрал тозу табысы;
- еңбек ақы төлем;
- әр түрлі қорларды есептеу: әлеуметтік қамсыздандыру, міндетті медицина, емдеу қоры, жолдар, жұмыссыздыққа қарсы қамсыздандыру қоры;
- суға төлем, табиғи ресурс шығыны, заңды төлем үшін төлем, геолгияық шығындарға төлем, тағы басқалай мінетті(заңды) шығындар;
- тағы басқа шығындар.
Аудит барысында осы өндіріс шығынын есептеу бабының бухгалтерлік есебін жүргізу ерекшеліктерін жан-жақты тексеруі қажет. Осы орайда аудитор тексеру барысында сол шаруашылық субъектілерінің “есеп саясатын” басшылыққа алады.
- Жалпы және әкімшілікшығыны – 821 есептегі тікелей өндіріс процесінеқатысы жоқ, әкімшілік және жалпы шаруашылық шығыны есептелінеді. Аудит барысында осы топқа жататын шығындар аналитикалы есебін тексеру арқылы аныталады.
- Тауарды сату шығыны – 811 есептегі топталған тауарларды сату барысына қатысты шығындар аналитикалы есебін тексеру арқылы аныталады.
- “Процент” төлеу шығыны – 831 есептегі әртүрлі несие алғаны үшін төленетін “процент” шығыны және шығарылған құнды қағаз үшін аренда келісім шарты бойынша төлемдер көрсетіледі.
Өндіріс өнімнің өзіндік ұның анықтауда көптеген қосалқы есеп көрсеткіштерін дұрыс анықтау өте күрделі жұмыс. Мысалы, бітпеген өнім табысы анықтау, өндірісте бүлінген өнім сомасын анықтау, жалпы өндірістік шығындарды бөлу, тағы басқа көрсеткіштерді анықтау.
Шаруашылық субъектілерінің “ақша – қаржысының есебі ақша операцияларының негізіне сәйкес үш түрде жасалынаы: нақты ақша қаржысының әрекеттері. Касса кіріс – шығыс әрекеттері нақты құжаттар арқылы тексеріліп анықталады. Аудит барысында есеп кестелері, касса есептері тексеріледі. Кәсіпкершілік операциясы – касса есебінде алғашқы құжаттар арқылы жеке-жеке негізгі құралдың сату табысы, материалдық емес активті сату табысы, тағы басқа түрлі кірстер жеке-жеке көрсетіледі .
Үшіншіден, касса арқылы жүргізілген инвестиция әрекеттерінде алғашқы құжат арқылы жеке-жеке көрсетледі. Мысалы, құнды қағаз шығарудан түскен табыс несие алу нәтижесінде түскен табыс тағы сол сияқты кіріс әрекеттері. Шығыс болған табыстары несиені төлеу, құнды қағаз сатып алу, тағы басқа осы топтағы төлемдер. Аудит барысында алғашқы құжат есеп кестелері арқылы олардың заңдылығын, дұрыстығын анықтау жасалынады.