Ақын нақтылы бір көрініс пен құбылысқа адамның қуанышы мен күйінішін, өкініші мен тоқмейілсуін, толғаныс пен тебіренісін сөйлемнің бір ғана құрылысы арқылы жеткізе алмайды. Содықтан да жоғарыда айтылған түрлі жайларға сай сөйлем құрылыстары да әр алуан өзгеріп отырады. Әрбір өрелі ақынның жалпы шығармашылығының характеріне, шығармасының тақырыбына т.б. орай өлеңдерінің поэтикалық синтаксисі де өзгеше болатыны белгілі.
Халықтың ауыз әдебиеті мен Абай поэзиясында поэтикалық интаксистің негізгі түрлері жасалды. Осы екі қайнар бұлақтан мол сусындаған І. Жансүгіров те сол дәстүрлі поэтикалық синтаксисті пайдалана отырып өсті. Халықтық жырлардағы бірыңғай жай сөйлемдерден құрылған құрмалас сөйлемнің дамыған түрін Ілияс өз шығармашылығына пайдаланған.
Ақын белгілі бір құбылысты суреттеуде оны әбден тәптіштеп, егжей – тегжейіне дейін қазбалап бейнелеуіне де, немесе түйіп айтып, қысқа қайыруына да болады. Мысалы:
Ел жатты. Жылқы жусау. Тоғай тынды.
От сөнді. Қатын қайтты қайнатқан құрт, —
деген екі жолдық өлеңде төрт жай сөйлем, бір құрмалас сөйлем сыйып тұр. Ақынға дәл осы жерде ғелдің қалай жатқаны, жылқының жусауы, тынған тоғайдың құбылысы емес, болғалы тұрған оқиға алдындағы мезгілдік жалпы көрінісі осындай қысқа, жай сөйлеммен қайыра беруді көздеген.
Дәстүрлі әдебиетте сөйлем бүкіл бір жолға, не екі жолға, кейде бірнеше жолдан бітіп отырғанмен, ешуақытта сөйлем өлең жолдың орта шенінде біткен емес. Өлеңді сөйлемнің жалғасын бір тармақтан екінші тармаққа ауыстыратын өлең тасымалы (перенос в стихе) тек жазба әдебиетіне тән құбылыс.
Тағдыр тас, талапсыз тас, таңбалы тас,
Тағдырын талай жастың алғалы тас –
Біткен тас. Талай – талай зарыққан жас,
Өрт өмір, өзен көзді, арманы тас.
Бұл шумықтағы «тас» деп келетін дыбыс үндестігін сөз етпегеннің өзінде «Тағдырын талай жастың алғалы біткен тас» деген ойды екніші жолмен үшінші жолдың орта кезіне дейін алып келеді. Екінші жолдың аяғындағы «тас» деген сөз бұл жерде тек ұйқас үшін келіп тұр.
Поэтикалық синтаксистің бұл түрін де Ілияс үнемі пайдаланып отырған. Ілис поэзиясының формалық ерекшелігін сөз еткенде, ең алдымен байқалатын жәй, оның тіл байлығы, яғни лексикасының байлығы екеніне ілгеріде айттық. Ақын сөзді түйдек – түйдегімен төгіп отырады. Және үнемі сөйлемнің бірыңғай мүшелерін қатар алып, екпіндетіп, желпіндіріп, кейде баяу шымырлатып, кейде құйындатып, бізді еріксіз баурап алады. Мысалы, 1915 – 1916 жылдары жазған «Әншіге», «Бұлбұлға» деген өлеңдерінен біз мынадай жолдарды кездестіреміз:
…Қайғылы, мұңды, өнерлі, шерлі жанға
Ой салар, ойын түртер, жыбыршытар.
Еліртер, екілентер, елбіретер, —
НЕМЕСЕ:
Толғантар, толғақ салар, толықсытар,
Кейде аяз, кейде бұрқақ, кейде қырбақ,
Кейде ерген, кейде күрбік, кейде сырғақ.
Міне, осы бір ақыдық стиль Ілиястың жас балауса ақын кезінде жалт етіп, бой көрсетсе, кемеліне жеткен кезінде әбден қалыптасады.
Ілияс, негізінде, жалғаулы, жалғаусыз инверсияларға жиі барған. Мысалы:
Күйде бар қара, төре, хан мен қазы,
өмірден кім разы, кім наразы.
Күйлерде дауыл да бар, жауын да бар
Дауылдың дәу перісі – дауылпазы, —
дегенде (бірінші жолда жалғаусыз, үшінші жолда жалғаумен) жалғаулы, жалғаусыз сөз тіркестері араласып келіп отырса, ақынның көптеген туындыларында жалғаусыз инверсия үнемі жұбын жазбастан кездесіп отырады.
Ақын инверсияның ішкі үндестігін, ырғақ екпінін де өлшеп – пішіп алғанын бапйқау қиын емес. Әрбір эпитетті, метафоралы сөз тіркестері ойжы жинақтап, түйіп отырады. Ал:
Қаз – қатар мың үш жүз ат жайды қанат,
Балалар бір – біріне: Алақ! Алақ! –
дегенде «қарады» деген сөз қалып қойса да «Алақ, алақ қарады» деген мағынаны түсінеміз. Бұл да инверсия арқылы жақсы ұғынылып тұр.
Кейіпкердің көңіл – күйі, жан тебіренісіне орай кейде сұраулы, кейде лепті сөйлемдер, инверсиялар, поэтикалық синтаксис үшін қызмет атқарады. [ 4 – 285]
Поэзияның басты шарттарының бірі – ұйқас. Өлеңде ой мен образдылықтың үстіне ырғақ пен ұйқастың жүруі әрбір сөздің мәні мен мағынасын арттырып, тез ұғынылып, өте жақсы сақталуы үшін керек. Әрине, поэзияда ой, образдылықтан ұйқасты бөліп алып қарауға болмайтыны белгілі. Өйткені ойсыз тек сыңғыраған ұйқас поэзия бола алмайды. Ал, белгілі бір ойды бейнелі түрде жекізуге ұйқастың атқаратын міндеті өте күшті. Әрбір сөз өзінің логикалық байланысын берік сақтап, Абай айтқандай, «қиыннан қиысып» келуі шарт.
Ұйқастың түрлері, үлгілері көп. Мен көбіне бір өлеңнің не бір шумақтағы соңғы сөздің белгілі бір заңдылықпен үндесіп келуін айтсам, өлеңнің ішкі үндестігі болатынын да естен шығармауымыз керек. Ауыз әдебиетінің үлгілері болсын, жазба әдебиет үлгілерінде болсын қазақ поэзиясы білмейді. Жалпы алғанда әр ақынның өзіндік шығармашылық характеріне орай ұйқас таңдау, жасау стилі болады. Осы тұрғыдан келгенде де мен сөз еткелі отырған Ілияс Жансүгіров шығармашылығы қазақ совет поэзиясында өзіндік ерекшелігі, орны бар.
Ілияс Жансүгіров поэзиясындағы ұйқас, ішкі дыбыстық үндестіктерін Ә.Тәжібаев, М. Қаратаев, Қ. Жұмалиев, Е. Ысмайылов, Т. Нұртазин, Б. Кенжебаев сияқты ғалымдардың қай – қайсысы болса да ерекше бағалаған.
Қазақ әдебиетінде таза түбір сөздердің ұйқасып келуі өте сирек кездеседі. Ал, Ілияс поэзиясында осы түбір сөздердің ұйқасып келетін жайлары да жиі ұшырайды. Мысалы:
Жар қабақ, жауырынды, қаршыға көз,
Биік боп, өктем дауыс, жігерлі сөз,
Жылы жүз, теңіз ойлас терең кісі
Үйірсек, көпшіл, көсем, таңдайы жез.
І. Жансүгіров дәл, толымды (точные рифмы) және дәл емес (неточные рифмы) ұйқастарды мол пайдаланады. Бұл қазақ поэзиясында ең кең тараған, жиі ұшырайтын ұйқас түрлері. Ілияс поэзиясына тән ұйқастың бірі – күрделі ұйқастар (сложные рифмы). Ұйқастың бұл түріне халық әдебиетінде мол тараған – қос өзді, қайталау ұйқастар жатады. Ондай үлгі Ілияс поэзиясынан да көптеп кездеседі.
Көктұйғын көптің алдын бермей – ақ тұр,
Өзге мал онан озып келмей – ақ тұр,
Шаптырмай жиын сайын бәйге сұрап,
Бақ талай Батырашта өрлеп – ақ тұр.
Мұндағы негізгі ұйқастар алғашқы шумақтағы «-ақ тұр» деген сөз емес. Олар қосалқы, қайталаулар. Негізгі ұйқас: бермей (-ақ тұр), өрлеп (-ақ тұр). Бірақ «тұр» негзгі ұйқастың қасында қайталанып тұрғандықтан да ұйқасты күшейтуге белгілі дәрежеде әсер – ықпал жасайды.
Негізінде қос сөзді ұйқастар қысқа лирикалық өлеңдерде емес, көбіне эпикалық көлемде, баяндау үлгісіндегі шығармаларға тән құбылыс. Сондықтан да біз ондай ұйқасты ақынның поэмаларынан әсіресе көп кездестіреміз. Қазақ ауыз әдебиетінде кездеспейтін (не өте сирек кездесетін), тек Абайға ғана ептеп енгізе бастаған күрделі ұйқастардың бір үлгісі сол ұйқастардың бір сөз не бірнеше сөз болып келетіндігі.
Соққан жел айдын көлді шайқамас па?
Мүмкін бе күйдің тілінбайқамасқа?
Құрышына қыз құлақтың қақсай – қақсай,
Домбыра өз арманын айта алмас па?
Осындағы ұйқасып тұрған сөздердің алғашқы екеуі төрт буын да, соңғысы бес буын. Бірақ «айта» деген сөздің соңындағы «а» мен «алмас» деген сөздің басқы «а» дыбыстары бірыңғай дауысты болғандықтан да іштей қабысып, бір буын жоғалып кетеді де, алғашқы төрт буынды ұйқастарға буын жағынан дәл келе береді. Бұл жерде бір ескере кететін жәй, осы үш жолдағы ұйқасқан сөздердің саны әр алуан. «Байқамасқа» деген бір сөзге «айта алмас па» деген бірнеше сөздер бірігіп бір ұйқас құрап тұр. Мұндай ұйқастар ауыз әдебиеті үлгісінде де ара – кідік ұшырасып отырады. Бірақ онда бұл саналы түрде емес, кездейсоқ алынады, ал Ілиясқа бұл саналы түрде келіп отырады. Мұндай ұйқасты Ілияс поэзиясынан әлде нешеуін кездестіруге болады.
Жұлдыз «зау» да
Жылмыңдауда.
Ән тәтті Ақан салған Арқадағы
«Үш тоты», «Ақсаусақ», «Ақмарқалары».
Осыған төртінші жолдың «тарқамады» деген сөзі ұйқасады.
Ақанның осылай деп өктегенін
«Құламнан озар жылқы жоқ», — дегенін.
Осындағы «өктегенін» жалғыз сөз, «жоқ дегенін» екі сөз болса да дыбыстық, үндестік жағынан өте жақсы жымдасып, дәл ұйқас жасап тұр.
Қазақ поэзиясында ұйқасатын сөздер негізінде төрт буыннан көп аса бермейді. Ал, Ілияс өзі тұрғылас басқа ақындарға қарағанда бес – алты буынды сөздерді жиі ұйқастырады. Және аз буынды өлеңде ( 5 – 7 – 8 ) өлең жолының ішкі ырғағын, үнділігін көп буынды сөздер онша бұза да бермейді. Мысалы:
Кешегі ел кеше кеткенде
Өзені күркілдеткенде…
Ілияс қатар тұрған екі жолды өлеңнің барлық сөздерін ұйқастырып та көрді. Мысалы:
Қарқара (ел бесігі) жер анасы,
Қарлы ана (ел несібі) ел анасы.
Ұйқастың мұндай түрі шешендік сөздерде болмаса, қазақ поэзиясында бұрын – соңды болмаған. Бұл шығыстың ескі әдебиетінде кездесетін ұйқас үлгілері еді. Ұйқастың осындай ең қиын түріне Ілияс саналы түрде барды.
Қазақ поэзиясына тән құбылыс – ұйқастар не бірыңғай дауысты, не бірыңғай дауыссыз дыбысқа бітіп отырады. Алайда орыс әдебиетінде жиі ұшырайтын ұйқасқан сөздердің соңғы дыбысы дауысты, даусыз болатын үлгісі де қазақ поэзиясында көріне бастады. Мысалы:
Белгі еді ғой патшадан
Қуат еді жатса да,
НЕМЕСЕ:
Құланы мақтады жұрт «мал басы», — деп
Тыңдады Ақан әнін «зарласын», — деп.
Мұндағы ұйқасып тұрған сөздер «деп» емес, «мал басы» мен «зарласын». Бірінші ұйқас дауысты дыбысқа бітіп тұр да, екінші ұйқас дауыссыз дыбысқа бітіп тұр. Алайда, бұл өлеңнің жалпы ұйқасын бұзып тұрған жоқ. [ 3 – 25]
Ілияс поэзиясында ішкі ырғақты берік сақтап, оған айрықша мән береді. Көп ақындарда өлеңнің ішкі ұйқастары кездейсоқ ұшырайтын болса, Ілияс оны заңды құбылысқа айналдырған.
Жылатқандай, жұбатқандай бал бұлақ.
Жылатса да, жұбатса да да су жыры,
дегенде әрбір жолдағы екі сөз өз ара ұйқасып отырса,
Жолын шапқан, қазық қаққан, шамын жаққан, —
деген бір жолда үш сөз қатарынан ұйқасып келеді. Ал, «Мәскеу – Қазақстан» атты өлеңінде де ұйқастар солай құрылған:
Қаңқор Мәскеу марқұм боп
Көп болды өліп қалғанға.
Қамқор Мәскеу бұл күнде
Жалғыз жұлдыз жалғанда.
Осы шумақтағы «қалғанға, жалғанда» сөздері дәстүрлі ұйқас үлгісі болса, ал соңғы сөздері дәстүрлі ұйқасқа қатыспай тұрған жолдардың басқы сөздерін өз ара ұйқастырады (қаңқор, қамқор).
Бұл қазақ әдебиетіндегі шалыс ұйқастың өзгерген түрі іспетті. өлең жолдарының ішіндегі сөздердің өз ара ұйқасып келуі Ілияс поэзиясына тән құбылыс. Ілияс поэзиясында, жоғарыда айтылғандай, ассонанс, аллитерациялар да ерекше орын алады. Бірнеше мысал келтірейік:
Көмкеруің көк көгал,
Күлімдеген күміс көл,
Кенерең кесте – құрақ тал
Кестеңді өртер күзгі жел, —
дегендегі бүкіл шумақта «ке – кү» дыбыстары үндесіп келсе,
Той топыр, тұяқ басты боп отырмыз,
Тапжылмай тамам халық тамашада.
Тарлан көк, тазы тұлпар салды құлаш,
Тала ма, талықси ма, таң аса ма?
Шумағында да «та – тұ» дыбыстары бастан аяқ үндесіп тұр. Ал:
Сұңгуір, сұқсыр сүмеңдеп,
Қасқалдағың қалтылдап,
Шүрегейің шүмеңдеп,
Шағалаң шулап шаңқылдап, —
деген жолдарындағы әр сөздер «сү», «қа», «шү – ша» дыбыстары арқылы өз ара үндесіп келген.
Фольклорда нбір тамаша ұйқастармен қатар мағынасыз ұйқастар ұшырасып отырады. Бірақ ондай өлең, жыр, дастандар үнемі белгілі бір әуенмен, домбыра, қобыз, сырнайлардың демеуімен айтылып отыратындықтан да, ұйқасындағы кем – кетіктер еленбей, сезілмей қала береді. Ал, Ілияс Жансүгіров те өлең жазғанда үнемі ыңылдап, әндетіп отырып жазады екен. Оның өлеңдеріндегі дәл түспейтін ұйқастардың жүруі де сол фольклорлық дәстүрдің кемшіл жағынан үйренуіне байланысты жатса керек.
Жалпы алғанда мұндай кемшілік ақын шығармашылығына белгілі дәрежеде нұқсан келтіргенімен оның поэзиясындағы жақсы үйлесім тапқан ұйқастарының тамаша үлгілерін еш жоққа шығара алмайды. Ілияс Жансүгіров поэзиясының ерекшелігі оның бұл кемшілігі емес, ілгеріде сөз болған дара сипаты бар, озық үлгілерінде жатыр деп білеміз. [ 5 – 290]
ә) өлең құрылысы жөніндегі жаңалықтар
Ілияс Жансүгіров поэзиясының өлеңдік түріндегі жаңалықтары: поэтикалық, синтаксис, ұйқас, ырғақтарымен шектеліп қалмай, сонымен бірге ұйқастың түрлерінде, буын, шумақтарында да ерекшеліктер кездеседі.
Қандай өрен жүйрік болса да, ол ең алдымен өзіне дейінгі бар үлгілерді аттап кете алмайтыны белгілі. Жаңашыл ақын алдымен сол бұрынғы озық дәстүрді бойына сіңіре отырып, оны бір жағынан өзгертіп, жаңғырта отырып жаңалықтар енгізеді. Алайда, буын сандарын әдеттегіден не қысқарту, не көбейту, шумақты не ұзарту, не шолтиту дара мақсат болмайды және ол жаңалық та болып саналмайды.
Жалпы, Ілияс Жансүгіров поэзиясының өлең құрылысы, негізінен алғанда, өзіне дейінгі бар, халықтық жырлардағы және Абай енгізген бірнеше жаңа түрлер енеді. Халық поэзиясындағы: 1) он бір буынды қаар өлең; 2) жеті буынды жыр үлгісіндегі өлең; 3) жеті – сегіз буын араласып келетін өлең.
Ілияс Жансүгіров өлеңдеріндегі аралас буындар кейде мағына қарай өзгеріп отырғанымен көбіне түр қуалаушылықтан келіп туатын жайлары да аз кездеспейді. 20 – жылдардың соңы, 30 – жылдардың бас кезінде, әсіресе жаңа тақырыпты жырлауда қазақ ақындары үлкен бір қиындыққа ұшырады. Заводты, фабрикті, станокті, поезды, машинаны жырлағанда көбіне дыбыс қуалаушылыққа салынды. В. Маяковскийше жазбақшы болып, өлең жолдарын мән – мағынасыз бөлшектеп, шашыратып жазатын әдетті шығарып алды. Өзі де ептеп осылай жазуға талаптанған Ілияс Жансүгіров оның формалистік жол екенін сезініп, оған онша еліге қойған жоқ.
Ал өлеңдерінің шумақтары 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9, 10 жолдардан бір қайтып отырса, жыр – толғауларында көбіне бастан – аяқ сыдыртып бір – ақ шығып отырады. Түрікпен поэзиясындағы а б а ұйқасымен үш жолдан тұратын шумақты қазақ әдебиетінде алғаш қолданған да Ілияс Жансүгіров болды.