Қоғамдық қатынастар, ғылым мен техника, мәдениет пен шаруашылықтың дамуымен байланысты тілде пайда болған жаңа сөздер мен сөз тіркестері неологизмдер деп аталады. Неологизмдер тілге сіңісіп, жалпыхалықтық сипат ала қоймаған жаңа сөздер деген ұғымды білдіреді. Халыққа әбден танылып болмаған, белгілі бір саладағы тар көлемде қолданылып жүрген жаңа сөздердің бәрі де неологизмдердің тобына кіреді. Бір заманда діни оқуды қоғамнан шеттетіп, жаңа оқуды өмірге енгізген кезде осы күнгі мұғалім мектеп, класс, тақта, парта, оқушы, карта, глобус, кампас деген танымал сөздердің өзі қазақ үшін неологизмдер болып саналғанына ешбір күмән жоқ, келтіруге болмайды. Одан бергі кезеңдерде тіліміздегі қаптап енген колхоз, совхоз, электр, трактор, радио, артист, сахна т.б. сөздер де неологизмдер тобын көбейткен еді. Қазіргі таңда аталған сөздердің бәрі де жалпыхалықтық сипат алып, тілге әбден сбіңісті де, неологизмдердің қатарына шығып қалды. Осы кезде қазақ тілінің лексикасы жыл санап емес, күнбе-күн өсіп, толығып отырады деуге болады. Сөзіміз 5-10 жыл өтісімен – ақ неологизмдердің қатарынан шығып, қалды. Осылар ең актив сөздердің қатарына барып қосылып жатады. Мысалы: теледидар, атомоход, спутник, космос, космодром, космонавт, космогония, космонавтика, космошлем, ракетром, синтетика, цейлон, капрон, лавсан, нейтрон, силон, пластикат, ракетчик, кибернетика, стиляга, абстракциализм, культиватор т.б. Кейде неологизмдерге шек қойып ажыратудың өзі өте қиын екендігін аңғарамыз. Мұндағы ұстайтын неізгі принцип жаңа сөздің бір тілде сөйлеушілерге қаншалықты түсініктілігімен ғана өлшенбек [1, 183]. Неологизмдер — тың сөздер ретінде қаралады да көнерген сөздерге (инсторизмдер мен архизмдерге) қарама-қарсы құбылыс болып саналады.
Жаңадан жасалып тұрған кезінде ғана неологизмдер ретінде танылады.Уақыт озған сайын олар да әбден сіңісіп кетеді, бұрыннан бар сөздер сияқты жиі қолданылады, үйреншікті сөздерге айналады да, неологизм болудан қалады. Демек, неологизмдер тілдегі өткінші құбылыс болып саналады.
Тілдің сөздік құрамына тән қасиет туынды жаң а сөздермен толығып, үнемі даму күйінде болу дедік. Әрбір тілдің сөздік құрамының дамуына ең алдымен сол тілдің негізгі сөздік қоры ұйытқы болады. Сөз тудырудың әр түрлі тәсілдері арқылы негізгі сөздік қордағы түбір сөздерден туынды сөздер жасылып тілдің бүтіндей лескикасы толығып, дамып отырады. [8,150 б]. Неологизмдердің актив лексикадан өзгешелігі тек жаңалығы мен өлшенбейді. Кей сөз пайда болысымен актив лексика қатарына өтіп, жиі қолданысқа түседі. Енді бірі неологизм қалпын ұзағырақ сақтайды. Мұның өзі неологизмдердің қандай ұғымды аңғартатындығында болса керек. Спутник, космос сөздері ұғымымен бірге бүкіл әлемді таңдандыра келді. Ол ауызша да, баспа беттерінде де жиі қолданылып тез актив лексикаға айналды. Телевизор сөзі де дәл осылай халықты жатырқатқан жоқ. Тіпті 1980 жылдары пайда болған мердігер сөзі (подрядтың баламасы) күнделікті баспа сөз беттерінде жиі қолданылып, актив лексика қатарына өту процесін бастан кешіріп жатыр. Бірақ кей неологизмдер өзінің жаңа қолданысқа түскендік белгісін ұзақ сақтауы да мүмкін. Мысалы, жем-шөп, құрамды жем пішендеме сияқты сөздер қолданысқа түскеніне біршама уақыт болса да, көпшілікке түсінікті болатындай дәрежеге жете алған жоқ. Себебі олар мал шаруашылығымен адамдардың ғана қажеті өтеуде. Пассив лексика қатарындағы неологизмдер мен көнерген сөздерді өзара салыстырсақ, әрдайым неологизмдер аз кездеседі. Оның себебі көнерген сөздердің ұтылуы процесі мен неологизмдердің актив лексика қатарына өту процесі бірдей есем. Мысалы: қазан ревалюциясынан кейін енген колхоз, совхоз, селсовет сияқты сөздер актив лексикаға қосылып, төңкеріс саужай (ликбез), МТС т.б. шығып үлгерді. Тіліміздегі енен жаңа сөздердің қай – қайсысы да халық өміріндегі жаңалық белгісі іспеттес калхоз, совхоз, бесжылдықтың, тыңгер, спутник, комсмос т.б. сөздер өздері неологизмдік дәуірді бастан кещкен уақыты мен еліміздің болған жаңалықтарды еске түсірді [2,181 б].
Сонымен неологизмдер дегеніміз актив лексика қатарына енбеген жаңа сөздер.
Неологизмдердің бір түрі ретінде қаралып жүрген жеке автор қолданысындағы жаңа сөздердің жайы басқашалау. Себебі жеке автордың стильдік мақсатта қолданған өзіндік жаңалығы сол күйінде неологизм болып қала беруі, актив лексика қатарына енбеуі әдбен мүмкін.
Мысалы,
С. Сейфулинның «неізін сал, қызыл саратй
Жүрміз міне қаласып», — деген өлең қатарындапғы жаңа қоғамды көтеріңк і стильде образды айту үшін қызыл сарай сөзін қолданған. Бірақ ол актив лексикаға кірмейді.
Мұхтар Әуезов шығармаларында да «қарсылау», «миюнды» ру сияқты жаңа сөздер кездеседі. Ол да жазушының өз қолданысы болып қалды.
Тіліміз мемлекеттік мәртебеге ие болғалы бері жаңа қолданысқа ие болған сөздер күн санап көбейе түсуде, мысалыҮ: сынып, әдіс, әдістенме, ұлан, заңгер, әуежай, ғарышжай, жәрдемақы, зейнетақы, айыпақы, өтемақы, стыйақы, төлемақы, дереккөз.