Нарықтық қатынастары дамыған елдерде салықтар экономика мен әлеуметтік хал-аһуалын тұрақты дамытудағы реттеушілік қасиеттері бюджеттік қатынастар мүмкіншілігіне тікелей басқару әдістері ретінде қолданады. Салықтардың жәрдемімен мемлекет қоғамдық қасиеттілік пен ресурстар арасындағы, оларды қанағаттандырудағы салыстырмалы тепе-теңдікке қол жеткізіледі. Салықтардың арқасында экология жағынан зиянды өндірістердің кеңейуіне айыппұлдар мен шектеулер енгізе отырып, табиғи байлықты тиімді пайдалануын қамтамасыз етеді. Салықтар мемлекеттің әртүрлі даму бағдарламасының даму мүмкіншілігіндегі қаржылық қамтамасыз ету және азаматтардың табыстарының деңгейін теңестіру мүмкіншілігіне ие болады.
Салық ауыртпалығын жеңілдетуді жүргізу әртүрлі меншіктегі экономиканың өсу мүмкіндігін туғызу болса, көлеңкелі экономиканың қысқарып, болашақтағы экономиканың өсімі негізде бюджеттік кірістердегі салық түсімдерін молайту.
Демократиялық мемлекеттің негізгі белгілерінің бірі болып қоғамда өркениетті салықтық қатынастар мен халықтың барлық топтарының салықтың мәдениетінің бар болып саналатындығы баршаға мәлім. Сол себептен, өкілетті және атқарушы органдар салықтық саясатты жүргізуші және кепілі мен бас идеологы ретінде қатысушылардың барлық топтардың мүдделерін үнемі есеп алып отыруы керек. Қабылданған салықтық құқықтық заңдардың іске асыру бойынша кәсіби білім мен салық мәдениет белгісінің төмен болуынан деп айтуға болады. Нәтижеде біз заңдар толық іске асырылмайтын, ал экономика көлеңкелі бизнеске ұшырап отырмыз. Көлеңкелі экономиканың көлемі ұлғайған сайын салық есебінің кемуінде бюджет көздері қысқарылуда. Әсіресе жергілікті бюджет жетістіксіздігіне трансферттік жабу бюджет көздерін молайту емес керісінше тұтынушы психологиясын туғызуда.
Келесі мәселе жалпы ішкі өнімді өлшеуіндегі жаңа пайда болған субъектілік негізгі қорлардың (жеке меншіктегі құрылыс үй шарушылығы, шаруашылық басқа да субъектілер) салық салымы мен алымында жете бағаланды.
Мемлекеттің де, салық төлеушілердің де мүдделеріне сәйкес үкімет және тиісті атқарушы органдар салықтарды төлеудің дұрыстығы мен уақтылығын үнемі бақылап отыруы қажет. Салықтық бақылау жүргізудің түрлерімен үлгілеріне мыналар жатады:
- салық төлеушілерді тіркеу есебі мен жеке объектілердің есебі;
- жүйеге келтірілген бақылау (салықтық есеп беру бойынша салық заңдарын бұзуды шұғыл анықтау);
- салық төлеушілердің моноторингі (нақты салық салынатын мөлшерді анықтау үшін салық төлеушілердің қаржы-шаруашылық қызметтерін зерттеп отыру (бақылау) жүргізу);
- салық төлеушілер тарапынан ережелердің сақталынуын қадағалап бақылау жасау (фискалдық жадысы бар бақылау; акциздік тауарлардың жеке түрлерін акциздер жинау шараларымен таңбалау; құжаттық салықтарды тексеру; кешенді, тақырыптық, қарама-қарсы, рейдтік; салық кодексіне сәйкес бақылаудың басқа да түрлері).
Салықтық бақылаудың ең негізгі әдістерінің бірі салықтық тексеру жүргізу. Салықтық тексерулерді жүргізуден алдын салық органы қызметкерлері оған дайындықпен шығады. Ал дайындық тексеру жүргізілуге тиіс объектіні таңдаудан басталады. Таңдау барысында салық төлеушінің соңғы тексеру актісін көтеруден бастап, оған қатысты барлық сңғы ақпараттарды саралау жүзеге асырылады.
Қазіргі кезде Қазақстан Республикасы Қаржы Министрлігі Салық Комитетінің салықтық бақылаудың жүргізілу барысында көптеген ақпараттық бағдарламалар пайдаланылуда. Сонымен бірге енді іске қосылатын салықтық тексеруді жүзеге асыру үшін автоматтандырылған салық төлеушіні таңдау компьютерлік бағдарламасы жасалуда. Бұл бағдарлама іске қосылған жағдайда салықтық тексеруді жүргізудің жоспары сол арқылы жасалады. Ал бағдарлама құрылымын қарастырсақ онда соңғы бірнеше жылға салық төлеушінің жылдық жиынтық табысы, бухгалтерлік балансы, т.б.-мен қатар салық жүктемесінің коэффициенті көрсетілген. Мұндағы салық жүктемесінің коэффициенті қалай есептелгендігі, оған қандай мәліметтер қолданылғандығы белгісіз. Салық ауыртпалығы немесе салықтық жүктеме салық салушыға қаншалықты қажет мәлімет болса, салық төлеушілер үшін де оның маңыздылығы өте жоғары. Сондықтан да салықтық жүктеме коэффициентін баршаға белгілі нақты бір көрсеткіштер көмегімен есептейтін, уәкілетті органдарда бекітілген формула керек.
Тағы бір айта кететін жай салықтық тексеру жүргізу барысында тексеру актісі салық органдарында ҚР ИСАЖ (Интегрирленген Салықтық Ақпарат Жүйесі) бағдарламасының салық аудитінің электрондық бақылауы функциясы арқылы жасалады. Актіні жасау барысында салық жүктемесі коэффициентін жалпы жылдық жиынтық табыстың төленген табыс салығы көлеміне қатынасымен анықталады.
Яғни:ЖЖТ= СЖкоэф
Табыс салығы
Айта кететін жай мұндағы төленген салық сомасының ЖЖТ қатынасы салық мөлшері бір болғандықтан үнемі біркелкі нәтиже береді. Сонда бір салық төлеушіге түсіп отырған салық ауыртпалығы мен екіншісін салыстыру мүмкін екен.
Бұл жағдайда әсіресе шағын кәсіпкерлер субъектісінің салығын есептегенде түсінікті. Өйткені олар сатудан түскен ойнамалы немесе еш шегерімсіз 3% пайыз салық төлейді. Сонда олардың салықтық жүктеме коэффициенті де үнемі 3-ке тең болып отырады. Ал бізге қажет көрсеткіш салық төлеушілердің арасында кімге салық ауырпалығы көп, кімге аз түсіп отырғандығын көрсете алатын болуы керек. Мысалы; ЖК Кенжебаев саудамен айналысады, сауда жасау орны 50 шаршы метр, табысы жылына 7000,0 мың теңге көрсетсе, ЖК Мамытова ол да саудамен айналысады, сауда жасау орны 30 шаршы метр, оның да табысы жылына 7000,0 мың теңге. Сонда екеуі де жылына 3% пайыз көлемінде, яғни, 210,0 оның теңге салық төлеп отыр.
Бұл жерде егер байқасаңыз екеуінің сауда жасау орнының көлемі екі түрлі болса да төлеп отырған салық сомалары бірдей. Ал осы жерде салық салудың әділеттілік, жалпыға бірдейлік принциптері сақталмай отырғандығын байқау қиын емес. Бұл бір жағынан қарағанда туындайтын көзқарас, ал екінші жағынан салық төлеушінің сауда жасайтын орнының көлемі ғана емес, оның табысына орналасқан жерінің де немесе жағрафиялық орны да өз әсерін тигізетіні сөзсіз.
Мысалы тұрғындары тығыз орналасқан аймақта сауда айналымы жоғары болатыны түсінікті жай. Сондықтан да салық жүктемесінің коэффициентін есептеу кезінде салық төлеушінің табыс алуға пайдаланылып отырған мүліктері, құрал-жабдықтары, тіпті орналасқан орны да ескере алатындай деңгейде болуы тиіс. Барлық салық төлеушіге бірдей қолдануға болатын әмбебап салық жүктемесінің коэффициентін жасау мүмкін бе деген сұрақ туындайды.
Әрине, жалпы салық төлеушілер салық жүктемесін бір әдіспен есептеу мүмкін емес. Мемлекет салық төлеушілерге бюджетпен есептесудің түрлі жолдарын таңдау мүмкіндігін беріп отыр. Ал салық төлеушілер әрқайсысы өзіне ыңғайлы режимдерді таңдайды. Міне осы жерден-ақ оларға тиесілі салық жүктемелерінің түрліше болатындығын түсіну қиын емес. Басқаша айтқанда салық жүктемесінің салмағы барлық салық режимдерінде бірдей болса салық төлеушілер үшін таңдауда қажет емес. Өйткені салық жүктемесі салық төлеушінің көңіл аударатын бірінші кезектегі мәселелерінің бірі. Салық жүктемесін есептеу әдісі сол себепті алдымен салық төлеушілерге түсінікті болуы тиіс.
Салық төлеушілердің елеулі бөлігі өздерінің салық міндеттемелерін есептеуі және де салық органдарына шағымданудағы өтініштер жасауы қисынсыз. Себебі, салық төлеушілер салықтың төлемдік мөлшерін барынша төмендетуге тырысады. Сондықтан салық алынатын объекті алдымен әрқашанда тексерілуі тиіс. Салық төлеушілер өз мүддесінің пайдасына жасау үшін әрқашанда даулы мәселелерді туғызады, немесе салық мөлшеріндегі сыбағалы сыбайластықтарға да жол берілуі мүмкін. Осыған орай салық органдарының алдында тұрған мақсаттаға қол жеткізуі қажеттілігін бағалау құқықтық құзыретін күшейтудегі әртүрлі экономикалық талдау әдістерін бақылау процестерін күшейтуге қолдана білу мен құқықтық шараларды салық мәдениетін арттырып жетілуіне талап етеді.
Қазіргі жағдайдағы салықтық бақылауға жетілдірудің қажеттігі тәжірибе көрсеткендегі төменгі шарттарда байқалады.
- салықтық бақылау субъектісінің ұйымдастырушылық, әдістемелік және материалдық-техникалық қамтамасыз етілуі жеткілікті дәрежеде еместігінен;
- салықтық бақылау субъектісі мен салық төлеуші арасындағы қарым-қатынастарда кездесетін қиындықтарды, салық төлеушілердің салық жүйесіне деген онша жақсы емес көзқарастарынан және де салық төлеуден жалтарушылардың негізінен;
— салықтық бақылау органының қаржылай жеткіліксіз қамтылуынан, яғни салық жинауға байланысты мемлекет шығынын үнемдеу тек экономикалық емес, саяси фактор да болып отыр.
Салықты бақылаудың тиімділігі олардың заңды бұзушылықтарды болдырмауына және салық қарыздықтарын болдырмау мен салық салу объектілерін көбейту арқылы бюджет тапшылығын жою. Салықтық бақылауды негізінен салық жүктемесі төмен түсіп отырған салық төлеушілерге жүргізу керек, яғни, салық жүктемесі төмен салық төлеушілерді жиірек тексеруден өткізіп, төмен болу себебін анықтау шараларын жасау керек. Салық төлеушілер өздеріне деген қарым-қатынастың салық жүктемесіне тікелей байланысты екендігін тез түсінеді де оны көтеруге ынталанады. Яғни, жасырын табыстарын да ашып, салық жүктемесін жоғары етіп көрсетуге тырысады.
Бұл жағдай көлеңкелі экономикаға қарсы күресте де оң нәтиже береді деп есептейміз. Осылайша салық төлеушілердің саналы түрде бизнесін заңдастыруға жол ашуға болады. Сондықтан да жоғары да айтып өткеніміздей салық жүктемесінің коэфицентін мемлекет үшін де, салық төлеуші үшін есептеудің маңызы зор және де баршаға түсінікті әмбебап есептеу әдісін жасау қажеттігі туындап отыр деп ойлаймыз.