Шығармада табиғатпен байланыстыра берілген тұстарына талдау жасап, олардың орыс тiлiнде қалай берілгенiне көз жiберейiк:
Түпнұсқа:
«Онан басқа бiр нәрсе көрiнбесе де, осы арада туып өскен жiгiт ата қонысының әр бұтасына дейiн өз көкiрегiнде тiрiлтiп ап, қай жерде не барын жұмулы көзбен де сезiп тұр. Ақбауыр да онша қашық емес. Теңiзге төнiп тұрған тiк жардың дәл ұшар басына мiнбелеп салған жерқазбаларды шығыс жақ шетiнен санағанда үшiншi үй өзiнiкi.Кенет ұша жөнелген бозторғай кейіпкердің бір кезде мал баққан күндерін есіне салады.Еламан жүрегiне уын жайып бара жатқан ойды осы арада үзiп тастады да, қалың қауды кешiп келедi! Жұпар иiсi аңқып, жым-жырт мына дала түнiн өмiр бойы көрмей-бiлмей жүрiп, кенет ойламаған жерде, тасынан тапқандай бiр халде… жусан исiне елiткендей, көзiн жұмып, құшырлана дем алып келе жатқанды. Көде түбiнен бозторғай пыр еттi». [10;183]
Аударма мәтін:
«Он долго жил здесь и знал каждый куст и каждый увал. И теперь он как бы видел все это, хотя на самом деле ничего не видел. Вон Бел-Аран мысами упирается в море. Акбауыр был виден. И рыбацкий аул и третью землянку, если считать с востока он видел. Он живо вспомнил», «Тихонько бредя, остановливаясь, жадно нюхая, Еламан словно пьянел. Изредко он нагибался, срывал пучок травы, мял в ладонях привыкал лицом к пахучим стеблям.
Из-под куста с громким шорохом выпархнула птица, и Еламан тут же вспомнил, как когда-то пас по ночам лошадей». [11;180]
Аудармада асты сызылған сөзді транскрипция тәсілімен аударылған, яғни түпнұсқадағы сөздің айтылуы бойынша аударма тілінің әріптерін пайдалана отырып жазған.
Осы мысалдан айдаудан қашып келiп, айсыз түнде ауыл сыртына шыққан Еламанның туған жерiмен қайта қауышқан қуаныш-тебiренiсi ендi бiрде, Ақбауырды көруiмен, сүйген жары, жан ұясы жайлы жабырқау ойларымен астасып кететiндiгiн көруге болады. Өткен өмiрiне тән сипат белгiлер табиғат, түн тылсымынан қылаң бере, кейiпкердiң қиялын қытықтап, оны сол баяғысына сапар шеккiзедi.
Көрiп отырғанымыздай, аудармасында да түпнұсқадағыдай, өткен өмірімен жүрiп өткен жолына куә кең дала, тымық түн оған сол бұрынғысын-ортасына түскен шаңырақ, келiншегiнiң қисынсыз қылықтарын есiне сап, бiр кездегi жылқы баққан түндерiн, Құдайменденiң қол астында жүрген күндерiн көз алдына әкеледi. Бiрнеше абзацтан тұратын бұл көрiнiстi аудармашы стилистикалық құрылым-ретiн бұзбай, логикалық байланысын жоғалтпай, сол күйiнше бере алған.
Сөйтiп бұл мысалдардың екi тiлдегi нұсқасынан да табиғат кескiнiнiң бас қаһарманның мұңды ойларымен шарпысып, кеудесiндегi тебiренiстi сүйiнiш сезiмдерiнiң сағыну, қимастық, опыну сарынына ұласып кететiнiне себепкер болатынын көреміз.
Екiншi кiтаптағы осы iспеттес тұстарының бiрiнде жер, дала әрекетiнiң күреңсiз суретi кейiпкердiң жан дұниесiне, ой әлемiне жол бастайды.Мұнда Еламанның туған жерiне деген қамқор көңiлі, оның қазiргi жай-күйiне байланысты ащы мұңы байқалады.
Түпнұсқа:
«Сорлы елiм, келешегiң не болар?»-деп, Еламан шөбi күйiп, шаңы шығып, қаңсып жатқан қу далаға жудеу көңілмен құсалана қарады.Елсіз,сусыз далаға Еламан кеуде қысқан аянышпен ұзақ-ұзақ қарап: — соры арылмаған елiм, — деп дыбысы бiтiп, тұншыға сыбырлап, келесiде тiптi iш толқынын тоқтата алмай, ат жалына сүгiлiп, иегi кемсеңдеп кеттi. [10; 411- 412]
Аударма мәтін:
«Еламан с тоской оглядывал голую пыльную степь и думал, что край его несчастен и неизвестно, что ждет его в будущем.Он грустил по ней, как по лику матери, подавленный тоской о родине.», [11; 400]
Түпнұсқада жазушы табиғатты ел тағдырына байланыстыра суреттейдi. Даланың жұтаң тартқан бейнесiнен Еламан ел жүдеулiгiн танып, туған жерге деген сезiмi сағыныш – сүйiнiш ауқымынан шығып, туған дала төсiн жайлаған елiнiң ертеңiн ойлап күйзелген толғаныстарына ұласады. Жолай кезiккен ауыл, адамдардың бейшара хәлiмен қатар дала келбетiнiң жалаңаш сұрқайлығы бiр берiлiп, Еламанның елiн, жерiн ойлаған қайғысы қалыңдай түседi де, оның «ұзақ – ұзақ аянышпен», «құсалана» қарауы сенiм туғызып, еш жасандылық таныта алмайды.Аудармашы аудармасында жоғарыда айтылған жайларды – кейiпкердiң ой ағымын, iшкi сезiмiн, шексiз даланың көңілсiз кейпiн де барынша әсерлі жеткiзген. Алайда, Еламанның бейнесiндегi «iш толқынын тоқтата алмай, бүгiлiп», «иегi кемсеңдеп» кеткен қимылдың белгiлерiн ұмыт қалдырған.Жаңағыдай қимыл-қозғалысты детальдар арқылы жазушы оның от жалынды жылдардағы күрескерлiк сипатын, туып өскен жерi алдындағы азаматтық тұлғасын танытқысы келгендей.Кейiпкердiң бұл қимылдары жұтаң жерi мен елiнiң осы жайы жүрегiне ерекше салмақ салып, қара басының қайғысынан да қаттырақ бататындығын айрықша көрсетiп тұр. Даланың да осыншалық жұпыны күйде бейнеленуі осы мақсатқа бағындырылған. Сондықтан, аудармасында мұндай сәттер ескерiлуi тиiс деп ойлаймыз.
Бас қаһарманның туған жер келбетiн ана жүзiне балап, шет жерде еске алып, сағынатынын, жоғарыдағыдай аянышын бiлдiретiн тұстарын аудармашы «с тоской оглядывал» , «запах полыни, постоянный на ночных росах», «он грустил по ней, как по лику матери подавленной тоской о родине» деген көркемдiк баламалары арқылы анық та қонымды жеткiзген. Яғни түпнұсқасында асты сызылған сөздер компрессия тәсілімен, ал аудармасында асты сызылған сөздер компенсация тәсілімен берілген. Сол сияқты төмендегідей қысқаша мысалдарға көз жіберейік.
Түпнұсқа:
«Ашылық-сораңы айырбас» [10; 184]
Аударма мәтін:
«Буйное разнотравье перемежалось солончаками» [11; 181]
Аудармада түнұсқаның мағынасын сақтай отырып, компенсация тәсілін қолданған. Мұнда аударма тілінің заңдылықтарына сәйкес және оқырманға түснікті тілде жазылған.
Түпнұсқа:
«Шамалыдан кейін ғана балықшылар ауылының арқа бетінде қысы –жазы қалқан боп жататын шымылдық таудың ауыр тұлғасы түн түбегінен қалқып шықты» [10;183]
Аударма мәтін:
«Но потом ему показалось, что он смутно видит во мраке грузные очертания спящих гор» [11;180]
Жоғарыда асты сызылған сөздерді, аудармада компрессия тәсілін қолдану арқылы аударылған. Аудармада тек мағынасын сақтап, сөйлемді ықшамдап берген.
Түпнұсқа:
«Беларанның теңізге тірелген тұмсығының бергі жақ құлай берісінде, шамасы, әне бір тұста Талдыбеке сайы, онан көрі берегректе Кендірлі сай бар» [10;183]
Аударма мәтін:
«Вон, Бел-Аран мысами упирается в море, а вон там вьется овраг Талдыбеке, а немного поближе –балка Кендырлисай» [11;180]
Бұл аудармада да компрессия тәсілі қолданған және аударма көркем әдеби стиль негізінде жазылғандықтан тек мағынасын сақтай отырып аударылған.
Түпнұсқа:
«Қайран дала! Осы жусан дәрі-ау»,[10;409]
Аударма мәтін:
«Эх, степь родная … Милая ты моя, жгучая полынь! [11;398]
Аудармада өз тарапынан көркем сөздер қосып, компенсация тәсілін қолданған.
Түпнұсқада берілгнен «ашылық-сораңы айырбас» дегендi дәл осы қалпында аударып, сiрестiрiп қоймай, «разнотравья» деп, «шымшылдық таудың ауыр тұлғасы » дегендi «грузные очертания спящих гор», «Беларанның теңiзге тiрелген тұмсығының» деп басталатын жерiн «Вон, Бел-Аран мысами упирается в море» деп, «Қайран дала! Осы жусан дәрi-ау», «Эх, степь родная… милая ты моя, жгучая полынь!» деп, автор ойына, шығарма мазмұнына мейлiнше сәйкес келетiн айшықты баламалар беруi арқылы түпнұсқадағы табиғат суреттеулерді көркем жеткiзген. Сөйтiп, Еламанның сан салалы сезiмдерiнiң ең бiр жарқыны – оның туған өлкесiне деген ыстық махаббаты екендiгi туындының екi тiлдегi көрінісінен де айқын бедер тапқан.
«Елiм», «жерiм» деп шер жұтқан Еламандай ерлермен қатар қара басы мен қу қарнының қамын ойлаған тоғышар жандардың да жер басып, өмiр сүруi заңды емес пе? Сондай кейіпкердiң бiрi – Судыр Ахмет.
Оқушыға надан iс-әрекетi, пасық ойларымен, бiр сөзбен айтқанда, тек жағымсыз жақтарымен таныс болған Судыр Ахметтi жазушы күлкiлi жағдайда көрсету арқылы оның болмысына тән бiр қырын алға тартады.
Ол көп ай жолаушылап келiп, қаңырап бос қалған ескi үйiн көргенде, тiлi байланып, шошына шаба жөнеледi. Ай-күннiң аманында айдаладағы үңiрейген үйден үркiп, жынды кiсiше жалбаңдаған кейiпкер қылығына қынжыла күлмеске шараң жоқ.
Түпнұсқа:
«Ол ат үстiнде дұрысталып отырып айнала төңiрегiне көз тастап едi, күншығыс жақ тұтасып жатқан теңiз екен. Кәдiмгi өзiнiң желсiз тымықтағы дағдысы: күн сәулесінің астында үлкен айдын аппақ боп жалтырайды.Шырадай ақ тымық!…Сай бойының реңi тiптi басқа:Талдыбекенің көлеңкелі тұнық табанына құба тал біткен.Тал арасында тұщы су мол беке-бұлақтар сылдырап ағып жатыр».[10;155]
Аударма мәтін:
«Половчее устроился в седле и огляделся. На востоке сквозь знойное марево бесконечной полосой тянулось в море. Как всегда, при тихой безветренной погоде море серебрилось под солнцем.Степи будто и не бывало –вдоль дремотного тенистого склона Талдыбека густо рос ивняк.По дну оврага, в тальнике,звенели и бормотали чистые пресноводные ключи». [11; 152-153]
Аудармада «будто и не бывало», «бормотали чистые» -сөздерін компенсация тәсілі арқылы берілген. Түпнұсқада берілген «тал» -сөзі, аудармада «ивняк» сөзімен аударылған, яғни бұл аудармада конкретизация тәсілін қолданған.
Түпнұсқада айналадағы табиғатты, оның саябыр тапқан әсем бейнесiн қатыстырып әрi оны кейiпкердiң көзiмен беру арқылы автор Судыр Ахмет әрекетiнiң қисынсыздығын сездiрмек болады. Рахат сезiмге бөлеп, әдемi әсер туғызатын табиғаттың тылсым тыныштығы, бейбiт тынысы осыншалық әбiгерге түскен Судыр Ахметтің қорқақтығын әшкерелеп, ашып берiп тұрғандай.Аударма мәтінді оқып та осыны байқауға болады: «половчее устроился в седле и огляделся. На востоке сквозь знойное марево бесконечной полосой тянулась в море. Как всегда, при тихой безветренной погоде море серебрилось под солнцем. Вдоль дремотного тенистого склона Талдыбека густо рос ивняк.По дну оврага,в тальнике,звенели и бормотали чистые пресноводные ключи». Әдемi сурет. Теңiз бетi, сай бойының сабырлы күйiн сол арқылы айтпақ болған автор ойын аудармашы «при тихой безветренной погоде»,«море серебрилось», «дремонный склон», т.б деп, барынша көркем аудара бiлген. Мамыражай көрiнiс пен жау шапқандай ессiз қылықтың көрер көзге қарсылығымен жазуды парықсыз, надан, берекесiз кейiпкер образын толықтыра түскен.
Ә.Нұрпейісовтың пейзажды пайдаланудағы ерекшелігi табиғат ажары, күн райын нақты жағдайдағы нақты бiр кейіпкердің көңiл-күйiмен тұтастықта, соның психикасына орайластырып алып, белгiлi бiр жағдаяттың толық суретiн жасауында. Шығармадан алынған мына шағын үзiндiге кезек берейiк:
Түпнұсқа:
«Бірақ күн әлi бүркеу: күн жүзiн сұрғылт бұлт сiресiп басып алыпты.Қыламықтап қар түседі.Жер реңi бүгiн тiптi жүдеу. Айрықша күздi күнгi қара кеңiрдек жусанның түбiн қазып ырсыитып тастаған қара кеңірдек жусандар сорайып –сорайып шөгірленіп қалған». [10; 277]
Аударма мәтін:
«День был хмурый.Вчерашняя черная буря улеглась, стихла, но еще присустовала во всем, как будто остановилась на минуту и обернулась, чтобы посматреть, что удалось ей сделать на земле.Все вокруг насупилось, небо плотно абложили тучи. Холодно кружился снег. Земля была темна. Корявые кадыкастые корни бурой полыни оголились». [11; 271]
Жоғарыдағы «Қыламықтап қар түседі» деген сөзді, аудармада «Холодно кружился снег» деп аударылған мұнда мағанасын нақтылап, конкретизация тәсілін қолданған.Сонымен қатар бұл аудармада компрессия тәсілін қолданғандығын, асты сызылған сөздерден көруімізге болады.
Осындағы дауылдан кейiнгi күннiң сипаты кейiпкердiң психологиялық күйiмен ассоциотивтi түрде алынған. Ондағы мақсат – күйеуi қуып шығып, суға бара жатқан Кенжекейдiң «көзiне жас», көңiлiнде шерлi күйiк сорлы хәлiн сұрқай сурет арқылы қоюлата берiп айқындай түсу.Осы ой аудармада келесідей берілген «День был хмурый. Все вокруг насупилось, небо плотно абложили тучи. Холодно кружился снег. Земля была темна. Корявые кадыкастые корни бурой полыни оголились».
Түпнұсқадағы «тiптi жүдеу» деген анықтама ауа-райы мен табиғаттан гөрi Кенжекейге көбiрек қатысты айтылып тұр. Өйткенi Кенжекей хәлi бұрыннан, күйеуге тиген алғашқы күнiнен бастап мүшкiл, алайда, бүгiн ол күйеуi мен күндесiнен аса бiр зорлық көрiп, бүгiн әсiресе зарлы, мұңды едi. Сондықтан, автордың «жер бүгiн тiптi жүдеу» дегенi осыны меңзесе керек. Бұл тұсы толық ашылмағанымен, аударма ойсырап тұрған жоқ. Себебi күшейткiш мағыналы «хмурый», «насупилось», «холодно», «темна», «плотно обложили»деген баламалар кейiпкер қайғысын тереңiрек түсiнуiмiзге септiгiн тигiзiп тұр. Сөйлем де түгел, негiзгi ойда орында. Дегенменде осы «тiптi», «айрықша» деген аудармада ескерiлгенi абзал.
Ендi бiрде жазушы шығармада Ақбаланың әке-шешесiн күткендегi үмiтiнiң үзiлген тұсын төмендегідей айтып кеткен.
Түпнұсқа:
«Ақбала жаңа байқады: күннiң қызылы семiп, батып кетiптi. Iшi жасауға тiрелген биiк, кең бөлменiң күнбатысқа қараған қос терезесi көлеңкеленiп, әйнектiң ар жағындағы дүние қарауытып, түн құшағына ықылассыз кiрiп барады екен» [10;302]
Аударма мәтін:
«Акбала встрепенулась, вытерла глаза и только теперь заметила, что солнце уже заходило. Гасло небо, гасли обескровленные окна, обращенные к закату, и просторная комната затягивалось мглой» [11;298]
Жоғарыда асты сызылған сөздер компенсация тәсілімен аударылған және тек қана мағынасын сақтап берген.
Жоғарыда айтылып кеткен мысалға көз жіберетін болсақ: «Ақбала жаңа байқады. Күннiң қызылы семiп, батып кетiптi. Iшi жасауға тiрелген биiк, кең
бөлменiң күнбатысқа қараған қос терезесi көлеңкеленiп, әйнектiң ар жағындағы дүние қарауытып, түн құшағына ықылассыз кiрiп барады екен» деп, шегелей түскен.Ақбаланың iшкi дүниесi мен психологиясындағы құбылысты күннiң батуымен бейнелей отырып, шебер жеткiзген. «Күн қызылының семуiн» Ақбала үмiтiнiң өшуiндей көрсек, «күннiң түн құшағына батуын» оның әке-шешесiнiң келмейтiнiн бейнелеп тұрса да , бiрақ ерiксiз көнуiнен хабар берiп тұрғанын көреміз.
Осы екi құбылысты-күннiң батуы мен Ақбала үмiтiнiң сөнуiн бiр-бiрiне ортақтастыра, сабақтастыра отырып, автор кейiпкер жан дүниесiндегi қиналыс тереңдiгiн ашып бередi.Бұл жайды шығарманың орыс тiлiндегi нұсқасынан да табамыз.Табиғат құбылысынан,күн батқандағы көрiнiстен кейiпкер жанының азабын, психологиялық күйiн танимыз.Әсiресе,«Гасло небо, гасли огни», «затягивалось мглой» деп келетiн жерi аударма сәттiлiгiнiң нышаны деуiмiзге болады. «Акбала встрепенулась, вытерла глаза и только теперь заметила, что солнце уже заходило. Гасло небо, гасли обескровленные огни обращенные к закату, и просторная комната затягивалось мглой» — деп аудармасын берiп кеткен.
Жоғарыда айтылып кеткен барлық мысалдарға талдау жасап кететін болсақ, орыс тіліндегі аудармада аудармашы көбінесе аударманың мағыналық тәсілін қолданылған, яғни бұл тәсілдің мақсаты басқа тілдегі сәйкестікті іздестіруді қажет ететін барабар денотатты табуға негізделген бір тілден екінші тілге көшудің объективті болмыстағы заңдылықтарының бірі болып табылады.