Жаздық бидайдың биологиясы және ботаникалық сипаттамасы

Бидай- әлемдегі ең кеңінен таралған дақыл, 148 елдің негізгі азық-түлігі болып табылады. Бүкіл дақылдар өнімінің 60 %-ы бидайдан алынады. Адам организміне қажетті белоктар мен көмірсулар (углеводтар), витаминдер А, В, В2 , В6, РР, С, Д, Е, минеральды түздар және басқа да заттар бидай дәні қүрамында бар. Бидай белогындағы амин қышқылдары құрамы үйлесімді және организмге сіңімді [12, 13, 14-16].

Жүмсақ бидай дәніне қарағанда қатты бидай дәнінде белок көбірек. Бірақ жүмсақ бидайдың көптеген сорттарының дәні өте сапалы, оларды «күшті» бидай деп атайды.

Әлемдік стандарт бойынша бидай дәніндегі белок мөлшері 13,5%-дан кем болмауы керек. Қазақстанда өсірілген жаздық жұмсақ бидай сорттары дәніндегі белок мөлшері 13,2-19,8 % [17], клейковина мөлшері 19-31,4 % аралығында болды [18]. Бұл әлемдік стандарт деңгейіндегі көрсеткіш. Яғни, Қазақстанда өсірілетін жүмсақ бидайдың коммерциялық сорттары генетикалық тұрғыдан жоғары сапалы [17].

Бидай (Тгіtісum L. туыстығы) астық (злак) тұқымдастығына (Gramineae) жатады [13]. Қазіргі жүйелеу (систематикалау) бойынша (В.Ф.Дорофеев, 1980) Triticum туыстығында 27 түр бар [16]. Олардың негізгілері соматикалық клеткалардағы хромосомасына қарай 4 генетикалық топтарға бөлінеді [16, 19].

Бірінші тобы — 14 хромосомды диплоидты бидай түрлері:

1. Тr. Trіtiсum aegilopodies Linк — жабайы бір дәнді бидай.
2. Тr.urarthu Tum — жабайы Урарту бидайы.
3. Тr. monococcum L. — бір дәнді мәдени бидай.

Eкінші тобы — 28 хромосомды тетраплоидты бидай түрлері:

4. Тгісum сһаldicum — Халд бидайы.
5. Тr. dicocoides (Когп). Ааr — жабайы қос дәнді бидай.
6. Тr. Тіmорһееvі Zһuк. — Зандури бидайы.
7. Тr. раlаео-соlсһісum Меn — колхида қосдәнді бидайы.
8. Тr. dicococcum Schubl — полва бидайы.
9. Тr.durum Desf. — қатты бидай.

• Тr. aethiopicum Jakubz — Абиссиния бидайы.
• Тr.turgidum L. – тургидум бидайы.
• Тr. carthlicum Nevski – қарталы бидайы.
• Тr. turanicum Jakubz – Туран бидайы.
• Тr.polonicum L. – Польша бидайы.

Үшінші тобы – гексаплоидты бидай.

• Triticum macha – Мах бидайы.
• Тr.spelta L. – Спельта бидайы.
• Тr. aestivum L. — жұмсақ бидай.
• Т compactum Hoct- карлик бидай.
• Т Sphaerococcum Perc.- домалақ дәнді бидай.
• Т Vavilovi Jakubz – Вана бидайы.
• Т amplissifolium Zhuk – жалпақ жапырақты бидай.

Төртінші тобы – оклаплоидты бидай.

• Triticum funicidum Zhuk – жалпақ жапырақты бидай.

ТМД елдері аймағында, соның ішінде Қазақстанда бидайдың негізінен екі түрі – жұмсақ бидай ең көп егіс көлемінде өсіріледі.

• кесте. Жұмсақ бидайдың түршелері және олардың негізгі сипаттмалары [16,19]