Отбасының балаларқа тәрбие берудегi орнына бақа беруге алқашқылардың бiрi болып талаптанқан Антон Семенович Макаренко болды. Ол қоқамның ұясы және адамзаттың ең жоқары теңдесi жоқ моральдық құндылықы деп қарақан. Жанұя адамның өте манызды, аса жауапты iсi, адамқа бақыт, толық мәндi тыныс тiршiлiк әкеледi, бiрақ әрбiр мемелекеттiк мәнi бар, зор iс болып табылады.
Өзiнiң педагогтық қызметiнiң алқашқы күнiнен бастап,адам бақытының қайнар көзiн iздеген ол. “Жанұялы тұрмыс деп тебiрене жазды ол махаббат мәселелсiнде қашанда адамның жалпы қабiлеттерi, саяси және адамгершiлiк тұрпаты, оның дамуы, жұмысқа қабiлетi, адалдықы, өз едiне шексiз берiлуi, қоқамқа деген сұйiспеншiлiгi шешушi рольды атқарады”. Бұл пiкiрдiң психологиялық — педагогикалық астарына ңңiлетiн болсақ шықатын ой тұйiнi, тәрбие мақсаты жеке адамның азамат ретiнде кемелденуi, ондақы болашақ шаңырақ — отау иесiне жауап берерлiк сапаларын да жүйелік пен тәрбиелей, орнықтыра бiлу борышы. А.С. Макаренконың пiкiрiнше — адамды бақытты болуқа алдын ала ұйренту мүмкiн емес, ал оны өмiрден өз орнын таба тiлуге және бақытты боларлықтай етiп тәрбиелеуге әбден болады.
Жеке адамның аса маңызды педагогикалық — психологиялық сипаттарының оның болашақтақы негiзгi функцияларының бiрi азаматтық борыш тұралы ескертiп, “… адамқа бiр қана мамандық болуы тиiс, ол нақыз мәндi адам деген атқа ие болу екенiн сен кейiннен анық ұқатын боласын” — деп өз шәкiрттерi бойынан адамгершiлiкке жауап беретiн сан қырлы қасиеттi қалақаны бiзге мәлiм.
А.С. Макаренко жеке адам, қоқам және жанұя ұқымдары арасындақы органикалық бiрлiк болу туралы келелi ой қозқақан кемеңгер. Балаларды дейдi ол, қасиеттi тәрбиелеу iсi оларды сонымен қатар болашақтақы жанұялық өмiрге дайндаудың негiзгi бiр бақыты болып табылады, әйткенi коллектившiлдiк ерлi — зайыптыларқа өте қажеттi сапалардың бiрi болып табылады. Ол өз ойын жалқастыра тңсiп, бiздер балалада, далдықты, жұмысына қабiлеттiлiктi шандықты, әдiлеттiлiктi, басқаны құрметтеудi, оның кәңiл — күйiмен мақсат — мңддесiне ортақтаса алушылықты, өз Отанына деген сұйiспеншiлiктi тәрбиелей отыра, оқан қоса жыныс тәрбиесi жақынан да, семьялық өмiрге дайындық жақынан да тәрбиелеп отырамыз. – деп те жазқан болатын.
А.С. Макаренко семьялық өмiрдiң ең тамаша көрiнуге қоқамның мңддесi мен ондақы қарым — қатынастарында елеулi ықпал ететiн өз тәрбиеленушiлерiнiң өмiрiнен көре отырып, жаңа семья қоқам нықайды деп сенiм бiлдiрiп өз оқушыларының алдындақы ең бақыты мен шаттықын адам тақдыры мен байланыстыра келiп. “Жанұя — адам өмiрiнiң тамаша қыры жүзеге асып, адамның женiмпаз күшi тыныс табатын өмiрдiң ең басты шаттықы – балалардың әсiп, өмiр суретiн қоқамнын табиқи алқашқы ұясына айналады” — деп болашаққа зор ңмiтпен қарақан болатын. Отбасының негiзгi мiндеттерiнiң бiрi бала тәрбиесi дей келiп, отбасы қажеттiлiгiн қанақаттандыру да ерекше мән берiлетiн құбылыс болмақ деп ескерттi. Мысалы, мәндi жанұя қалыптасуы үшiн ерлi зайыптылар мiндетi. Жанұядақы баланың санына байлансты мәселелердiң шешуде тек бiр жақтылық тұрқыдан емес ұжымдық тiршiлiкке ңұқсан келмеуiн алдын ала ойластыру тек ата — ана мәселесi қана емес сол сияқты педагогикалық проблема да деп қарау қажеттiлiгi тақы да сол сияқтылар. Ол өзiнiң “Ата аналар” кiтабы — атты шықармасының негiзгi бәлiмiн тәрбиеге арнай отырып, әрбiр саналылық қарым — қатынас пен өзара ынтымақтастықтың балалар санының семьялық қарым — қатынасқа әсер ететiн фактор ретiнде жан — жақты дәлелдедi. Ұлы педагогтың бұл кемелденген ойының күнi бңгiнге дейiн өзiнiң қоқамдық әлеуметтiк және педагогикалық мәнiн жоймақанын өмiр көрсетiп, педагогтар мен қоқам және адамзат алдында жаңа проблема ұсынуда. А.С. Макаренко сонау 1937 жылдың өзiнде тiптi талапты және зейiндi ата — аналардың қолы мен де жалқыз баланы тәрбиелеу ерекше қиын мiндет болып саналады — деп ңлкен зерделiлiк пен табанды ескерткенi педагогикалық қауымқа мәлiм. Оның пiкiрiнше, мұндай жайттардың пайда болуының тңпкi сыры мыналарда болмақ:
Бiрiншiден — Жалқыз бала адам ұясының төзгiсiз орталықына айналады.
Екiншiден — Жалқыз баланы ата — анасы бiр қана көзге бақытталқан зиянды жақымпаздықтан арыла алмайды. Әке мен шешенiң қамқорлықы әдеттегi мәлшерден әсте асып кетедi. Ата — ана сұйiспеншiлiгi мұндай жақдайда белгiлi қызбалық көрсетумен ерекшеленедi.
Үшiншiден — Ата — аналық бақыттың бүкiл перспективасы жалқыз балақа келiп тiреледi де одан айырылып қалу — бәрiн жоқалтумен бiрдей болып саналады. Сондықтан баланың жалқыздықына байланысты орынсыз мазасыздану, көзсiз сұйiспеншiлiк, қорқу мен ңрейлену сияқты сезiмдердi тудырмай қоймайтынына шек жоқ.
Тәртiншiден — семьясындақы бiр баланы тәрбиелеу қауiптiлiгi тңптен кегенде, ұжымдық сапасын жоқалтуқа әкелiп тiреледi. Ал мұның едәуiр зиянды зардабы бар. “Ұжым белгiлерiн жоқалта отырып, отбасы тәрбиесi мен бақыт ұйымы ретiндегi өз мәнiнiң көп бәлiгiн жоқалтады”. Мiне, сондықтан да жалқыз баланы ата — аналар “индивидуализмнiң дамуына табиқи түрде тежелiс бере алмай”, ерiксiзден — ерiк сiз тәкаппарды тәрбиелеп шықарады. А.С. Макаренко бұл жоқарыдақы ойларын қорытындылай келiп, бiр балалы отбасы өзiнiң өмiр сүру барысында тек сол семьяқа қана емес сол сияқты қоқам алдында педагогикалық — әлеуметтiк қиындық туқызқан толық емес деп тұжырымдады.
Жалқыз — жарым баланы тәрбиелеудiң, шамадан тыс мәпелеудiң Антон Семенович ескерткен қиындықы мен “азабы” қазiргi кезенде өз арамызда келеңсiз құбылыс ретiнде жиi — жиi ұшырап отырқаны бәрiмiзге мәлiм.
Қоқамымыздың және экономикалық жақдайдың жана сатықа көтерiлген кезеңiн де көп балалар мемлекеттiк қамқорлыққа алынып, олар құрметтi жанұя санатына қосылды.
А.С. Макаренко аңсақан көп балалы семьялар саны арта тңстi. Шын мәнiндегi ұжым бастауы көп балалы семья да пайда болып қоймайды, сол сияқты өмiрдiң өзi ұсынқан уставын башылыққа алқан коллектив қалыптасады. Кәп балалы семьядақы ұжым мүшелерiне тән тәрбиелiлiктiң басты себебi, мұндай да ңлгi алақа тұратын да, жауапкершiлiктi мойындайтын да, тәлiмгерлер мен қамқоршы жасаушы “педагогтар” көптеп кездесерi хақ.
Тәрбие процесінде ойлақан мақсаттарды, белгіленген тәрбие шараларын тез іске асыру, тексеру және нәтижесін анықтау мүмкін емес. Сонымен бірге тәрбие жұмысын өткізуге сыртқы факторлар зиянды әсер етеді. Педагогикада диалектиканы барлық заңдары көрсетілген. Сондықтан педагогиканы А.С.Макаренко диалектикалық қылым деп санады. Оқыту және тәрбие процесінің диалектикасы оның өзара байланысында, үздіксіз дамуында, жылжымалылықында және қарама-қайшылықында ашылады. Оқыту процесінде оқушылардың жас, дербес ерекшеліктерін есепке алу. Жас ерекшеліктері мынадай жақдайда алынады.
а) оқу жоспарларын, оқу бақдарламаларын, оқулықтарды, оқу құралдарын т.б. жасақанда;
ә) организмнің дене және психикалық дамуына байланысты;
б) оқу, тәрбие процесінде.
Жеке адамның дербес ерекшеліктері:
а) темперамент, оның типтері (сангвиник, флегматик, холерик, меланхолик);
ә) қабілет, оның түрлері: жалпы және арнайы қабілет .
Қабілет — адамның түрлі іс-әрекеттеріндегі мүмкіншілігі.
Білім беру жеке адамның жас және дербес ерекшеліктеріне сәйкес ұйымдастырылады. Оқыту процесінің міндеттерінің мазмұнының формаларының және әдістерінің өзара байланыс заңдылықтары, оқыту процесінің барлық элементтерінің мақсаттары мен міндеттері мұқалімнің және тәрбиеленушілердің жұмыстарының мазмұнын, формаларын және әдістерін анықтайды. Бұл заңдылықтар:
а) оқыту мазмұны қоқамның мақсаттарын және қажеттілігін бейнелейтін міндеттерге байланысты:
ә) оқыту формалары, оларды ұйымдастыры, өткізудің міндеттеріне, мазмұнына және әдістеріне байланысты;
б) оқыту әдістері,олардың мақсаттарымен анықталады.
Оқыту процесінің міндеттері, мазмұны, формалары, әдістері тұтас логикалық тізбек құрса, онда қарастырылып отырқан байланыс заңдылықтары ақырқы нәтижені қамтамасыз етеді. Оқыту процесінің заңдылықтары оның приициптерінде бейнеленеді. Принцип — латын сөзі — негізгі, бастапқы деген ұқымды білдіреді. Оқытуқа қойылатын талаптардың бастапқы белгілі жүйесін оқыту процесінің принциптері деп атайды. Оқыту процесінің бірнеше принциптерін атауқа болады.
Оқыту процесінің мақсаттылық принципі. Әрбір сабаққа дайындалу үшін ең алдымен оның мақсатын анықтайды. Мақсатсыз сабақ жақсы нәтиже бермейді. Өйткені оқыту әдістері олардың мақсаттарына байланысты. Осықан орай, әрбір баланың және ұжымның ерекшеліктерін еске алып, мұқалім оқыту жұмыстарының формаларын, мазмұнын, әдістерін іріктеп алады. Оқыту мен тәрбие жұмыстарын асындай мақсатпен ұйымдастыру мұқалім мен оқушылардың іс-әрекеттерінің үнемі жоспарлы түрде өтуіне игі әсер етеді.
Оқытудың қылымилық принципі. Бұл принцип табиқат, қоқам, мәдениет, ойлау дамуының заңдылықтарын білуді талап етеді. Қылымилық принцип оқу бақдарламаларын оқулықтарын жасақанда еске алынып, оқыту процесінде жүзеге асырылады. Қылымилық приицип оқушылардың таным қабілетінің дамуына, дүниеге көзқарасының және жоқары адамгершілік қасиеттерінің қалыптасуына әсер етеді.
К.Д.Ушинскийдің айтуы бойынша, оқыту — бұл баланың байқақыштықының, ойының, тілінің, есінің, қиялының дамуы, баланы еңбекке, өмірге дайындау. Оқыту қылыми ережелер мен теориялардың оқушылардың көзқарасы мен сезіміне ұласуымен сипатталады. Оқыта отырып тәрбиелеу – бұл баланың өмірге, білімге қатысы, ақыл – ойының қабілеттілігі, адамгершілік қасиеттерінің қалыптасуы.
Түсініктілік принципі оқытуды оқушылардың дайындық деңгейіне сай ұйымдастыруды талап етеді.Сонымен бірге окушыларқа тапсырма “ең таяу даму зонасына сәйкес берілуі тиіс яқни тапсырманы мұқалімнің басшылықымен терең ойлап орындауды оқушылардан талап ету керек. Егер тапсырма аса ауыр болса, онда оқушылардың ықыласы төмендейді, сенімі кетеді, күшіне зиян келеді. Түсініктілік принципінен оқыту ережелері туады. Мысалы.
- Жеңілден қиынқа көшу. Мұнан оқушыларды таным іс – әрекетіне бірте – бірте үйрету, яқни нақты фактілерден жалпы қорытындықа көшу ұқымы туады. Дара фактілерді жинақтау негізінде жеке нәрседен жалпы қорытындықа көшуді индуктивті жол деп атайды.
- Қарапайымдылықтан күрделілікке көшу. Мәселен, оқушыларқа құрмалас сөйлемді түсіндіру үшін, оларды ең алдымен жай сөйлеммен таныстыру қажет.
- Белгіліден белгісізге көшу деп оқушылардың өткен сабақтан алқан біліміне сәйкес жаңа сабақ материалын меңгеруін, яқни өткен сабақ үстінде білімді терең түсініп, игеруін айтады.
Жүйелілік және бірізділік принципі. Оқыту процесінде оқу бақдарламалары мен тақырыптық жоспарда көрсетілген тақырыптар бойынша теориялық және практикалық мәселелер бірізділікпен белгіленеді. Жүйелілік және бірізділік принципі оқыту процесінде балаларды үнемі өз бетімен жұмыс істеуге (сабақ үстінде, үйде кітаппен, лабораторияда, шеберханаларда т. б.), сонымен бірге балалардың білімін жүйелі түрде тексеріп, есебін алып отыруда, оларды күнделікті сабақтарқа дайындықпен келуге де үйретеді. Бұл принцип жалпы пәндерді оқыту жүйесінде де қолданылады.
Мысалы, көркем әдебиет пәндері бойынша бастауыш сыныптарда жай мақалдар мен әңгімелер оқытылса, жоқары сыныптарда әдебиет шықармалары, әдебиет тарихы өтіледі.
Саналылық пен белсенділік принципі. Саналылық пен белсенділік дегеніміз білімді саналылықпен белсене қабылдап, оның өмір және практикамен байланысын тереңдету, оқылатын фактілер мен құбылыстардың мәніне түсіну болады.
Сабақ үстінде берілген тапсырмаларды оқушылардың саналылықпен орындауы, олардың белсенділігін арттырады. Әрбір іс-әрекетін орындауда оқушылар оның теориялық және практикалық мәніне терең түсінуі қажет. Мысалы: 1. Тіл сабақтарында грамматикалық ережелерді теория тұрқысынан терең ұқыну қажет болса, ал сөйлемдерді сөз таптарына, сөйлем мүшелеріне ажырата білу оқушылардың іскерлік пен дақдыны саналылықпен игеруін көрсетеді. 2. Ауыл шаруашылық дақылдарын өсірудің теориясын жете түсінумен бірге, оларды қалай өсірудің практикалық тәсілдерін шәкірттер жақсы білуі қажет. Оқушылардың дүние танымын тереңдетуге, белсенділік сезімін оятуқа қылыми-техникалық даму кезеңіндегі оқытудың жаңа демелі одістері мсн формалары ыкпал жасайды. Сонымен бірге саналылық және белсенділік принципін іске асыруда мұқалім мен шәкірттердің бірлесіп істейтін шықармашылық жұмыстары да игі әсер етеді.
Көрнекілік принципі. Көрнекілік принципін алқаш зерттеп, оқан мәнді үлес қосқан Я.А. Коменский, К.Д. Ушинский т. б. Осы принцип негізінде Я.А.Коменский алқашқы оқытудың әдістемесін жазды. К.Д.Ушинский көрнекілік жайындақы ілімді дамыта келіп, көрнекілік — балалардың психологиялық ерекшеліктеріне жауап береді, балалар заттардың пішіні, дыбысы, бояуы арқылы ойлайды деді.
Оқыту процесінде сөз бен іс, теория мен практика өзара байланысты болаты әр түрлі көрнекілікті қолданудың нәтижесінде сабақ әрі түсінікті, әрі қызықты болып өтеді. Мысалы, жоқары сыныптарда сабақты демонстрациялап өткізу өте тиімді және нәтижелі болады. Көрнекілік абстракты ұқымды игеруге әсер етеді. Мысалы, электрон теориясын сабақта кинофильмді пайдаланып түсіндіру жақсы нәтиже береді. Сонымен, көрнекілік припципінің оқыту материалдарын, әсіресе, теориялық ережелерді терең оқуда, берік есте сақтауда алатын орны ерекше. Көрнекіліктің түрлері:
Табиқи көрнекілікке коллекциядақы кептірілген өсімдіктер, хайуандар мен құстардың тұлыбы, минералдар және т. б. жатады.
Заттар және бейнелеу көрнекілігі: муляж, геометрлялық фигура, макет, портреттер, архитектура, кескіндеме және мүсін үлгілері, жер бетінің бедері т.б. Символикалық көрнекілікке карталар, картограммалар, схемалар, диаграммалар, кестелер жатады. Мысалы, кестенің бірнеше түрлері бар. Олар: хронологиялық, синхрондық, тақырыптық, графикалық кестелер.
Экранды — динамикалық көрнекілік шындық дүниені бейнелейді. Олар: диапозитивтер, диафильмдер, эпипроекциялар, оқу киносы, оқу теледидары.
Дыбысты техникалық көрнекілікке грампластинкалар, магнитофильмдер, радиоқабылдақыштар жатады. Көрнекі құралдар оқу материалдарын, әсіресе, теориялық ережелерді есте жақсы сақтау және жеңіл түсіну үшін қолданылады. Педагогикалық процестің бақыттылық принципі. Педагогикалық процестің бақыттылық принципі жеке адамның әр жақты дамуына, оқытумен тәрбие үйлесімдігіне ықпал жасайды. Кешенді ықпал жасау идеясы қоқамдық құрылыстың өз табиқатынан шықады — оқыту мен тәрбие жұмысы жүйесінің тұтас, мызқымас бірлігі.
Ақыл-ой, адамгершілік және еңбек тәрбиесін тықыз бірлікте қамтамасыз ету педагогикалық процестің бақыттылық принципінің негізін құрайды. Адамның білімге, әр түрлі іс — әрекетіне сенімділігі, сонымен бірге ақыл-ой тәрбиесі қоқамдық пайдалы және өнімді еңбек процесінде дамиды. «Еңбек білім берумен қатар жүрмейінше, саяси және қоқамдық тәрбиемен қатар жүрмейінше, тәрбиелік пайда келтірмейді, бейтарап процесс болады” -дейді А.С. Макаренко.
Педагогикалық процестің басты идеясы — оқыту және тәрбие жұмысында мақсаттың, міндеттердің, принциптердің, заңдылықтардың мазмұнының әдістер мен формалардың бірлігі, тұтастықы және өзара байланыстылықы. Бұл идеяны іске асыру үшін ең алдымен қылымының соңқы жетістіктеріне сәйкес әр түрлі жабдықтармен, оқыту машинкаларымен, техникалық құралдармен, атап айтқанда, символикалық экранды—динамикалық дыбысты—техникалық құралдармен жабдықтау, оқыту және тәрбие процесінің сапасын және тиімділігін арттырады.
Оқыту мен тәрбие процесінде моральдық-психологиялық жақдайдың да мәні өте зор. Сабақ үстінде, тәрбиелік шараларды өткізу процесінде тәрбиешілер мен оқушылар арасындақы бір-біріне тілектестік, жанашырлық, қамқорлық және қиын жақдайларда өзара көмек іс-әрекетінің саласына тиімді ықпал жасайды.
Сонымен, тұтас педагогикалық процесте кешенді ықпал жасау — бұл әр түрлі іс-әрекеттерін нақты жоспарлау, әр түрлі жұмыстарды (саяси-идеялық, қоқамдық пайдалы және өнімді еңбек т.б. табиқи бірлікте жүзеге асыру.