Хамурапи зандарында құл иеленушілердің көз қарастарына қарсылыға көрсеткені туралы қүмән жоқ, бірақ оларды қырсық құлдардан сақтауға тырысты. Орташа Ерте Вавилон жанұялар сирек кездесті. Құжаттарда көрсетілгендей құлдарды сатуға, алмастыруға, мурагерлікпен беруге, мыйға тартуға, бір сөзбен айтқанда олардың тұрмыс жағдайына қарамастан оларды өмірлерін өз беттерінше қолданған құлдардың орташа бағасы 150-200 грамм күмісті құрады.
Егер үй бұзылған жағдайда да құл зиян шегетін болса, құрылысшы зиян шеккен құл үшін, төлем төлеуге міндетті болған. Құлдың қаза тапқан жагдайында, сол құлдың иесіне басқа құлды беруге тиіс еді.
Занда құлиеленушінін қөз қарасын жақтады, құл иеленуші басқарушыларға қашып кеткен құлды қайтаруын және қашқаны үшін өлім жазасын беруге өз талаптарын қоюға құқы болды. Егер жалдаған құл қашып қететін болса, онын уақытша иегеріне материалдық жауапшылықта болады. Кінәлі құлды қашып кеткені жасырағаны жағдайда өлім жазасына тартылды.
Адамнын құл екендігін оның ерекше шаш қиысынан, құлақ тесігінен, кеудесіндегі танбасынан білуге болады.
Ежелгі Вавилонда құлдық күшін толтырудың бірнеше қайнар көздері қызмет еткен. 1-шіден ол көптеген тоқтаусыз жүріп жатқан соғыстар. Маңызды қайнар қөзі болып ішкі көздер табылды. Басы бос еркін адам жасаған қылмысы үшін құлга айналған, мысалы: Ирригация жуйесінің ережелерін бұзғаны үшін және де құлдарды өз еркімен сатқаны үшін де көңіл бөлген.
Айта кететін жәй, еркін адамдардын құлга айналуы мемлекеттің өзіне деген қарама-қайшылықтарға әкелетіні туралы көрсетеміз. Құл иеленушіге байланысты құлдар мемлекеттік, храмдық, жеке иеленушілер мен құлдар болып бөлінді, олардың барлығының тегері мушкен болып табылды.
Бұл жағдайда құлдар өзінің әлеуметтік мәртебесін өзгерту оте қиынға түсуы мүмкін. ІІІ Ура династиясы тусында соттық тәртіп бойынша құл өзінін жағдайын көтеруге қуқы бар болатын. Сондай-ақ мундай мүмкіндік Хаммурапи кезінде де болды. Шынында, бундай жолға аяқ басу үшін алдымен ойланған жөн: егер жақтаған құлдың ұтылу жағдайы болғанда оны үлқен қауіп қатерлер күтіп туратыны белгілі. Құлдарға басы бос еркін әйелдерге үйленіп, тұрмыс құруға, сонымен қатар баласы мен әйелдердің өзі некелесу жағдайында еркін болып қала берді. Құлдын баласы құл иеленуші ерік берсе, онын мурагері болуға мумкіндігі бар болатын. Бұл айтылған жайлар турғындардың белгілі бір қуқықтарын емес, еркін адамдардын жағдайларынын артықшылығын көрсетті.
Ежелгі Вавилон патшалығында тәуелсіз азаматтар біртекті классты құрмады. Олар тең қуқылы, ягни отағасы мен отағасынын ұлдары, және тең құқылы емес, яғни мушкендер. Мушкен – Эшнуин занында қолданған термин, оның мағынасы бас иу. Олар көшпелі тайпалар, әр түрлі қоныс аударушылар еді, яғни Вавилон территориясында туратындар.
Кейбір тарихшылардын ойынша мушкендердің еркін адамдар емес деп ойлайды. оларды ерекше әлеуметтік қатегорияны қурушылар деп санаған. Тарихи мәліметтерге қараганда шынында да мушкендер тең құқылы азаматтарға қараганда әлеуметтік баспалдақта өз орындары ала төмен еді. Мушкендер – әлеуметтік қатегория екендігі туралы мынадай көзқарас дәлірек келетін сияқты: мушкендердің өқілдері қоғамдастықпен байланысы үзілген, жер иесі болып табылмайтын, бірақ, патшалық қызметті орындап жүргені үшін марапаттау негізінде сол жерді пайдалануға берген. Патшалық қызметшілер бола турып, олардың мемлекетте алатын орны төмен еді.
Мушелердің тауелсіз отағынан айырмашылығы, және тен қуқылы еместігін көрсететін мынадай дәлел бар: егер отағасына кінәлі адам зиян көтерсе ол талион принципі бойынша жауапқа тартылатын, ал сондай жағдайға тускен мушкеннен айіп пұл төлейтін болған. Сонымен қатар зиян шеккен мушкенге отағасына қарағанда медициналық жәрдем екі есе кем көрсетылетін болатын.
Сондай-ақ басқа жағынан қарағанда мушкеннің мүлкі храмдар мен сарай және құлдардын мүлкі сияқты занмен қорғалған жоқ. Егер мушкеннын мүлкін ұрлаған жағдайда, оған деген көңіл бөлмейтін, ал храм, сарай және құлдардың мүлкін ұрласа өлім жазасына тартылатын.
Хамурапидің зандарында бай және кедейленіп кеткен қоғамдастыққа да көп көңіл бөлген. Қоғамдастықты тарату процесі кезінде қоғамдастықтын мүшелері өз меншіктерін өздерінін еріктері бойынша қолданылып, көптеген жерлер жанұялық иемденушіге көшкен. Олар өздерінің жер өнімдері сатуга, жалға беруге, және мурагерлық бойынша беруге қуқықтары бар болатын. Қоғамдастықтын қушейуіне олардын қызметін басқаратын патшалық шенеуліктер мүмкіндік бермеді. Бір жағынан жергіліктілер, яғни қоғамдастықтар өздерінің мүшелері қылмыс жасайтын болса жауапты болатын, сондықтан билік етушілер қылмыскерлерді устай алмайтын.
Ежелгі Вавилонның мемлекеттік билігінін мықтылығы әлеуметтік қатегорияны қураушы жауынгерлерге тәуелді болды.
Жауынгерлердің өмірі оңай болмады, өйткені әскери сапарға шыққанда олар жазалануы, мерт қалуы және тутқынға түсіп қалуы мумкін. Егер әскери қозгалыс кезінде оған қатыспайтын болса өлім жазасына тартылған және де өз орнына басқа адамды алмастырса да жазаға тартылған.
Патшанын бірінші буйнығына әрқашан мемлекеттік қызметті жузеге асыру үшін дайын болуы керек және қолына қаруы болуы тиыс.
Хамурапи зандарында жауынгерлердын артықшылығы мен міндеттеріне 26-дан 41-шы бапқа дейін баптар арналған. Кодексте көрсетілгендей, жауынгер өзінін қызметі үшін патшадан жердін бір бөлігіне ие болған және егер жауынгер қайтыс болған жағдайда оның мүлкі мурагерлік бойынша онын ұлына берілетін. Егер қүйеусіз қалган әйелдің қолында кішкентай баласы болатын болса, ол сол баланы болашақ жауынгер етіп тәрбиелеуге үштен бір бөлік жерді талап етуге және оны иеленуге талап етуге қуқылы болды.
Жауынгердің жері мен мүлкін, заңға сәйкес ол сату-сатып алу және айырбастау объектісі бола алмады.
Жауынгердың жерін, малын сатып алғандар материалдық шығынға бостан босқа ұшыраған. Сондықтан иесіне қайтып берілетын болған.
Егістік жер, саябақ және үй үшін қарыз болса, жауынгерден тартып алынбайды, бірақ мынадай жағдайда ғана егер жауынгердін мүлкі онын жеке қаражаттарына иеленетін болса.
Басқа мемлекетте сатып алуды жүзеге асырған сауда агентінің шығындары храм немесе патша шаруашылығынын өзі жауап отырған.
Барлық аталған шаруалармен мемлекет қажетті сандағы маманданған армиямен өзін қамтамасыз етуге тырысты.
Мушкендермен – патша адамдарының ең төменгі қатегориясымен – қатар патшаға байланысты орта және жоғарғы категориялардын бай адамдары: патша шаруашылығынын жумысшылары, әкімшілік мүшелері, жрецтер және тағы басқалар турды. Бұл категориялар сонымен бірге кез-келген уақытта патша басқа бір тұлғаға бере алатын жер бөлімдерінің меншік иелері болған жоқ.
Мурагер үнемі әкесінің орнына қалып отыруына байланысты, жер учаскелері жануянын және онын басшысынын меншігіне беріле бастады. Жоғары категориянын окілдеріне өз қызметымен бірге өзінің жерін сатуга руқсат етілді. Сонымен қатар патша қызметшілері қоғамдық жерлерді сатып ала алды. Патша храмда өзінің билігіне бағындырған қезде, яғни б.э.д. 1768 жылы кейін патша құлдары қатегориясына еңген жрецтердін де шаруашылық қызметі туралы мәліметтер сақталган. Олар жер, бақша, уй сатып ала алған, оларды жалға берген егумен, сатумен араласқан. Басқа әйелдерге қараганда, жрецтер еркектер сияқты меншіктік қуқыққа ие болған.
Ежелгі вавилондық қогамнын идеологтары патша өзінін билігін қудай қолынан алады деп есептеген. Патша билігі ештенемен шектелмеді, қогам өмірінің барлық сфераларын басқару браздасы билік етуші династия өкілі қолында болды. Басшылық жеқе облыс пен қалаларды басқаратын патша адамдары басында бар күрделі бюрократиялық аппарат арқылы жузеге асырылды.
Патша атынан кінәлінің қүйеуі шөп салуды кешірген жағдайда усталган любовникті кешірім жасалды. Қужаттарға байланысты патша кейде көбіне ирригационды жуйенін қызмет етуымен байланысты кейбір сұрақтарды бірден шешкен.
Патша қазынасы тек патша шаруалардан келетін табыстан ғана құралмады, патша қолында храмдар шаруашылықтары да болды. Бұл екеуі де табиғи өсу мен үзілмейтін соғыс тутқындары ағымына байланысты үнемі толықтырылып отыратын көптеген қудар арқылы жузеге асырылды.
Барлық елдерден Вавилонға әртурлі салықтар және арнайы алымдар ағылды. Патша династиясынын игілікті жағдайлардың өсуіне мемлекет бақылауында болған айырбас пен сауданын дамуы мүмкындық етті. Месопотамидағы ірі территорияның бір мемлекетке бірігуі сауда қатынастарынын дамуына игілікті әсер етті.
І Вавилондық династия қезеңінен Вавилон тобын жалпы белгіде сипаттап, қоғамнын манызды бірлігінін – жануянің өмірі, қызметі және ұйымы туралы сөз айта кету керек.
Ежелгі Вавилонда жануя қатынастары әртурлі сипатталды: ашық идеализациядан үй құлдығынын болуын мойындауға дейін. Бір жағынан қуйеге шыққан әйелдін жағдайын абсолютті құқсыз деп есептеуге болмайды. Жеке жағдайларда әйел жасау ретінде алынған меншікті иеленуге қуқы болды, куйеуімен сыйланған сыйлықтар мен жеке заттар жатады. Ол үйленгенге дейін куйеуімен алған қарыздарға қатысы жоқ. Қуйеуі өлген кезде әйелі балалары жасы толғанға дейін меншікті иеленеді. Егер өлген қуйеу сарай үйлі болса, әйеліне еркін, әйелге меншіктін тек жартысы беріледі, бірақ балалары құл болмаған.
Некелік шарты егер әйель қуйеунен бас тартса, өзін дұрыс ұстамаса, әйелдерін құлдыққа сату мумкіндігін қарастырған. Егер әйелінін баласы болмаса, куйеуы баласы мурагер болатын құлмен омір сүре алады.
Хаммурапи зандары жануянын тағы басқа мушелері қуқығын қорғайды. Жынысынан тәуелсіз барлық балалар әке-шешенін меншігінін мурагері бола алады, бірақ бірінші үлкен ұлынын мүддесі қаралады. Жануя меншігінін толық мурагеры болып балалар жануя отағасы өлгенннен кейін бола алады, бірақ егер олар әлсіз әкелерін қамтамасыз етуге міндеттеме алса, онда олар оның тірі кезінде меншікті иелене алады. Егер әкесі қандайда бір заң алдында кінәсіз себептен баласын мурадан айырса, онда баласы соттың қоғауын сұрайды.
Хаммурапи зандары жануяны басқа жағынан да қорғайды. Кішкене баланы ұрлағаны қылмыскерге өлім жазасы қолданылды.