Египеттегі кулиеленушілік қоғам, баска елдерге карагғнда, бұрын пайда болды. Бунда әлемдегі алгашкы мемлекет пайда болды.
Айта кететін жайт, қазіргі кездегі арабша сөйлейтін египеттіктер, өз елдерін «Мысыр» деп атайды. «Египет» деген атау, «Айғуптас» деген грек сөзінен шыккан. Өз кезегінде, бұл соз, ежелгі египет каласы- Мемфиса атынан шыккан болуы керек. Ғылымда белгілеуіне сәйкес, буны ежелгі египет тілімен онын аталуы, былай айталады – Хек-ка-Птах, бірак Вавилондык мәлиметтер бойынша, бул атау шындығында – Хэ-ку-птах деп окылады.
Ал, ежелгі египеттіктерге келетін болсак, олар өз елдерін «Кеме» – «Кара» деп атаған.
Египет Африканын солтустік-шыгыс бөлігінде орналаскан. Ертеде оған Ніл өзенінін жағасы ғана жататын. Кәзір оған онтустік пен солтустікке созылып жаткан жер ғана емес, сонымен катар Ніл мен Қызыл теңіз арасында орналаскан Аравиялык таулы өлке деп аталатын немесе Шығыс ойлы-қырлы шөл дала жатады, ал батысында сирек оазистері бар құмды даласы бар. Ливиялык таулы кыраттар бар Солтустік жағынан енді Жерорта теңізі шайып жатыр. Шығыс таулы өлкесі Жерорта теңізінен тармойнағы ғана болып туратын Қызыл теңізге суйенеді. Египеттің батыс шекарасымен аз коныстанған жерлер өтеді. Ертеде елдің онтустік шекарасы – Нілдің табалдырығы деп есептелді.
Ғалымдардың ойы бойынша, Египетте 10-12 мын жыл бұрын ауа-райы жұмсақ, салқындау, ал атмосфералық жауын-шашын көп болатын.
Сосын, соңғы дәуірде бұны климат құрғақ, ыстық, далалар шөлге айналды, өсімдік және жануарлар әлемі кедейленіп барады.
Египетте он жыл ішінде, тіпті Жерорта теңізінің жағалауында, жауын-шашын аз, ал жағалаудан ары орналасқан жерлерде бірнеше жыл бойы жауын-шашын жоқ.
Ніл — әлемдегі ең ірі өзеңдердің бірі, ал оның ұзындығы 6500 км, бассейының кеңдігі 2,8 шаршы километр.
Таудан басталатын Киву және Танганьика өзендерінің шығысындағы Виктория өзеңіне құятын когер өзені Нілдің шығатын көзі ретінде есептелінеді. Теңізден өзен Виктория-Ніл деген атпен ағады. Бахр-эль-Газаль өзеңімен қосылып, ол Ақ Ніл, ал Көк-Нілмен қосылғаннан кейін ол – Нілдің өзі деген ат алады. Жерорта теңізіне құяды.Нілдің өзіне құятын жалғыз Атбар өзені ғана.
Нілдің барлық аңғары оазистерге толы. Егер Ніл болмаса, Египеттің барлығы шөл дала болушы еді.
Нілдің сулық режимі, оның шаруашылық ескертілуін анықтайтын ерекшелігі, кезеңдік тасқын болып табылады. Тропикалық Африкадағы жауын-шашынның түсуі, сонымен қатар таудың шыңындағы қордың еруінің арқасында, шілденің ортасына таман Нілдің суы көбейе бастайды.
Нілдің суының жоғары деңгейі, өзен жағалауындағы бос жерлерді басқанда, яғни күзде болады. Су жайылған жерде, өзен бастауынан әкелетін лай басады. Нілдің аңғарының барлық құнарлы топырағы өзен лайының шөгінділерінен тұрады. Бұл топырақ өңдеуге жақсы және маңызды құнарлығымен ерекшелінеді.
Су тасқындарын реттек және Нілдің суын пайдалану үшін бірнеше су қоймалары мен бөгеттер салынған.
Енипет халқы Солтүстік Шығыс африканың әр түрлі тайпаларының араласуы процесінде пайда болуы және сонымен қатар Азияда өмір сүрген бірнеше тайпаларының негізінен болуы мүмкін.
Егер біздің заманымызға жеткенмәліметтер және сүйек қалдықтары бойынша жорамалдайтын болсақ, онда ежелгі египеттіктер ірі денелі адамдар болған. Олардың терілерінің бояуы қоңырқай тартқан, ал шаштары қара және жатық болып келеді.
Ежелгі египеттік тіл семит-хамит тілдер әулеті шегінегі ерекше топтан құралады. Ежелгі египет тілінің өзарақатынасының көп бөлігі семиттік тілмен, ал аз бөлігі – онымен жақын басқа да тілдер тобымен, әсіресе берберлік және күшіттік тілдер реттелді.
Египетте мемлекеттің пайда болуы
Нілдің аңғары әлемдегі құнарлы елдердің бірі болуы үшін, біршама күш жұмсау керек болды. Ертедегі Египетте тас құралдары кемеліне жетті. Бұған жергілікті жерде жатып қалған тастар біраз мүмкіндік тұғызды.
Египетте, сонымен қатар өте ертеде мыстан жасалған куралдар пайда болды. Египеттің өзінде мыс кең орнынын жок болғандығына карамастан, Ніл анғарынан алыс емес жерде орналаскан Синайлык аралда – мыстын бай кен орны болды. Оларды өңдеуді ерте заманнан бастаған.
Енбек құрал жабдықтарының жетілуымен бірге қоғам да дамыды. Ақыр аяғында даму табиғи куштерді – өзенді шаруашылыкка пайдалану мумкін болған деңгейге дейін жетті. Сусыз және батпактанған топырак жойылып, жер бетіндегі ылғал адамдармен уакытында және тен бөлінді.
Енбектің нәтижесінде елдің көптеген нәсілдері жер учаскілірінің жекелеу кезінде, табыну тармағымен жабылған болатын. Нілден осы учаскелерге жоғары үйінді жағалауларда тармактар казылган. Таскын су болганда учаскілерді су басатын еді. Су топыракка аіңгенде, балшық қалады, оны қайтадан өзенге түсіреді.
Жер иеленуге ауысқан алғашқы ру-тайралық қауымда қатысты жүйені құру, жұмысшылардың өзін тамақтандыруға қажетті өнімді (азық-түлікті) жинау және неғұрлым өндіруші жер иелену еңбегі негізінде мүмкін болады. бұл өз кезегінде, бірқатар адамдарға, өндірілген өнімнің бір бөлігін иеленуге, бай және күшті болуға мүмкындык берды. Булардын кобы, уакытында ондырыс курал жабдыктарын иеленіп калган тайпа крсемдеры мен оган жакын адамдар болды.
Баска да халыктын өміры туралы, белгылы малеметтер негызынде, Ніл ангарындагы осы кубылыстарбарысы иуралы быз тек кана жорамалдап кана айта аламыз.
Египетте осындай процестын ерте пайда болгандыгы туралыфакт ешкандай куман келтырмейды, себебы му кубырлары және балшык топыракты ондеу және одан жогары онымды карапайым алу жеткылыкты болды.
Ежелгы Египеттын тарихынын ар кезенде сакталган жазбаша малыметтерыне карамастан – ал бул адеби ескерткыштер, храмдардагы, мазардагы жазулар, патшалык жазулар, ірі оның ішінде патшалык шаруашылык кужаттары – бул шаруашылык кауымынын тарихын азырше бакылауга мумкындык бермейды, бул сакталган малыметтер, онын мындаган жылдар бойы бар болганы туралы шамалауга мумкындык береды.
Қоғамнын мушелерынын енбегымен коне Египетке орасан зор суландырылатын және баска да курылыстар тургызылды.
Ніл алабындағымемлекеттің пайда болуынын дәл күнін айту киын. Ангыменын бәрі әр түрлі коне ескерткыштерынынкуәларын бір жерге біріктеру өте қиын, себебі олардың көбісі көне заманнын жахбаша коздерынын жанама туспалдарымен берілгендіктен түсінуге қиыншылық тудырып отыр.
Мыстан жасалған құралдары тас құралдармен бақталыса немесе артықшылыққа ие бастаған кезі яғни тас және мыс дауырлерынын дамуы арасында узак отпелы кезен жатыр.
Барлык жерде мыс куралынын басымдылыгы орнаган кезде, Египетте мемлекеттын курделынуы процесы откен еды. Ғалымдар бекіткендей біріккен мемлекет құрудың алдында Египет бірнеше облысытық бөлыктерге құлады.
Грекше бұл облыстар номами аеп аталды. Ерта заманда олар әрқайсысы қалалар болды сондай-ақ өздерінің жергілікті құдайлары да болды.
Египет тарихынын соңғы кезеңдерінде номалар онашаланып калуга тырыскан. құраушылары әрдайым шектелды – жогары египеттык, томенгы египеттык. Бұл ежелгы Египетта мемлекеттын бар болганы деген соз — жогары және томенгы.
Біздің эрамызға дейінгі ІІІ мыңжылыдқтың орталарында таска айналган коне египеттык жазуларынын калдыктарыбыздын дауырымызге шейын сакталган. Оларды карасак, жазуларда египеттык патшалар аталып шыккан және уакытпен олардын патшалык кұруынын жылма жылдык жазбалары болган. Египеттык патшалыктын әдетте фараон деп аталганын атап кету керек. Египеттык патшалыктын аты және титулдары қасиетті болып табылады, сондыктан патшаларды кажеттылык бойынша, ерекшелыксыз атаудан кашты. ІІ мынжылдыктын ортасында египеттыктер патшаларын астарлы сөз турінде:пер – «о» – «үлкен үй» деп атаган туры озгерген «фараон» сөзі осыдан шыққан.
Көне гректік тарихшыларынын калдыктарын карасак барлык ыктималдыкпен аталган патшалар б.э.д. ІV мынжылдыкта Солтустык (Томенгы) сондай-ак онтустык (жогары) Египет деген сиякты аймактарга патша катарынын ұзақ соң жазуында жылма жылдык жазба бермеген.
Бырак быз Египет тарихындагы коне заман канша уакытка созылганын айта алмаймыз, белгыдлы быр турде 3000 жылга жуық какыт деп айтады. Б.э.д. Ніл алкабында өмір сүріп, бар болған еді.
Дәл жыл санауы бар коне Египет тарихының мәліметтерінің жеткіліксіздіг мүмкін емес. сондыктан уакыт кобынесе жузжылдыкта ғана емес династияны білідіреді.
Фараондардын коне тызымдеры династияларга болынды және 300 жылга жуык жазган Манефон абызы. Б.э.д. гректер бойынша Египет тарихы туралы озынын шыгармасын фараоннын 30 династиясына дейын есептеген.
Коне египеттык патшалык тарихын бырнеше кезендерге – Ерте, Коне Орта, Жана және патшалык Манефон тызымы бойынша І және ІІ династиясы катысты. Одан баска, ІV династиясы жартылай ұмыт болган коне египеттык традициясы бойынша тікелей І династиянын негызын калаушылар да осыган кыреды.
Себебы оларда топтык қоғамнын баскаруы кезынде және Египеттегы мемлекет алдекашан тургызылып болган болар еды.
Адетте бул уакыттын патшаларын династияга дейынгы патшалыктармен династиянын манекфондык тызымыне катысы бойынша атайды.
Египеттын бырыгуы
Тарихи қайнар көздер куәландырылып отырғандай ІІ династияның басында көнеегипеттік патшалар ғасырлық дәстүрді бұзды. Ақырында, осы династия кезінде Абидосте тағы патшалық жерлеулер пайда бола бастады, бірақ енді патшалардың жаңа бірнеше ерекшелікті титулдары болды.
Жоғарыда атап өтілгендей Египет басқарушылары әдетте өздерін Гор құдайы деп атады.
Енді ІІ династия кезеңінді, біз патшаның күтпеген жерден өзін Гор деп емес, оның қарсыласы — Сет құдайын табамыз. Одан соңғы патшалар династиясының соңғы кезеңінде кенеттен өзін Гор және Сетпін деп жарияланған және өз аттарын иеленіп. Ал ғалымдар мұны жанама түрде кімде екі құдайды татуласса сол құдай деп санады.
Египеттің жаңа заманды – көне патшалық заманын ашқан солтүстіктің талқылауы және династиялық бөлінудің тоқтатылуы.
Менес патшасынын «Ак кабыргалары» – Мемфис каласы бырыккен елдын астанасы болды.