Оның лексикасында төрт түлік мал, халық тіршілігіне орай әдет – ғұрып, салт – санаға байланысты, арғы – бергі заманда жиі, сирек қолданылатын сөздер молынан кездеседі. Халық тілінде бар, бірақ көркем әдебиет тіліне кірмеген аң, жәндік, шөптің бірнеше түрлері де ақын шығармаларында («Жетісу көрінісі») молынан табылады.
Қоғамның дамуына орай халықтың өмірі, тіршілігіндегі жаңалықтар, мәдениет, техника, ғылымның өсуіне, халықтардың өз ара достық қарым – қатынастарының күшеюіне байланысты әр халықтың ұлттық тілінің қоры да дамып отырады. Соған орай көптеген сөздер бұрынғы мағынасын жойып, жаңа мағынағы ие болады. Осы процесті қазақ тілінде де көру қиын емес. Мысалы: «Майдан» деген сөзді І. Жансүгіров екі мағынада қолданады. Біріншісі, оның көне мағынасы. «Майданға бір тізелеп шөкті қара». Мұнда майдан – күресетін балуандардың сайыс алаң мағынасында. Қазақтың бюұрынғы эпостарында, әсіресе «Алпамыс» жырында батырлардың ұрыс салатын алаңы «майдан» деп аталады. Екінші мағынасы күрес, тартыс.
Алдымда жойқын майдан бар
Ағарту елді – майданым, —
дейді.
Ақын шығармасында бірнеше мағынгада қолданылатын сөздер өте көп, оның бәрін тізіп жатуды қажет деп таппадым.
Сол, 20 – жылдардағы қазақ тілінде қолданылып жүрген төңкеріс (революция деген мағынада) деген сөз де Ілияс поэзиясынан орын алып отырған. Сол сияқты:
Қосшы айтты мен келдім,
Кеңсаларға шақыра, —
дегендегі «кеңсалар» — коммуна,
Мойнымда қызыл мойынтық, —
дегендегі мойынтық – галстук.
Ілияс өлеңін таза әдеби тілдің нормаларын сақтай отырып жазады. Әйтсе де ақын поэзиясында орыс сөздерін, жергілікті тілдерді де (диалектизм) ептеп пайдаланғаны көрінеді. Әсіресе орыс тілінен де, әдеби тілінен де берік орын алып кеткен және газет – журналдарда кең пайдаланылған кейбір сөздер Ілиястың поэзиясында да жүреді. Олар: электр, поезд, МТС, знак, турксиб, комсомол, техник, телефон, аэроплан, пионер, инженер, шахта, гектар, бригад, отряд т.б.
Ал, кейде Отанымыздың астанасы Москва сияқты қалаға бейнелі түрде орысша эпитеттерді қосып пайдаланғаны да байқалады. Мысалы: «Шеф Мәскеу», «Маяк Мәскеу», «Штаб Мәскеу» т.б.
«Маяк» деген сөзді ақын образды сөз ретінде «Белгілі төбем маягім» деп қолданады. Ал, орыс сөздері қазақ тілінің сингармонизм заңына байланысты кей жағдайларда өзгеріп бригада – бригад, табель – тәбіл, индустрилизация – үндістірлеп болып келеді.
Енді бірде І. Жансүгіров орыс тіліндегі сөздердің қазақша баламалары бола тұра, әдейі орысша қолданып отыратын жайы бар. Мысалы: школ, норма, әтмет (отметка), мешайт, получка, музыка т.б. Жалпы алғанда, қазақша баламасы бар сөздердің орыс атауларының алынуы ешқандай пинципке негізделмеген. І. Жансүгіровтің өзі сатираға бейім ақын болғандықтан бүгінгі өмір туралы жазған өлеңдерінде сын, әзіл, мысқыл араласып отырады. Бұл кезде ақын орыс сөздерін әдейі қолданады. Жалқау, керенауларды сынағанда: «Іске мешайт етпеске» деген сөз тіркесін алса, енді бірде «доктор» деген сһөзді «доғтыр» деп қазақыланған түрін алмай, кейбіреулердің «лөктір» деп бұзып айтатынын шенеу үшін әдейі «лөктір» деп алады.
Дегенмен І. Жансүгіровтің жалпы поэзиясында қазақ тілінде атауы бар орыс сөздерінің араласып келетін жәйлары онша көп емес.
Ал, өлеңмен жазылған сатираларында, сатиралық кейіпкерлерінің даңғой, қызыл сөз, бос кеуде екенін шенеу үшін біраз орыс сөздерін алады. Мысалы: «Елге шыққанда…ов не айтады?» деген сатирасында герой:
Протоколды жазамын,
Контролін қазамын.
НЕМЕСЕ:
Екі расписка, копия
Мен тексерсем… ия… ия.
Заявления – арыз
Тексеру бізге парыз, —
деп келеді.
І. Жансүгіров сөйлеу тілімізде, фольклорда жиі кездесетін, бірақ әдеби тілімізде көп қолданылмаған сөздерді барынша мол пайдаланып, оларды әдеби тілдің қорына қосуға ерекше еңбек еткен ақын. Қазірде тілімізде аз пайдаланатын, көнерген, бірақ мағынасын әлі жоймаған сөздер мен халықтық эпостарда ғана кездесетін жекелеген сөздерге де ақын өз лексиксынан орын беріп отырған. «Рүстем қырғыны» атты поэмасында «Бұл түнде қолды бастап, қалың лашкер» деген жол бар. «Лашкер» қазірде тілімізде жоқ. Бірақ ақын ескі сөздерді қажетсіз кіргізе бермейді. «Рүстем қырғыны» поэмасының оқиғасы, тақырыбы да халықтың ескі өмірінен алынған, халық эпостарымен мағыналас шығарма. Сондықтан да ақын қалың қолды «лашкер» деп әдейі сол заманның рухын тек поэманың идеясы арқылы ғана емес, тілінің ерекшеліктеріне арқылы да байқатуға тырысқандығы көрінеді, ақынның бұл ниеті үнемі орындала бермейтіні де бар. Мысалы: «Бұл кезде елім азат, елім абат» деп «абат» сөзін ара – кідік алып отырады. Ілияс мұны мағыналық қажеттіктен емес, түр қуу салдарынан алған сияқты. Себебі, келтірілген «абат» сөзі өлеңнің басқа жолдарымен ұйқаспайды, тек өлеңнің ішкі ұйқасы үшін «елім азат», «елім абат» сөздерін ала салған.
Әдеби тіл халыққа ең түсінікті, таза ұлттық тіл болуы шарт. Ұлттық әдеби тілдің тазалығы халық тіліндегі диалектизм, архаизмге байланысты жатады. Ілияс поэзиясында көне сөздер де аз кездеспейді.
Бақсы ойнап күңрентсе де қобыз үнін,
Қойқаптан қозғағанда қорқыт жынын, —
деген сияқтылар бүгінгі тілімізде өте сирек қолданылатын сөздер.
Сөз етіп отырған тақырыбы, халық өмірі өткен заман болғандықтан да кейде сол заманда қолнанылған жекелеген көне сөздерді ақын саналы түрде қайта қолданған. Мұны жалпы мақұлдасақ та:
Май кедейдің мақтаны,
Лауқылмақпаз тақтайы, —
дегендегі май мейрамының лауқылмақпаз тақтайына теңелуі қандай олақтық болса, «лауқылмақпаз» сөзінің өзі қалың оқушыға түсініксіз, дерексіз. Бірақ, ақын мұндай сөздерге онша көп үйір емес.
Ал, диалектизм І. Жансүгіров поэзиясында аз кездеспейді. Мысалы:
Бас салып, бауыздайтын дағды болған
Әйтпесе онша қанның деркері не? –
дегендегі «деркері не?» деген сөз «қажеті», «керегі не?» деген мағынада беріліп тұр.
Жазушылар тілінде жергілікті тіл – диалектизмді пайдалану, пайдаланбау проблемасы тіл білімі мамандарының арасында дау тудырып, күні бүгінге дейін белгілі бір қорытындыға келе алмай жүр. Шыныда да диалектизмді мол пайдалнудан әдеби тілге қосылатын үлес бар ма?
Бірлі – жарым диалектизмді пайдалну орыстың белгілі жазушыларының шығармашылығында да кездесетіні белгілі. Мысалы, Тургеневтің «Записки охотника», А.Толстойдың «Власть тьмы», Короленконың, Мамин – Сибиряктің т.б. көптеген шығармаларында, совет жазушысы А. М. Горькийдің, М. Шолоховтың шығармаларында да кездеседі.
Бірақ осы аты аталған орыстың көрнекті жазушылары жергілікті тіл ерекшеліктерін пайдаланудың жөні осы деп кез келген диалектизмді енгізе бермеген. Жергілікті тіл ерекшеліктерін жазушы суреттеп отырғани нәрсесін айқынырақ көрсеткісі келгенде немее жергілікті жердің салты, киімі дәстүрлеріне ғана байланысты пайдаланып отырған.
Совет өкіметі орнаған алғашқы жылдары тілінің көркемдік сапасы тқөмен, жергілікті жаргон, диалектизмдерге толы, бұқара халықтың түсінуіне қиындық тудыратын кітаптар. (А.Белыйдың) аз шыққан жоқ – ты. 30 – жылдардың ортасында Ф.Панферовтың «Бруски» романы туралы айтыс болып, романның тіліндегі диалектизм мен жергілікті кәсіби тілдердің былапыт көпт енуі үлкен сөз болды. Солл айтыста Горькийдің диалектизм жөнінде былай деген болатын: «Бізде, әр губернияда, тіпті көптеген уездерде өздерінің «говорлары», өздерінің сөздері бар. Бірақ әдебиетші вятскише немесе балахонша емес, орысша жазуы керек», — деді. Серафимовичке жазған хатында да Горький: «Сөз өнері мәселесінде тілдік, лексикалық, сауатсыздық әр уақытта мәдениет төмендегінің белгісі болады және ол әр уақытта идеологиялық сауатсыздықпен ұштасып жатады», — деп жазады.
Бірақ бұдан диалектизмді біржола тілден шығарып тастау керек деген ұғым тумайды. Халықтық говорлардың шағын аймақтық мағынасынан халықтық тіл қорына, әдеби тіліне қосыоып, оны дамытып отырған мысалдарын орыс тілінен көруге болады. Алайда, диалектизм, говорларды дара мақсат етіп қойып, тілге тықпалай беру жетістік болывп санала бермейді.
Ілияс Жансүгіров лексикасында теңеулер, эпитет, метафоралар өте мол. Әрбір қимыл, әрбір көрініс, әрбір құбылыс жалаң берілмей, үнемі тапқыр теңеу, ұтымды эпиттер арқылы келеді және Ілисятың тееңеулерінің барлығы дерлік халықтың ұғымына қонымды, оның тұрмысына, әдетіне, ғұрпына байланысты жатады. Өйткені, өз халқымен біте қайнасып, бірге өскен ақынның басқаша жырлауға, халық ұғымына қонымсыз теңеуді, сөз нақысын, ой өрнектерін басқаша беруі де мүмкін емес. Эпитет, теңеу, метофораларының қай – қайсысы болмасын, кейбір натуралистік жайларын былай қойғанда, ақын бұқара халықтың эстетикалық сезімінің жеткен биігі тұрғысынан шығып отырады. Сұлулық, әдемілік сол ақын өзі өмір сүрген әлеуметтік ортаның ұғымы тұрғысынан беріледі.
Әрине, ақын метафора, эпитет іздеуде болсын, жаңа, соны теңеулер табуда болсын, өзі өмір сүрген ортаның әдемілікті түсіну, білу, ұғыну тұрғысынан ізденгенде – барды ғана айтып қою шарт емес, олай болса, ақын шығармашылығының жаңалығы да болмас еді. Мәселе сол әдемілікті ұғыну тұрғысынан жаңа теңеу, жаңа эпитеттер табу – ақынның міндеті. [ 5 – 278]