- Өндіріс көлемі процесінін құрамды бөлігі өндірісте жұмыс істейтін жұмысшылардың еңбегі болып табылады. Дайындаған және квалификациямыз саланың жұмысын штат құрамы кадр деп аталады.
Кадр – бұл өндіргіш күштердің активті элементі деп саналады. Сондықтан кадрлар өндірісте екі үлкен топқа бөлінеді.
- өндірістік өнеркәсіптік персонал (ППП)
- өнеркәсіптік емес персонал.
ППП – барлық өндірісте, өндірістік емес салада шаруашылық және ұйымдарда кадрларды құрамдық бөлігімен қарастырады.
Еңбек ақы – ұлттық табыс бөлігін ұсынатын жұмыстарға көрсеткен еңбектегі үшін төленетін материалдық сыйлық формасы болып табылады. Еңбек шығарған саны өндірген өнімімен, қызмет санымен, сапасымен яғни жұмысшылар квалификация деңгейімен анықталды.
Еңбек ақыны ұйымдағы негізгі принциптерге жатады:
- Еңбектін өмірін жақсарту деңгейін көтеру. Еңбек өнімділігінің өсуі мен еңбек ақының өсу айырмашылығы халық шығындары жүйесіндегі өндіріс және сала есебі жұмысының квалификациясы және еңбек жағдайындағы айырмашылығы жұмысшының еңбек қорытындысы материалдық жағдайымен қажет етеді.
- Еңбек ақыны қарастыру үшін жұмысгының өнімділігін және квалификациялық, квалификациялық емес ауыр және жеңіл еңбегіндегі үшін дұрыс төлем қою үшін тарифтік жүйе енгізілген.
Тарифтік жүйе – бұл қиындық жағдайына байланысты көқрсетіледі. Еңбке төлемі деңгейін анықтайтын нормативтік жиынтығын білдіреді. Тауар жүйе негізгі эталонды тарифтік сетка, тарифтік ставка, тарифтік квалификация, анықтама мен негізделеді.
Тарифтік квалификация – анықтағанда жұмысшы саны берілген өндіріс саласында орындалған, олардың мінездері мен міндеттері берілген жұмысқа жауапты жұмыстар көрсеткіштерін ҚР-да бірлік тарифтік квалификация анықтамасы жүзеге асырылып жатыр. Ол еңбек төлемінің барлық тарифтік жұйесінің негізі болып табылады.
Тарифтік ставка – бұл уақыт (сағат, күн, ай) бірліктеріне топтастырылған еңбек өлшемін анықтайтын норма. Олар квалификациясы еңбек талабы, төлем формасы, өнеркәсіп саласы бойынша диференцияланады. Жұмысшылар үшін бірінші разрядқа күніне күндік ставка немесе сағатына төлем түрі белгіленеді. жұмыс төлемі өлшемі жоғары тарифтік разрядқа бағдарланған. Бірінші разрядтық тарифтік коэфициентке көбеюімен анықталады. Тарифтік ставкіде жұмысшының профессиясы, өнері үшін дифференциалды қосымша беріледі. Үшінші разрядтық жұмысшыларға 12%-ке дейін, төртінші разряд — 16%, бесінші разряд — 20%, алтыншы — 24%. Тарифтік сетка – бұл разрядтын төлемін төлем деңгейі бойынша жұмысшының белгілі бір топқа бөлінуіне көмектесетін шкала. Тарифтік сеткада разрядтың белгілі бір тарифтік коэфициент сәйкес келеді. Тарифтік коэфициент берілген разрядтың ставкіні қаншалықты жоғары екенін көрсетеді.
Кадрларды жоспарлау кезіндегі ең басты маөсаты, мамандығын жоғарлату және дайындық.
- Жұмысшылардың саның есептеу үшін екі топқа бөледі:
- қарапайым жұмысшылар;
- қосымша жұмысшылар.
Жұмысшылардың еңбек төлемінің формасы 2 түрі бар: — уақтылы; — кесімді.
Мерзімді жалақы – қызметтерге беліленген тарифтік ставка бойынша есептелген немесе атқарған жұмысының нақты көлеміне қарай берілген төлем.
Келісімді жалақы – қызметкердің еңбегіне олардың берілген сапада өндірген өнім көлеміне қарай ақы төлеу. Ол орындаған жұмыстар немесе дайындаған өнімнің жекелеген түрлеріне алдын-ала белгіленген баға есептелуі жұмыстың еңбек ақыны өажет етудегі мүмкінждіігн қанағаттандыру, олардың квалификациясы бар не жоқ ауыр және жеңіл жұмыстарға еңбек анықтау қатынасын бекіту үшін тарифтік жүйе пайдалынылады. Тарифтік жүйе еңбектін күрделілігі мен талаптарына байланысты еңбек ақы төлеу жүйесін анықтайтын нормалар айтады. Тарифтік жүйе өзінің әлемінен тұрады. Бұған тарифтік сетка, тарифтік ставка, тарифтік квалификациялар кіреді. Әр бір еңбке ақы төлеу кезеңінде төлеу формалары көрстеілген нормалардың өздеріне байланысты коэфициенті жаңартылып тұрады.
Сондықтан да мерзімді еңбек ақы төлеу жүйесінде жай мерзімді сыйлықтық болып атбылады.
- Жай мерзімді жалақы (ЖАжт) анықтау үлгісі ЖАжт=m∙Т.
m – қызметінің разрядтарына сәйкес;
Т — өндіріс барысында нақты.
- Мерзімді сыйлық жалақы (Ж∙Амс)
R – берілген көрсеткіштің орындалуы үшін тарифтік ставкаларға және сыйлық беру шарттарына қарай сый ақы мөлшері.
к — белгіленген көрсеткіштің асыра орындарына және сыйлық беру шарттарының әр %-ке шаққанда сыйлық мөлшері.
ЖАжқ=åP∙j
P — өнім немесе жұмыс түрін бағалау.
J — өндірістін өнімінің санын атаушы бірлік өлшемі. Орындардын жұмысты немесе дайын өнім бірлігі үшін бағалау.
кесінді сыйлық жүйесі.
Қызметкерге сыйлық берудің өзіне тән көрсеткіштері мен шарттары бар. соған байланысты қызметтін, жалақының мерзімді сыйлық жүйесінде сыйлық беру кезінде негізгі сандық көрсеткіштер кесінді сыйлық жүйесінде сапалық көрсеткіштер ескеріледі.
Жалақының жанама кесінді жүйесі негізгі қызметтерге жалақы төлеу үшін қолданылатын жанама кесінді бағалауды сипатталады.
Мвс – қосымша қызметтін тарифтік ставкасы.
Nabn – қосымша қызметтерге қызмет көрсетуде негізгі қызметтің өндіру коэфициенті.
Жанама жалақының кесімді жүйесі арқылы қызметінің жалақы келесі форманы анықтайды: ЖАжк=åPкс∙Жosn
Жosn – қосымша қызметтерге қызмет көрсеткіштері негізгі қызметтің өндірген өнім көлемі. Осыған қоса кесімді прогерсті жүйеде, ақы өнім дайындау белгілерін нормада әдеттегі бағалау бойынша, ал нормалардың артығы жоғары бағамен төленеді.
Жалақының аккордты жүйесі белгілі жұмыс көлемін жалақы қорының жалпы көлемін қарастырады. Жалақы қорының жоспарлы көлемі әртүрлі әдістер мен анықталады.
- Тікелей есептеу әдісі.
ЖАҚ=Сөж ∙Ж∙Аор
Сөж — қызмектінің орта жоспарлы тізімге саны жоспары кезеңде бір адамның орта жалақысы.
Жаор — қосымша төлемдер мен аудандарды қосқанда.
- Есеп айырысудың нормативтік тәсілі:
ЖАҚ=Q ∙Нжа
Q — жоспарланған кезеңде шығындардын өнімдерінің жалпы саны.
Нжа -бір дайын өнімге шаққандағы нормативтік жалақы.