Авторы: Адаева Ермек Сабырбайқызы, Назарбаев университетінің оқытушысы
Бердібек Соқпақбаев – ұлттық әдебиетімізге соғыстан кейінгі жылдары келіп қосылған, өзіндік келбеті мен дара болмысы бар талантты жазушыларымызды бірі. Бұл уақыт қазақ прозасының ерекше жемісті, өнімді тұстарының бірі болғандығы көп айтылып жүр. Нақ осы кезеңде қазақ көркемсөзінің биігіне көтерілген Ә.Нұрпейісов, Т.Ахтанов, С.Шаймерденов, Б.Соқпақбаев, З.Қабдолов, Н.Ғабдуллин т.б. бір топ қарымды қаламгерлер ұлттық прозаға жаңа тақырыптар мен идеялар, мінездер ғана алып келген жоқ, сонымен қатар оның поэтикалық өрісін кеңейтті.
Б.Соқпақбаев әдебиетке әуел баста ақын ретінде келді. Жазушының тұңғыш өлеңдер жинағы 1950 жылы “Бұлақ” деген атпен жарық көрді. Жинақтағы тілге жеңіл, жүрекке жылы тиетін өлең-тақпақтарда орнымен ойнақы қозғалған тақырып, ой, өнегелік сөз бала ұғымына қона кетеді. Тілінің жеңілдігі мен әуенділігі, оқиғаларының өмірден алынып, аса ықшам болып келуі балаларды қызықтырады. Кезінде балғын оқырмандардың ықыласына бөленген, бірақ ұстаздық тағылымы жете бағаланбаған бұл жинақтың қазақ балалар әдебиетінде өз орны бар екені даусыз.
Шығармашылық жолын өлең жазудан бастағанмен қаламгердің суреткерлік қарымы прозада танылды. Б.Соқпақбаев шеберлік мектебі саналатын әңгіме жанрында едәуір еңбектенді. Жазушының әңгімелері нәрлі идеясымен де, көркемдік құнарлығымен де назар аударады. Қаламгердің көптеген әңгімелері қарапайым оқиғалардан да көңіл аударарлық келелі ой айта алатындығымен және оны айқын жасалған адам образы арқылы ұғымға жеңіл, түсінікті етіп жеткізетіндігімен ерекшеленеді. Б.Соқпақбаевтың аталмыш жанрда да өзіндік бір тың авторлық тұрғы ұстанғаны, басқалар жүріп өткен жолды тағы да қайта шиырлағысы келмегендігі туралы А.Нұрқатов, С.Қирабаев және тағы басқа да көрнекті ғалымдар құнды пікірлер айтады.
Көрнекті орыс жазушысы Чехов қысқа жазудың, көлемі шағын әңгімелер жазудың қиындығын сөз ете келіп, көлемі шағын әңгімелер арқылы ұмытылмастай адам бейнесін жасау үшін жазушыға үлкен шеберліктің қажеттігін айтқан. Б.Соқпақбаевтың аталған жанр үлгісіндегі шығармаларына зер салғанда жазушы шеберлігі өзінше оқшауланатынын байқаймыз. Бұл мәселе арнайы зерттеуді қажет етеді.
Тұтастай айтсақ, Б.Соқпақбаев қаламынан қазақ әдебиетіне аз мұра қалған жоқ. Әсіресе, қаламгердің суреткерлік қолтаңбасын айқындаған, жазушылық талабы мен талғамын танытқан озық туындылары – «Жекпе-жек», «Мені” атым Қожа», “Балалық шаққа саяхат», «Қайдасың, Гауһар?» повестері мен «Өлгендер қайтып келмейді» романы. Аталмыш туындылардың көркемдік-эстетикалық деңгейлері туралы орнықты пікір қалыптаса қойған жоқ. Сондықтан да Б.Соқпақбаевтың бұл туындылары қазіргі тұста әдебиеттану ғылымының зерттеу нысанасына, талдау өзегіне айналуы өте қажет.
Жазушы шығармаларының құндылығы ондағы көркем образдар галереясының сапасымен айқындалатыны аз айтылып жүрген жоқ. Б.Соқпақбаевтың повестері мен аталмыш романы арқылы әдебиетімізге келген сотқарлау, қушыкештеу, бірақ жаны таза Қожа, сүйкімді Жанар, табанды Мұрат, өтірікші, жылпос Сұлтан, Садық, Аяжан, Нұрдәулет секілді қарасирақ балалар, Тоқмолда директор, Байғұлақ, Майқанова, Еркін, Нұрәлі сияқты қызықты геройлардың ұлттық әдеби бейне мен мінезді дамытуға сіңірген әсер-ықпалын жүйелі зерттеу көп мәселенің басын ашатыны сөзсіз.
Б.Соқпақбаев шығармаларының тақырыптық көкжиегі, суреттеу аймағы зор, көлемі кең. Жазушы прозасының тұтас тұлғасын ұстап тұрған бірнеше үлкен тақырып бар. Олар: 1/ Балалар өмірі; 2/ Ұлы Отан соғысы тұсындағы тылдағы елдің тыныс-тіршілігі; 3/ Спорт; 4/ Махаббат пен достық т.б. Жазушы бұл тақырыптардың қайсысын алса да жеріне жеткізе шыншылдықпен суреттей білді. Әсіресе балалар мен жасөспірімдер өмірі жазушы шығармаларының негізгі өзегі десе де болғандай. Сондықтан да жазушының қай шығармасын алсақ та олардың негізгі кейіпкерлері жеткіншектер болып келеді. Сонымен қатар жазушы шығармалары ересектерге де ұнамды, әсерлі. Ал «балаларға арналған әдебиет сол балалармен қатар үлкендер оқитын дәрежеге жеткенде ғана қызықты, құнды әдебиет болса керек. Аркадий Гайдардың, Самуил Маршактың шығармалары осыны аңғартады», – деген Ғ.Мұстафин пікірінің бір дәлелі осы Б.Соқпақбаев шығармалары болса керек (1,126).
Балаларға тәрбие берудің негізгі бір саласы – дене тәрбиесі, яғни физкультура мен спорт. Ол жас ұрпақты ұйымшылдық, тәртіптілік, табандылық, төзімділік тәрізді ізгі қасиеттерге баулып, дене құрылысымен бірге рухани байлығын өсіреді. Жас буынға спортты насихаттауда көркем әдебиеттің орны ерекше. Әдебиеттің осындай тәрбиелік маңызын ескеруден барып туындаған жазушының тырнақалды туындысы «16 жасар чемпион» повесі 1951 жылы жарық көрді. Ерінбей еңбектенген адамның әрқашанда көздеген мақсатына жететінін, арманына жету үшін қиындыққа бүгілмеу керектігін автор Мұрат бейнесі арқылы көрсетеді.
Повестің ең бірінші атап айтуға тұрарлық ерекшелігі – оның тақырыбының қазақ әдебиетінде мүлдем тың, жаңа болуында. Елуінші жылдарға дейін әдебиетімізде спорт тақырыбы жеткілікті түрде сөз болмағандығын ескерсек, жазушының спорт өнері тақырыбына алғашқылардың бірі болып қалам тартып, көлемді шығарма жазуы айрықша атап өтуді қажет етеді. Б.Соқпақбаевтың аталмыш туындысына дейін сол тұстағы спорт тақырыбына жазылған көлемді шығармаға Қ.Әбдіқадыровтың «Қажымұқан» повесін ғана жатқыза аламыз.
«16 жасар чемпион» 1957 жылы «Чемпион» болып, 1962 жылы тағы да өңделіп «Жекпе-жек» деген атпен жарық көрді. Шығарманың 1951 жылғы нұсқасының сыртқы құрылымына назар аударсақ, туынды «Аурушаң бала», «Түсінбеймін», «Тұңғыш табыс», «Керісу, келісу» т.б сияқты тақырыпшалары бар 14 тараудан тұрады. Кейінгі нұсқаларында тақырыпшалар алынып, повесть қысқа-қысқа 55 бөлімге бөлінген.
Сөйтіп, балалар әдебиетінде елуінші жылдарға дейін көріне қоймаған жаңа сипаттағы оқушы немесе спортшы бала образы Б.Соқпақбаевтың күрделі тартысқа құрылған “Жекпе-жек” туындысында бейнеленді. Жас адамның мінез қалыптастыру процесін, азаматтық жетілу жолын көрсетуге арналған бұл повесте ауыл баласы Мұрат Батырбаевтың жалықпай, қажымай, талмай, табандылықпен жаттығуының нәтижесінде бокстан әлем чемпионы атағын алуы айтылады. Повесть кейіпкері түрлі жағдайлар, қайшылықтар, күрестер үстінде толысып сомдалады.
Сондай-ақ, шығармадағы физкультура пәнінің мұғалімі, спортшы, көпшілік мүддесі үшін жан сала қызмет ететін, ізденгіш жастарды әр нәрсеге еліктіргіш Николай Трофимовичтің және педагогика мен спорт дегеннің иісі мұрындарына бармайтын “Қызыл шекарашы” мектебінің директоры Тоқмолданың, ефрейтор Байғұлақтың бейнелері қаламгердің суреткерлік дарынын, өмір ақиқатын дәл, нақты көрсету шеберлігін байқатады.
“Суреткер өз шығармасында не жайлы, қандай өмір шындығы жайлы ой толғағанда да, басты шындықты адам образы арқылы ғана ашып береді” (2,156) дейтін болсақ, шығармадағы Тоқмолда образы дәуір шындығынан хабар береді. Соғыстан кейінгі жылдардағы мектептердің мұғалім кадрлары шынында да ойдағыдай емес еді. Педагогикалық білімі мен тәжірибесі мол мұғалімдердің барлығы майданға аттанып, олардың орнын осындай дүмшелер басқаны ақиқат. Тоқмолдадай өте қызықты, тың бейнені сомдай алғаны жазушының сәтті табыстарының қатарында атауымызға болады. Суреткер бұл кейіпкердің мінез диалектикасын жіті талдайды. Педагогикалық істегі жауапсыздық, шәкіртке тәрбие берер ұстаздың жеке басының надандығы, білімсіздігі Тоқмолда, Байғұлақ бейнелері арқылы әшкереленеді.
Қаламгердің бұл шығармасы туралы сын пікірлер, рецензия түріндегі мақалалар шығарма жарық көрген жылдардан-ақ республикалық баспасөз бетінде жариялана бастады.
Бұл шығарманың кезінде көптеген жасөспірімдердің спортпен, әсіресе, бокспен айналысуына септігін тигізгені анық. Сонымен «Жекпе-жек» – үлкенге де, кішіге де тартымды, қызғылықты шығарма. Қырқыншы-елуінші жылдардағы өмірдің кейбір шындықтары, шыншыл, толыққанды адам бейнелерінің көрсетілуі повестің құндылығын арттырады.
Жазушының екінші көлемді шығармасы – 1953 жылы Қазақтың Мемлекеттік көркем әдебиет баспасынан жарық көрген «Алыстағы ауылда» деп аталатын повесі.
Бұл повесінде Б.Соқпақбаев мектеп оқушыларының Ұлы Отан соғысы жылдарындағы колхозға тигізген жәрдемін арқау етеді. Балалардың жазғы демалыс кезінде шөп шауып, колхозға зор қолғабыс тигізуі, Болат, Досан тәрізді икемсіз, қыңыр балалардың шаруаға бастығып жұмысқа араласуы, жасөспірімдердің ұйымшылдығы, олардың арасындағы достық, Отанға деген сүйіспеншілік тәрізді жайттар ұласа келіп, көз алдымызға алыстағы ауылдың соғыстың қатал жылдарындағы шынайы суретін елестетеді.
Жазушының бұл шығармасы да кезінде оқырмандар назарын аударып, әдеби сын тарапынан тәуір баға алған. Олқылықтары да көрсетілген. Мәселен, Ғ.Мұстафин повесті: «… Соқпақбаевтың кейбір әңгімелері мен «Алыстағы ауылда» атты повесі қазіргі күйінің өзінде кейбір сарыкідір жазушыларымыздың шығармасынан жоғары тұр», – деп бағалады (1,113).
Белгілі ғалым Х.Сүйіншәлиев 1954 жылы «Коммунизм таңы» газетінде жарияланған «Алыстағы ауылда повесті туралы» деген мақаласында Б.Соқпақбаев шығармасының жетістік, кемшілігіне тоқтала отырып: «Біздіңше Соқпақбаев көп ойланып, ізденіп сөзді ұқыпты қолданып отырса, болашақта үміт күттіретін жастардың бірі болады ғой дейміз. Және оның балалар өмірінен жазуы, балалар әдебиетіне үлес қосуға талаптануы да игілікті бастама. Жұртшылық автордан осы бастамаларынан үлкен нәтиже шығаруын күтеді», — деп жазды (3).
Балалардың жанына жағар, ойын өрістетер, көркем шығарма жазу – асыл мұрат. С.Бегалин, Ө.Тұрманжанов, С.Омаровтардың шығармаларын бірнеше буын бойына сіңіріп, тағылым алды. Бұл жазушылардың кітаптары халқымыздың өткені мен бүгінінен хабардар етіп, дәстүр, салт-санамыздағы, әдет-ғұрпымыздағы асылдарымызды көркемдік шеберлікпен бере білді. Әсіресе, С.Бегалиннің «Бүгінгі Ыбырай», «Қазақтың Маршагы» атануы тегіннен-тегін емес. Есімдері әлемге аян Том Сойер, Гаврош, Тимур секілді қызық мінезді, қайратты балалардың қатарына С.Бегалин өз кейіпкерлері Сәтжан, Көксеген, Уәш, Ердендерді қосты.
Алдыңғы толқын ағалар тәжірибесі – кейінгі толқынға өнеге. Дүниетаным, білім, білік сипаттары әртүрлі болғанмен де бұл жазушылырдың дәстүрін Соқпақбаев өзінің ең таңдаулы деген туындылары арқылы жалғастыра білді. Суреткердің атақты Қожасы жоғарыда аталған кейіпкерлердің заңды жалғасы іспетті.
Дей тұрғанмен, шығарма алғаш 1957 жылы «Өзім туралы повесть» деген атпен жарық көргенде әдебиетшілер арасында талас та тудырған еді. Бұзақы Қожаның шәлкес қылықтарымен танысқан балалар бұзылып кетеді деп қорқушылар да болған. Өйткені, елуінші жылдардағы балаларға арналған санаулы повестерді шолып шықсақ, балғын кейіпкерлер негізінен тәртіптілігімен, ересектер алдында инабаттылығымен, социалистік меншікті сақтауға және қорғауға, қоғамдық еңбекке шама-шарқына қарай ұмтылушылығымен ерекшеленетін. Міне, осы кезеңде бойындағы табиғи болмыс-бітімімен, өзіндік қарама-қайшылықтарымен әдеби аренаға шыға келген Қожа тәрізді бейнені көргенде әдеби қауымның тосылып қалуы түсінікті еді. Бірақ повесть орыс тіліне аударылуы мұң екен, қазақтың сүйкімді де сотқар баласы дүние жүзін аралап кете барды. Туынды украин, өзбек, молдаван, литван, латыш тілдерінде бірінен соң бірі басылып шықты. Француз тілінде де жарық көрді. Талантты режиссер Абдолла Қарсақбаевтың повесть бойынша түсірілген кинокартинасы 1967 жылы Францияның Канн қаласында өткізілген балалар мен жасөспірімдер көркем фильмдерінің дүниежүзілік фестиваліне қатысып, жүлделі орынға ие болды. Бұндай творчество бақыты тек талантты, санаулы суреткерлердің еншісіне ғана бұйыратыны мәлім.
“Образ жасаудағы ең жауапты буын – таптаурын сүрлеуге түсуден, бір шиырды айналсоқтаудан сақтану болса керек» (4,307). Осы таптаурын жолға түспей, көркем бейненің кілең ұнамды сипаттардан тұрмайтынын, өмірдің өзі сияқты оның да табиғаты күрделі екенін көрсететін, әрқилы сәттерде сынап-талдап, оның да өзіндік бітім-болмысы бар «адам-азамат» екенін кестелеген де Б.Соқпақбаевтың аталмыш повесі. Қожа өмірден үйренеді, қате басады, сабақ алады. Образ диалектикасы дегеніміз осы. Қожа мінезінің даралануына септігін тигізген жазушының түрлі ұтымды, психологиялық ситуацияларды молынан пайдалануы дер едік. Шығармадағы шырғалаң оқиғалар мен соны туғызған жағдайлар повестің орталық тұлғасы – Қожа характерінің алуан сырлы психологиялық күймен ашылуына әсерін тигізген деп тұжырым жасауымызға болады.
Осы уақытқа дейінгі жарияланған шығармалардағы кейіпкерлер бойынан табылатын ұстамдылық, үгітшілдік оған жат. Бұл шығарма арқылы бой көрсеткен осындай сипаттар балалар прозасының басты белгісіне, жетекші бағытына айнала бастады. Бұл – Б.Соқпақбаевтың үйреншікті дағдыдан бойын аулақ салып, суреткер есебінде өсіп, қалыптасқанының белгісі.
Повесть шынайылығымен, балалар психологиясындағы ерекшеліктерді юморлық тілмен тартымды суреттеуімен, олардың ой-қиялын шыншылдықпен, реалистік дәлдікпен жеткізуімен, соны характерлер сомдау шеберлігімен балғын оқырмандар үшін айрықша қымбат. Мұндағы әр кейіпкер характер дерлік. Елгезек, әрі істеген әрекеттері сәтсіз аяқтала беретін Қожа, сері жігіт болуға еліктеген Сұлтан, жалаң белсенді Жантас, үнемі күлімсіреп жүретін, сүйкімді Жанар, ақылшы аға Ахметов… т.б. – Б.Соқпақбаевтың сөз болып отырған повесіндегі жазушылық үлкен шеберлікпен сомдалып шыққан шоқтықты образдар.
“Менің атым Қожа» повесінің ерекшелігі, табыс көзі жазушының бала психологиясын, жан сарайын шынайы бейнелеуінде деп айтуға толық негіз бар. Ұлы жазушы М.Әуезовті”: “…Орыс жазушыларынан анық сүйетінім: Толстой, Достоевский. Адам жанын соларша қойма ақтарғандай ақтармаған соң, жазушылықтың мәні де жоқ. Прозаға психология араласпаса, өзгенің бәрі сылдыр су, жабайының тақ-тақ жолы” (5,129) деген пікірі бар. Б.Соқпақбаев та өз шығармасында адам болмысының қатпар-қатпар қалтарыстарына үңіле біліп, прозада психологизмді алдыңғы орынға шығарады. Ол үшін қаламгер психологиялық талдау тәсілдерін молынан пайдаланады. Ал көркемдік тәсілдің қай-қайсысы да кейіпкер табиғатының жұмбақ сырларын ашу, сол арқылы шығарманың идеялық-көркемдік салмағын арттыру мақсатында қолданылатыны белгілі. Повестегі кейіпкерлердің психологиясын талдау олардың сөйлеген сөздері арқылы да, іс-әрекеттері арқылы да, монолог тәсілі арқылы да жүзеге асып жатады. Осы тәсілдердің қайсысын қолданса да Б.Соқпақбаев артық-кемі жоқ табиғи өлшемнің шегінен шықпайды. Суреткердің таңдаулы туындысында аталмыш көркемдік құралдардың ішінде монологтың қызметі ерекше. Қаламгер өзі сомдаған кейіпкерінің сезім құбылыстарын суреттейтін күрделі психологиялық мезеттерде ішкі монологты ұдайы пайдаланады. Бас кейіпкер Қожаның жан-дүниесі, ой-толғаныстары, көңіл-күйі, характер сыры осы тәсіл арқылы кеңінен ашыла түседі.
Жас жеткіншектің шалдуар мінезіне құрылған повестің өзіндік көтерген проблемасы да бар. Қожаның тентектігі белгілі бір логикадан туындайды. Болашақта ақын-жазушы болуды армандайтын Қожаның бойына жағымсыз мінез, ұнамсыз қылық қайдан келді?! Тәртіпсіздігінің себебі неде? Оның атышулы іс-әрекеттеріне кінәлі оспадар Сұлтан ғана ма? Әлде немересінің бетінен қақпайтын қарт әжесі ме? Әлі де баланың нәзік жанын түсіне бермейтін тәжірибесіз педагог Майқанованың пионер лагеріне Қожадан үлгерімі төмен Жантасқа жолдама беруінің әсері ме? Ұстаздың шәкіртті дұрыс бағаламауының да бала тәрбиесіне тигізетін әсері мол екен. Дер кезінде дұрыс бағыт бере білген болса, Сұлтан да теріс жолға түспес пе еді!? Осындай сан алуан сұрақтар сырын ашу үшін жазушының әдеби жағдайға ерекше мән бергенін көреміз.
«Менің атым Қожаның» көркемдік ерекшелігіне тоқталғанда, алдымен назар аударатынымыз құрылымының тосындығы, өзгешелігі. Көркем шығарма құрылымы сөз болғанда, әңгіме сюжет пен композиция туралы болатыны белгілі. «Дүниеге келген әрбір туындының көркемдігі мен құндылығы осы екеуінің бірлігі арқылы анықталады» (6,114).
Сонымен қатар, бұл шығарманың жазылу әдісі, батыс әдебиетіндегі романның әрбір тарауына айдар ретінде көне қағидалардан үзінді беріп, оқушы үмітіне үкі тағып жетектейтін тәсілді еріксіз еске түсіреді. Мәселен, В.Скоттың «Айвенгосын» қараңыз. Немесе Ж.Верннің «Дәрігер Окстың тәжірибесіндегі» әрбір тараудың басындағы мазмұнның қысқаша баяндалып кету нұсқасы өз дәрежесінде шығарманы өте ұтымды және қызғылықты етіп көрсеткені анық. Бұл да «Менің атым Қожаның» жазылу нұсқасына өз әсерін тигізгені байқалады. Осы орайда жазушының «Сіз қалай жазасыз?» деген оқырмандар сауалына жауап ретінде жазылған «Мыңнан біреу» мақаласынан үзінді келтіре кетейік.
«…Дүниежүзілік әдебиеттің анау көрінген асқаралы шыңдарына көз тастай отырып, өзім туралы, өзімнің творчестволық лабораториям дейтіндерім туралы сөз қозғаудан кәдімгідей жүрексінем. Диккенс, Шекспир, Абай, М.Твен, Толстой, Горький, Гогольдар тұрғанда… Нағыз әдебиет дейтіннің не екенін мен де әлгі аталған алыптарды оқып білгенмін. Шамамның келгенінше солардан үйренуге тырысқанмын. Менің кейбір жұртшылыққа азды-көпті танымал болған шығармаларымда өзім табысып, өзім аса сүйіп оқыған алыптардың әсер-ықпалы жіті көзді оқушыға сезіліп, байқалып та тұрады ғой деп ойлаймын» (7).
Жазушының өзі көрсеткеніндей «Менің атым Қожа» мен М.Твеннің «Том Сойерін» салыстырып қарай бастасақ, тараулардың қысқалығы, оқырманды баурап алатын тартымдылығы, автордың айтайын деген ойын тым ауырлатпай, жеңіл елгезек тілмен алып кетуі сияқты ұқсастықтарды табуға болады. Оған қоса жағдайлардың мінезді айқындау үшін құрылғанының ұқсастығын көреміз. М.Твеннің Том Сойері мен Геккельбери Фин атты кейіпкерлерінің бойынан Сұлтан мен Қожаға тән мінездерді кездестіруге болады. Мәселен, жоғарыда айтып кеткендей Сұлтан мен Қожа кішкене Дәулетті алдап қымызын ішіп кетсе, Том Сойер үй алдындағы қақпаны басқа біреуге бояттырып, сол үшін ақша да ала біледі. Қожа мен Сұлтан қалың тоғайда қол алысып, шынашақ ілмелестіріп, қызыл ошақ сызып, қарақшылардай өмір сүруге серттессе, М.Твен кейіпкерлерінің де осындай әрекетке баратыны белгілі. Осы орайда Б.Соқпақбаев кейіпкерлерінің де бойларындағы бар ұлттық мінез, ұлттық болмысымен-ақ М.Твен шығармасындағы көркем бейнелерден бірде-бір кем түспейтіні, мінез-құлқы, ойлау өресі, іс-әрекеті жағынан шын өмірдің көрінісіндей нанымды жасалуы жазушы шеберлігін байқататын фактор деп ойлаймыз.
Қысқасы, жазушының шынайы өмірден алынған қызықты хикаялары жоғарыдағыдай өмірі өлмес нұсқалармен әбзелденген. Алайда бұл – еліктеу дәрежесінде қалып қоймаған, қазақ топырағының шындығынан барып туындаған талантты шығарма. «Осындай шығарма қазақ балаларына да керек» деген мақсаттан барып туындаған дүние болса керек. Қаламгер стилін М.Твен, Ж.Верн. Ч.Диккенс т.б тәрізді әлем әдебиетінің көрнекті өкілдерінің стильдік шеберліктерімен салыстыра қарауға болады.
Қорыта айтқанда, жеке автордың ғана таңдаулы шығармасы емес, бүкіл қазақ әдебиетінің жетістігі болған “Менің атым Қожа” повесін әлем әдебиетінің осы бағытта жазылған /балалар тақырыбына/ шығармалар санатында бағалауға лайық, әлемдік рухани қазынаға үлес болып қосылған туынды ретінде қарауға болады. Б.Соқпақбаев балалар бейнесін жасауға арналған осы повесть арқылы шығармашылықтың биік шыңына көтерілді. Ол “Менің атым Қожа” повесінде Қожа, Сұлтан тәрізді кейіпкерлер бейнесін сомдай отырып, қазақ балалар әдебиетіне, қазақ прозасына өзіндік өрнек, өзіндік стиль қалыптастырып, жаңа идеялық бағыт әкелді. Өнер адамы өзінің балалық шағынан нәр алады. Өмір бойы сол қыр астында қалған жастықтың жасыл белесінен келісті сурет, көркем бояу тауып, соны қайыра көз алдына елестетіп, жаны байып, жаңғырып отырады. Б.Соқпақбаев та өзінің балалық, жастық шағынан мол қазына жинаған. Сол қазынаның келісті көрінісін «Балалық шаққа саяхат», «Өлгендер қайтып келмейді» туындыларынан көруге болады. Жазушы бұл шығармаларына өзі өмір сүрген кезеңнің нақты тарихи шындығын, өз замандастарының тыныс-тіршілігін арқау еткен. Енді осы шығармалардағы өмір шындығы қай деңгейде көркемдік шешімін тапты деген мәселе де суреткер қолтаңбасының даралығын айқындайды.
Соқпақбаев повестерінің ішіндегі көлемдісі де, мазмұн жағынан ерекше тұрғаны да – “Балалық шаққа саяхат”. Бұл шығармасында автордың өзіндік қолтаңбасы кеңірек танылған деуге болады. Б.Соқпақбаевтың туындыларына тән терең шыншылдық, өмірдің өз өрнегін бұзбай әсерлі, жатық, әрі нақтылы айта білетіндік мұнда толығырақ көрінген.
Жазушы алыстан материал жинап әуре болмайды, өз басынан кешкендерін, көңілге тоқып, түйгендерін жазады. Қабырғасы қатпаған қаршадай кезінен-ақ тағдырдың сан қилы теперішіне төзе біледі. «Сегіз жасымда, бірінші класта оқып жүріп, шешем өліп жетім қалдым. Колхоздасудың алғашқы жылдары, ең бір қиын кез. Содан соңғы басымнан кешкендерді ойлай бастасам, осы күннің өзінде жүрегім қарс айырыла жаздайды. Япырау, қалай тірі қалдым, осы өмірге қалай жеттім? Нағыз ит жандының өзі екенмін-ау деп таңданам. Балалық шаққа саяхат повесі, міне, осы толғаныстан туған дүние. Ондағының бәрі де шын, бәрі де болған»,- деп тебіренеді қаламгер (7).
Осы ретте ұлы суреткер Ф.М.Достоевскийдің: «И запомните мой завет: никогда не выдумывайте ни фабулы, ни интриг. Берите то, что дает сама жизнь. Жизнь куда богаче всех наших выдумок! Никакие воображение придуманное вами не стоит того, что дает иногда самая обыкновенная, заурядная жизнь, уважайте жизнь!»- деген көреген пікірі еске түседі (8,367). Шындығында, материалды өмірдің өзінен алу дегеніңіздің өзі де оңай шаруа емес. Көрген-білген өмір құбылысына құл болып қалмай, оны типтендіріп, таразылап өнерлік құбылысқа айналдыру кез келген суреткерден айрықша шеберлікті қажет етеді.
Қоғамдық ғылымдардың ешбір саласының адам мен қоғам, адам мен оның жан-дүниесінің араларында жүріп жататын жай көзге көрінбейтін байланыстарының диалектикасын дәл көркем әдебиетке тән нәзіктікпен, дәл соған лайық жан-жақтылықпен суреттеуді өз мойнына ала алмайтыны рас. Демек, белгілі бір қоғамдағы тарихи-әлеуметтік шындықтарды тануда көркем сөз өнеріне ештеңенің тең келе бермейтіні ақиқат. “Балалық шаққа саяхат” повесі де өз заманындағы қоғамдық шындықтың бет-пердесін ашқан әдебиетіміздегі кесек туындылардың бірегейі болды.
Ерекше атап көрсетерлік жайт – жазушының қазақ халқының трагедиясына айналған отызыншы жылдардың бас кезіндегі ауылдағы түрлі қайшылықтарды «тігісін жатқызбай» суреттей білгендігі. Адамға деген сенімсіздікке, жалған ғайбатшылар мен мансапқорлардың лаңына толы сонау бір қиын кезеңнің ауыр оқиғалары қазақ әдебиетінде азды-көпті әңгімеленгені мәлім. Мысалы, Ғ.Мүсіреповтың «Сөз жоқ соның іздерінде», С.Шаймерденовтың «Мезгілінде», С.Жүнісовтың «Жапандағы жалғыз үй» романында, тағы басқа шығармаларда кінәсіз адамдардың нақақ жапа шегулері сөз болады.
Жазушы С.Шаймерденов “Мезгіл” атты повесінде жас бала Мезгілдің көзімен, сезінуімен қазақ жеріндегі отызыншы жылдардың басындағы аштық оқиғаларын көрсетіп, халықты сондай күйге душар еткен белсенді өкілдің бейнесін жасайды. С.Жүнісовтің “Жапандағы жалғыз үй” романында да аталған жылдар шындығы нанымды елес береді. Мұнда болған оқиғаларды тың өлкесінің қадірлі еңбек адамы, колхоз құрыла бастағаннан қазірге дейінгі істердің жанды куәсі Күргерей қарт баяндайды. Шығармада елдегі әлеуметтік өзгерістер бір отбасының тағдырына байланысты көрсетіледі. Осы орайда бұл романның Б.Соқпақбаевтың шығармасымен жақындықтары да көрініс береді. “Балалық шаққа саяхат” повесінде де автор бір отбасының тыныс-тіршілігі арқылы үлкен бір дәуірдің тұтас бейнесін көз алдымызға әкеледі. Ал, Ғ.Мүсіреповтың «Сөз жоқ, соның іздерінде» жеке адамға табынушылықтың асқынған кезінде туған сорақылықтардың ізі көрсетілген. Кешегі адал адамдарды нақақтан кінәлаған заманда өмір сүрген, әңгіменің бас кейіпкерінің бірі — Жангөбек сол әділетсіздіктерді көзімен көрген, басынан кешірген кісі. Суреткер-жазушы әңгімеде жер бетін кіршіксіз тазалыққа бөлеген алғашқы қарды былапыттай басып, оның бетінде содырлы ізін қалдырып бара жатқан Айдарбектің ізін суреттеу арқылы дәуір сырын, заман ізін аңғартады.
Дегенмен, халық өміріндегі бұл трагедиялық кезеңнің көп қалтарыстары, халықтың ақиқат ахуалы осы кезге дейін әдебиетімізде жүйелі сөз бола қойған жоқ еді. Б.Соқпақбаев бұл повесінде, белгілі дәрежеде осы олқылықтың орнын толықтырған. Ол шығарманың орталық кейіпкерінің көзімен аталған дәуірдің мол белгілерін жан-жақты бейнелей алған.
Халық азабын тартқан ашаршылық пен ауыл белсенділерінің асыра сілтеген әпербақандығы, қоғамдағы қиғаштықтарды батыл сөз еткен мақалалар, сыни пікірлер сексенінші жылдардың соңына қарай ғана айтыла бастады. Осының бәрін Соқпақбаев «Балалық шаққа саяхатында» әлдеқашан айтып кеткен. Бұл повесть дәуірді, тарихты бала көзімен бағалау. Бектас өмірінің ащысы мен тұщысы, қуанышы мен сұмдығы кезеңмен үндесіп жатыр.
Повесте жазушы суреткерлігі таң қалдырады. Шығармада белгілі бір тұтастық, өрбіп отыратын желі жоқ секілді. Бірде сауатсыздықпен күрес, бірде конфискация, бірде жеке тіршілік суреттері көрсетіледі. Бірақ повесті оқып шыққаннан кейін оның толық тұтастығын сезесің. Бастан-аяқ белгілі бір адамдар тобының бет-бейнелері сипатталып, әрі барлығы бір адамны” атынан баяндалғанына қарамастан бұл туынды новеллалар немесе шағын-шағын әңгімелер жиынтығына келіңкірейді. Бұдан автор ұтылмаған, қайта әр оқиғаға әр қырынан қарап, молырақ қамтуға мүмкіндік алған. Ат қойылған әрбір тараудың да өз композициясы сақталған. Оқиғаның басталу, даму, шарықтау шегі, шешілу тұстары бар. Қарап отырсаңыз, бұл жеке тараулардағы оқиғалардың әрқайсысы жеке-жеке сюжеттік өріс туғызарлық. Бірақ жазушы негізгі нысанасынан, бас геройынан жырақтамайды.
Зерттеуші М.Ыбырайұлы «Халықтық мінез хақында» атты мақаласында: «Қазақ халқының ұлттық мінезі өзінің өмір кешкен кең байтақ далалық, қырлық фонында қалыптасты. Сондықтан қазақ халқына тән негізгі белгілер: кеңпейілділік, жомарттық, салғырттық, қонақжайлық, көпшілдік, жайбасарлық, кешірімділік, еріншектік, бауырмалдық, намысқойлық, төзімділік т.б», – деп анықтама береді (9,96). Повестегі кейіпкерлердің бойынан аталмыш қасиеттердің барлығын кездестіреміз.
Жазушы шеберлігінің бір парасы – осы қиын кез, таршылық заман суреттерін тек трагедиялық емес, юморлық бояудың молдығымен ерекшелеуінде дер едік. Жеңіл юмор, ащы мысқыл арқылы жазушы трагедиялық көріністің өзін лиризмге жеңілдіреді. Мәселен, повестегі басты кейіпкердің мектепке аяғына автомашинаның доңғалағынан жонып жасаған резеңке табан пимамен баруы қандай ауыр кезеңді суреттесе, ал жазушы оны жеңіл күлкі шақыра отырып, оқырмандарға қызғылықты түрде баяндап береді. «…смех не только глубоко задевает чувство человека, но и формирует, воспитывает его» (10,119) – деп белгілі әдебиет зерттеушісі Ю.Борев айтқандай, Б.Соқпақбаев күлкімен әшкерелеудің тиімділігін ескерген деп айта аламыз. Оның шығармаларында көркемдік әдіс, көркемдік жүйе арасында сатира мен юморға аса маңызды орын беріледі. Қазақ әдебиетінде юморлық дәстүрді одан әрі дамытуда жемісті еңбек еткен Б.Соқпақбаев творчествосының басты қасиеті осы юморлық әдіспен жазуында дер едік.
Қорыта келгенде, повесте кейіпкерлер бейнесі, сюжет және эпизод, кейіпкерлер шиеленісі бір-біріне әдеби заңдылықпен байланысып, шығарманың шарықтау шегіне жетуіне мүмкіндік берген. Повесть, сонымен бірге балалар әдебиетінің ең үздік үлгісі болып табылады. Жазушының осы еңбегі әр кезеңдегі әр жылдардағы жас ұрпаққа рухани тәрбие беріп, эстетикалық сезім ұялататынына дау жоқ.
Бердібек Соқпақбаев шығармаларында үлкен бір дәуірдің бедерін жасағанын жоғарыда айтып кеттік. Жазушы осы тақырыпты одан әрі өрбітіп повестен де күрделі жанрға бет бұрды. Сөйтіп, соғыс жылдарындағы ауыл адамдарының тыныс-тіршілігін, соғыс зардаптарынан жүректері жараланған жас пен кәрі өмірін бүкпесіз баяндайтын «Өлгендер қайтып келмейді» (1967) романы жарыққа шықты.
Ұлы Отан соғысы кезіндегі күйзеліс, күйініші мол ел тіршілігі, арқаны аяздай қарыған тағдыр тауқыметі, ұлардай шулаған жетім-жесір зары, олардың сағыныш-мұңы, арман-аңсары, киесі мен соры қоса әдіптелген жазықсыз махаббаты, қабырға қайыстыратын қат-қабат ауырлық қиындықтар, бірақ бұған еңсесін түсірмей төзімділік танытып, адамгершіліктің ақ босағасына кір шалдырмаған ауыл адамдарының іс-әрекеттері, бірінен бірі қоздайтын түрлі қайшылықтар әлемі 60-80 жылдарғы прозаның терең сезіммен, үлкен тебіреніс-толғаныспен суреттеген өрісті тақырыбы болды. Жазушылар соғыстың саяси мәніне емес, осы бір қиын уақыттағы адамдар бойындағы сапа дәрежесіне көңіл бөлді.
Біз бұл тарауымызда Б.Соқпақбаевтың балаларға арнап жазған көлемді шығармаларына тоқталып өттік. Жазушы әрбір кезекті шығармасында соны композициялық форма пайдаланып, жаңа образдар тудырып, ерекше көркемдік әлем ашады. Жазушының аталмыш туындыларындағы балалардың типтік образдары арқылы Соқпақбаев творчествосының жаңашылдығы, көркемдік шеберлігі, идеялық-эстетикалық мәні, ұлттық ерекшелігі айқын ашылып, әсерлі көрінеді. Аталған шығармалардың барлығы да қазақ прозасының тыңына түрен салды. Басты өзегі – балалар өмірі бола тұра, бұл шығармалардың бір-біріне ұқсамайтындығы дарынды жазушыны” үнемі шығармашылық ізденіс үстінде, өсу үстінде болғандығын айқындайды. Тарауды түйіндей айтсақ, мынандай қорытындыларға келуге болады:
а/ Б.Соқпақбаев қазақ балалар әдебиетін жаңа белеске көтеріп, классикалық үлгі танытты;
ә/ Тек қазақ әдебиеті ғана емес, әлемдік әдебиеттің таңдаулы туындыларының санатында кейіпкерлерінің бойында ұлттық болмыс сипаты бар Б.Соқпақбаев шығармалары да келер ұрпақтың рухани әлемін байытуға үлес қосары сөзсіз.
Авторы: Адаева Ермек Сабырбайқызы, Назарбаев университетінің оқытушысы