«Агрессия» термині қазіргі кезде кең мағынада қолдануда, сондықтан да оның мағыналарын бөліп шығаруды қажет етеді. Көптеген ааторлар өздерінің зерттеулерінде агрессия мен агрессивтілікке әр түрлі анықтама береді. «Өзінің жерін қоғау үшін» адамның туә біткен реакциясы (Лоренц, Арни) басшылық етуге талпылынушылық (Моррисон) жеке тұлғаның адамды қошаған ақиқаттылыққа жауластық реакциясы (Хорни, Фромм). Агрессия мен Фрустрацияны байланыстыратын теориялар кең көлемде таралды (Маллер, Дуб, Доллард).
Агрессияны жеке тұлғаның қасиеті ретінде түсінуге болады. Агрессивтіліктің сапалық және сандық сипаттамасы бар. Барлық қасиеттер сияқты ол әр түрлі деңгейлермен ерекшеленеді. Әрбір жеке тұлғаның белгілі бір деңгейде агрессивтілігі бар. Оның жоқтығы пассивтілікке, конформділікке және т.б. алып келеді. Агрессивтілік өзігінен субъектіні саналы түрде қауіпті етпейді, өйткені ол бір жағынан агрессивтілік пен агрессия актісі ретінде қабылдауы мүмкін. А.Басс және А.Дарки өздерінің сауалнамаларын құру барысында келесі реакция түрлерін көрсетіп кетті.
- Физикалық агрессия – басқа адамға бағытталған физикалық күш.
- Жанама агрессия – басқа адамға тікелей бағытталмаған немесе ешкімге бағытталмаған күрт туған агрессия.
- Тітіркенушілік – кішкентай тітіркену өзінде кері сезімдерді көрсетуге даярлық (ашуланшақтық, дөрекілік).
- Негатив – мінез-құлық оппозициялық күй пассивты қарсылықтан қалыптасқан заңдылықтар мен дәстүрлерге қарсы күреске дейін жеткізетін күй.
- Өкпелеу – қоршаған адамдарға даган нақтылы және ойдан шығарылған іс-әрекеттерге қызғанушылық пен жаккөрушілік.
- Күдіктенушілік – адамдарға қатысты сенбеушілік және сақтықтан басқа адамдар зиян келтіруді жоспарлайды дегенге сенушілік.
- Вербальды агрессия – негативты сезімдерді форма (айқай) арқылы және сонымен бірге сөздік жауаптар мазмұны арқылы (қарғау) көрсету.
- Кінәні сезіну – субъектінің өзінің жаман адам екендігіне сенімділігі, сонымен бірге ар-ұятының жоқтығы сезінуі.
Сауалнама 75 тұжырымдардан тұрады оған зерттелуші «иә» немесе «жоқ» деп жауап береді.
Сауалнама
| 1. | Кейбір уақытта біреуге кесір жасау ниетімнен қайта алмай қаламын | Иә жоқ |
| 2. | Кейде ұнатпайтын адамдарым жайлы өсек атамын | Иә жоқ |
| 3. | Мен тез ашуланамын, бірақ тез басыламын | Иә жоқ |
| 4. | Егер менең жақсылап сұрамаса, мен оның өтінішін орындамаймын. | Иә жоқ |
| 5. | Маған тиісті нәрсеге, мен әрдайым ие бола бермеймін | Иә жоқ |
| 6. | Менің сыртымнан адамдар не айтатынын мен білемін | Иә жоқ |
| 7. | Егер мен достарымның мінез-құлқын мақұлдамасам, мен оларға оны сездіремін | Иә жоқ |
| 8. | Мен біреуді алдағанымда арымның мазаланғаны басымнан кешемін | Иә жоқ |
| 9. | Менінше, мен адамға қол көтере алмаймын. | Иә жоқ |
| 10. | Мен ешқашан заттарды лақтыратын дәрежеге дейін ашуланбаймын. | Иә жоқ |
| 11. | Мен әрқашан біреудің кемшілікетеріне мән бере бермеймін | Иә жоқ |
| 12. | Егер де маған бекітілген ереже ұнамаса, мен оны түзегім келеді. | Иә жоқ |
| 13. | Басқалар әрдайым қолайлы жағдайларды достықпен қараса мен адамдардан өзімді сақ ұстаймын. | Иә жоқ |
| 14. | Мен күткендей адамдар маған неғұрлым достықпен қараса мен адамдардан өзінмді сақ ұстаймын. | Иә жоқ |
| 15. | Мен адамдармен жиі келісе бермеймін | Иә жоқ |
| 16. | Кейде менің басыма өзім ұялатын ойлар келеді. | Иә жоқ |
| 17. | Егер кімде-кім мені бірінші болып ұрса, мен оған жауап бермеймін. | Иә жоқ |
| 18. | Мен ашуланған кезде есікті қатты жабамын. | Иә жоқ |
| 19. | Мен сырттан қарағандағыдан ашуланшақпын. | Иә жоқ |
| 20. | Егер кімде-кім өзін бастықпен деп есептемесе, мен оған әрқашанда қарсы тұрамын. | Иә жоқ |
| 21. | .менің тағдырым, өзімді қамықтырады. | Иә жоқ |
| 22. | Менің ойымша, мен көп адамдар жақсы көрмейді | Иә жоқ |
| 23. | Егер адамдар менімен келіспесе, мен міндетті түрде сол пікір-таласқа түсемін. | Иә жоқ |
| 24. | Жұмыстан жалыққан адамдар, кінәні сезінуі керек. | Иә жоқ |
| 25. | Кім маған және менің жанұяма тіл тигізсе, мен ұруға дейін барамын. | Иә жоқ |
| 26. | Мен дөрекі әзілдеуге қабілетті емеспін. | Иә жоқ |
| 27. | Егер мені мазақ қылса, мен ашуланамын. | Иә жоқ |
| 28. | Адамдар өзінен бастық жасағанда, олар таңданбау үшін қолымнан келгенін жасаймын. | Иә жоқ |
| 29. | Мен апта сайын, өзіме ұнамайтын адамдарды көріп тұрамын. | Иә жоқ |
| 30. | Көптеген адамдар мені көре алмайды. | Иә жоқ |
| 31. | Адамдардың мені сыйлағанын талап етемін. | Иә жоқ |
| 32. | өзімнің ата-аналарыма аз жақсылық жасағаным мені қинайды. | Иә жоқ |
| 33. | Мені әр кезде ашуландыратын адамдарға «өзім білемін» деп айтуға тура келеді. | Иә жоқ |
| 34. | Мен ашуланудан ешқашан көңілсіз болмаймын. | Иә жоқ |
| 35. | Маған тиесілі дәрежеден нашар қатынас туындаса мен ренжімеймін. | Иә жоқ |
| 36. | Егер кімде-кім мені өзінен шеттетсе, мен көңіл аудармаймын. | Иә жоқ |
| 37. | Мен мұны көрсепесемде, мені қызғаныш билейді. | Иә жоқ |
| 38. | Кейде менің ойымша маған күлетін сияқты | Иә жоқ |
| 39. | мен ашулансам да, «мықты» сөздерге сүйенбеймін. | Иә жоқ |
| 40. | Мен күнәмнің кешірілгенін қалаймын. | Иә жоқ |
| 41. | Тіпті егер біреу мені ұрса да, мен сирек жауап қайырамын. | Иә жоқ |
| 42. | Менің ойымша болып шықпаса, кейде мен ренжіп қаламын. | Иә жоқ |
| 43. | Кейбір адамдар мені өзінің бір қатынасуымен ашуландырады. | Иә жоқ |
| 44. | Менің шынымен жек көретін адамдарым жоқ. | Иә жоқ |
| 45. | Менің принципім «Ешқашан өзгерлерге сенбеу» | Иә жоқ |
| 46. | Егер мені біреу ашуландырса, мен ол туралы не ойлатынымның бәрін айтуға дайынмын. | Иә жоқ |
| 47. | Кейінірек өкінетін, мен көп нәрсе жасаймын | Иә жоқ |
| 48. | Егер мен ашулансам мен біреуді ұра алмаймын | Иә жоқ |
| 49. | Мен балалық шағымнан ашуымның сыртқа шыққанын көрсетпеймін. | Иә жоқ |
| 50. | Мен әрдайын өзімді жарылайын деп тұрған оқ-дәрі бөшкесі сияқты сезіненмін | Иә жоқ |
| 51. | Менің не сезінетінімді бәрі білсе, мені бірге жұмыс істеуге қиын адам деп есептер еді. | Иә жоқ |
| 52. | Мен әрқашан адамның маған жағымды бір нәрсе жасауын құпия себептер мәжбүр етеді деп ойлаймын. | Иә жоқ |
| 53. | Егер біреу маған айқалайса, мен де айқайлап жауап қайтарамын. | Иә жоқ |
| 54. | Сәтсіздіктер менің көңілімді қалдырады. | Иә жоқ |
| 55. | Мен басқалармен жиі де, сирек те төбелеспеймін. | Иә жоқ |
| 56. | Мені қатты ашу қысып, қолыма түскен заттарды сындырғанмды, мен есіме түсіре алмаймын. | Иә жоқ |
| 57. | Кейде мен төбелесті бірінші болып бастауға дайын екенімді сезінемін. | Иә жоқ |
| 58. | Мен кейде өмірдің маған деген әділетсіздігін сезінемін. | Иә жоқ |
| 59. | Алғашқыда мен адамдардың көпшілігі шын айтады деп ойлайтынмын, бірақ қазір мен оған сенбеймін. | Иә жоқ |
| 60. | Мен ашуланғандықтан ғана ұрысамын. | Иә жоқ |
| 61. | Мен дұрыс жасамасам, мені ар-ұятым қинайды. | Иә жоқ |
| 62. | Мен өз құқымды қорғау үшін, қара күш жұмсаудан тайынбаймын. | Иә жоқ |
| 63. | Кейде мені өз ашуымды, үстелді жұдырықпен ұру арқылы көрсетемін. | Иә жоқ |
| 64. | Маған ұнамайтын адамдармен, мен дөрекілеу қатынаста боламын. | Иә жоқ |
| 65. | Менін зиян келтіретін жауларым жоқ. | Иә жоқ |
| 66. | Егер біреуді орнына қою керек болса, мен оны орныма қоя алмаймын. | Иә жоқ |
| 67. | Мен дұрыс өмір сүргенімді жиі ойлаймын. | Иә жоқ |
| 68. | Мені төбелесуге дейін апататын, адамдарды мен білемін. | Иә жоқ |
| 69. | Мен ұсақ нәрсеге бола ренжімеймін. | Иә жоқ |
| 70. | Мені ашуландырғысы және тіл тигізгісі келетін адамдар жайлы ойлар маған сирек келеді | Иә жоқ |
| 71. | Мен жиі ескерту жасағанымен, оны іске асырмаймын. | Иә жоқ |
| 72. | Мен соңғы кездері мылжың бола бастадым. | Иә жоқ |
| 73. | Ұрыс кезінде мен әрдайым даусымды көтеремін. | Иә жоқ |
| 74. | Мен адамдарға деген өзімнің жаман қатынасымды жасыруға тырысамын. | Иә жоқ |
| 75. | Мен дауласып жатпай –ақ келісе саламен | Иә жоқ |
Жауаптар 8 шкала бойынша бағаланады:
- Физикалық агрессия:
«иә»- 1, «жоқ»- 0, 1, 25, 31, 41, 48, 55, 62, 68, «жоқ»-1, «иә»-0, 9, 7.
- Жанама агрессия:
«иә»- 1, «жоқ»- 0, 2, 10, 18, 30, 34, 42, 58, 63, «жоқ»-1, «иә»-0, 26, 49.
- Тітіркенушілік
«иә»- 1, «жоқ»- 0, 3, 19, 27, 43, 50, 57, 64, 72, «жоқ»-1, «иә»-0, 11, 35.
- Негатив
«иә»- 1, «жоқ»- 0, 4, 12, 20, 28 «жоқ»-1, «иә»-0, 36.
- Өкпелеу
«иә»- 1, «жоқ»- 0, 5, 13, 21, 29, 37, 44, 51, 58.
- Күдіктенушілік
«иә»- 1, «жоқ»- 0, 6, 14, 22, 30, 38, 45, 52, 59 «жоқ»-1, «иә»-0, 33, 66.
- Вербальды
«иә»- 1, «жоқ»- 0: 7, 15, 23, 31, 46, 53, 60, 71, 73 «жоқ»-1, «иә»-0; 74, 75
- Кінәні сезіну
«иә»- 1, «жоқ»- 0, 8, 16, 24, 32, 40, 47, 54, 61, 67
Қарсыласу көрсеткіші 5 және 6 шкалада, ал агрессиялық көрсеткіш (тікелей және мотиаациялық) 1,3,7 шкладан көренеді.
Агрессияның норма көрсеткіші 21±4, ал қарсыласу көрсеткіші 6,5-7±3 тең болған кезде көрінеді.
Сондықтан Басс-Дарки сауалнамасын басқа әдістемелермен бірге байланыстырып қолдану керек: психикалық күйдің жеке тұлғалық тесті (Кеттел, Спилбергер), жобалау әдістемелері (Люшер) және т.б.