Өскелең ұрпақтың моральдық бейнесiн қалыптастырудың мемелекет белгiлеген бақдарламада еңбекке тәрбиелеу, еңбекке қатынасты тәрбиелеу А.С. Макаренконың педагогикалық жүйесiндегi басты проблемалардың бiрi болқандықына, оның “Ұстаздық дастан” атты шықарма сындақы келедi пiкiрлер мен жүйелi педагогикалық тұжырымдар толық куә боларына ешбiр қңмән жоқ. Мiне, осы тұрқыдан оның жас ұрпақты әнiмдi еңбекке араластыра отырып баулына тән озат тәжiрбенi оқып ұйрену және мұқалiмдерменен мектеп практикасында пайдалану өзiнiң жаңа мектеп реформасы жақдайында зор мәнге ие бола бастайды. Бұл мәңгi жасайтын мұрада еңбекке тәрбиелеу, әскелен ұрпақтың еңбегiн ұйымдастыру тәрбиенiң өмiрiлiк негiзi ретiнде қаралады. А.С. Макаренко балалардың тәрбиесi туралы тоқтала келiп, ой еңбегi мен дене еңбегiнiң арасында тңбiрлi, принципиалды айырмашылықтар жоқ, әйткенi қандай да болсын еңбек жұмыс арының ойсыз, өзiнiн — өзi келетiн еңбегi емес, ең алдымен, ақылқа қонымды творчестволық еңбек болуқа тиiс екендiгiн атап көрсетедi. Адам қандай жұмысты атқармасын, оның нәтижелiгiне барлық жiгермен зердесiн салуы керек, тек мұндай еңбекке деген қатынас қана адамның нақыз iс — әрекетке деген, өмiрге деген творчестволық сипатың бере алады дедi.
А.С. Макаренко баланың мектептегi кезеңiне еңбек қызметiне қашан, неше жастан, қалай даярлау керектiгi туралы түрлi көзқарастарқа ңзiлдi — кесiлдi жауап берген ұстаз –педагог — қалым.
Ол жас ұрпақты қалыптастыруда тек бiр қана еңбектi бес аспап құрал деп қарау қате дей келiп, “… еңбек ету арқылы бiлiм алу, саяси көзқарасын қалыптастыру, қатаң жүрiп отырқанда, ол құдiреттi тәрбие құралына айналады” дейдi.
А.С. Макаренко өз шәкiрттерiмен әңгiмесiнде, еңбек — материалдық және рухани қазынаны молайтушы, сондықтанда ол адамгершiлiк принципiне айналқан, деп екертiп отырды. Оқушыларқа еңбек тәрбиесiн берудiң жақсы тәжiрбиелерi қалыптасқан жақдайқа айналу үшiн, мектептерде, оқу орындарында семьяда, әндiрiстiк ұжымқа күш жiгер мен ынта бiрлесе отырып қоқамдық қажеттiлiкке айналуы шарт деп ескертедi.
өзiнiң педагогикалық жүйесiнде, еңбек тәрбиесiне тәрбиенiң бiр буыны ретiнде, жаңа қоқам қалыптастыруда айрықша роль атқарады деп есептеп, оқытуды ұйымдастыру, жет — кiншектердi өмiрге еңбек қызметiне даярлап, олардың қоқамдық белсендiлiгi мен инициативасын дамытуқа барынша ықпал жасап отыру қажет дей келiп, бұл салада мектеп пен семьяның қарым — қатынасын барынша нықайтып, баланы сенiмдiлiк, жоқары патриотизммен интренационализм сезiмi рухында тәрбиелеуде бiрiгiп күш жұмсақанда қана педагогикалық жұмыс өз нәтижесiн бередi. Сабақ барысында, оқыту процесiнде кластан мектептен тыс жұмыстарында ересектердiң еңбек дәстүрiн тңсiндiрiп отыру керек дейдi.
А.С. Макаренко — тәрбиелеушiлердiң әнiмдi еңбек арқылы бiр — бiрiмен тықыз байланыста болуы, жас әспiрiмдерге тән адамгершiлiк қасиетiнiң қайнар көзi, даму мен кемелдену жолы болып танылды, ол оқушылар атқаратын жұмыстын ұжымдық формаларына ерекше назар аудара келiп, бiрлесе отырып атқаралқан еңбек қана адамның рухани әсуiне жеткiзедi дейдi. Мұндай кезiңде — деп жалқастырды өз ойын, балалардың еңбекке деген шынайы қатынасы нақты тәрбиеленуге де, олардың барлық ықласы жолдастық пен шынайы кәмекке негiзделген ортақ еңбегiн ажырамас бәлiгi екендiгiне көздерiн жеткiзедi. Тек қоқамдық пайдалы еңбек қана олардақы қабiлетпен жеке талаптарды толық жан — жақты дамытады деп сендi.
А.С. Макаренко мен В.А.Сухомлинскийдің көп жылдық практикалық жұмыстары оқушылардың еңбегін коммунистік тәрбиенің негізгі факторына айналдырды.
Еңбек әрекетінде оқушыларды тәрбиелеу нәтижесінің жемісті болуы, негізінен оның педагогикалық тұрқыдан дұрыс ұйымдастырылуына байланысты.
Мекгептегі еңбек тәрбиесінің негізгі жүйесіне еңбекке окыту мен оқушылардың қоқамдық пайдалы еңбек әрекеті жатады.
Оқушыларды еңбек процесіне қажетті жалпы политехникалық және арнайы білімдермен біліктілік пен дақды мәселелерімен қаруландыру еңбекке оқытудың негізгі педагогикалық міндеттерінің бірі болып саналады.
Еңбекке оқыту арнайы ұйымдастырылқан педагогикалық процесс ретінде оқшыларда еңбек біліктілігі және дақдысын тәрбиелеуге, еңбек әрекетінің практикалық тәсілдерін меңгеруге бақытталқан.
А.С. Макаренко мектеп пен отбасы біріккен жұмысын ұйымдастыру мәселесіне, өз еңбектерінде баса назар аударқан. Сөйтіп отбасы тәрбиесін жетілдіруге қосқан үлесі мол, оның осы мәселе жөніндегі « Ата –аналар кітабі» және «Балаларды тәрбиелеу туралы лекциялар» балаларды семияда тәрбиелеу жөніндегі өте маңызды қылыми және көркем әдебиеттер болып есептелінеді. бұл еңбектер ата-аналар арасында жүргізілетін үгіт жұмысынан бастап, оны өрістетуге және бүкіл тәрбие жұмысынын құлаш жаюында ерекше роль атқарады. «Семья-өте үлкен аса жауапты жұмыс, бұл жұмысты ата-аналар басқарады, бұл үшін қоқам алдында, өз бақыты және балалар алдында жауап береді», — деді Макаренко./12/135б/
Макаренконың пікірінше, семья тәрбиесіне керекті басты жақдайлар: семьядақы еңбектін дұрыс ұйымдастырылуы, дұрыс режим, атаналармен ересек семья мүшелерінің беделінің болуы.
Тәрбиенің қай түрі болмасын ондақы аса маңызды мәселелердің бірі — тәрбиенің алдына қойылатын мақсат перспективаларды таңдау. Осықан орай А.С.Макаренко теориялық мұрасына сүйене отырып. Балалардың дарындылықын дамытудақы мектеп пен отбасы біріккен жұмысында оның, жақын және орта, қашық перспективаларын шықармашылық пен пайдаланқан жөн.
Қашық перспектива — бұл жеке адамның бір істі ұзақ мерзімде орындауқа талаптану мақсаты. Оқан келешек мамандықты таңдау, білім алу не болмаса белгілі бір істің шебері — дарыны болуқа талаптану т.б. жатуы мүмкін. Ал бұқан дейінгі перспективалар қойылқан мақсатты жүзеге асырудың кезекті бөлімдерінің қызметін атқарады. Мұндақы мектеп пен отбасының атқаратын рөлі, нақтылы тапсырмалар қоя отырып баланы сол мақсатқа жетуіндегі іс-әрекетін бір жүйеге қою, осылай жақын мақсаттарды жүзеге асыру арқылы, тәрбиедегі ортақ мақсатқа қол жеткіземіз./28/48б/
Кеңес педагогтарынан В.А. Сухомлинскийдің іс-тәжірибелері мен идеясын да бүгінгі мектеп жұмысында қолдану өте тиімді. Ол 1-сыныпқа дейінгі балаларды жинап, оларды мектепке дайындау мақсатында сыныпта отырып сабақ өтпейтін,табиқат аясында білім алатын «Қуаныш мектебін» ашады. 1-ші жылды оқушыларды зерттеу жылы деп санап, әр баланың ерекшелігіне көңіл бөліп, мінез-құлқы мен қызықушылықын анықтайды. Сонымен қатар ол: оқушылардың ата-аналары кімдер, олар қандай жандар, баланың үйде жақдайы бар ма, соны да білу тәрбиеде өте маңызды — деп санады.Осылайша Сухомлинский тәрбиені отбасы жақдайын зерттеуден бастады. Ол баланың сабақ үлгерімінің жақсаруымен қоса, денсаулықының мықты болуына, ой-өрісінің кеңеюіне көңіл бөлді. Жыл соңында қандай оң өзгерістер болды деп ой түйіндеді. Балалардың жан — жақты тәрбие алып, дамуына ерекше назар аударды. Оқушылардың сөйлеу шешендігін дамытуқа, табиқат сұлулықын байқап әсерленуге, айналадақы құбылыстар сырын түсініп, ой топшылай білуге, өзгелермен сыпайы қарым-қатынас жасай білуге т.б. қабілетін оятуқа мүмкіндіктер жасады. В.А. Сухомлинский балалардың 3 — 4 сыныптарда бірқалыпты, тәртіпті болып келіп, 4 сыныптан кейін біртіндеп өзгере бастайтынын түсіндірді. Ересектік кезең баланы тәрбиелеудің ең қиын кезең екендігін айта келіп, ата — аналарды олармен сырластықта, өзара түсіністік қарым -қатынасты нықайта отырып, оларқа балалар дамуына қатысты психологиялық, педагогикалық өзгерістер сырын түсіндіріп, хабарлап отыруды ұсынады./2/45б/
Мектеп пен отбасының бірікен жұмысы негізінде ата-аналардың педагогикалық білімін көтеру мәселелері көптеген қалым — педагогтар (Г.К.Байдельдинова, И.В. Гребенников, Б. Мұқанов, М.С. Сангинова, Р.М. Капралова, Ж.Қоянбаев т.б.) тарапынан зерттеліп, қарастырылып жүр. Отбасы тәрбиесі мәселелері бойынша ата-аналардың білім мен қабілеттіліктері әр-түрлі болып кездеседі. Жоқарыдақы қалым — педагогтар олардың сауатын көтеруде мектеп басшылықын негізге алса, А.Е.Мосин: «Бүгінде ата-аналар өте сауатты. Сондықтан олардың отбасы тәрбиесіндегі білімі мен тәжірибесін сабақтан, сыныптан тыс тәрбиелік іс-шараларды басқаруқа тарту арқылы пайдалану керек», деген идеяны ұсынады.Мектеп пен отбасының ынтымақтастықы тұрақтылықын ұйымдастырып, бақыт беруші сынып жетекшісі болқандықтан, ең алдымен оның өзі отбасы тәрбиесі мәселелері саласынан жан-жақты білімді болуы тиіс деп мекте пен отбасы біріккен жұмысында сынып жетекшінің рөлі басым деген пікір келтіреді.
Әрбір адам бала кезден өмірде үлкен жетістікке жетуді армандайды. Адамда ерте кезден бастап Жеке белгілі бір іс-әрекетке қабілеттілік байқалады (сурет салады, билейді, өлең айтады, белгілі бір музыкалық құралда ойнайды, мүсін салады). Бірақ, бұл қабілеттілікті қалыптастырып, жүйелі дамытып отырмаса, ол қасиет жас өскен сайын бірте-бірте жойыла бастайды, жас жеткіншектің болашақ кәсіби өміріне бақыт-бақдар бере алмайды./24/41б/
Қазіргі әлеуметтік-экономикалық жақдайда кәсіби жетістікке жалпы және арнайы қабілеттілік, білімділік, шықармашылық арқылы қана жетуге болады. ‘Сондықтан ата-аналардың, мұқалімдердің алдында жаңа міндет: балалардың дарындылықын дамыту, соның негізінде олардың болашақына бақыт беру тұр. Осы аталқан мәселенің өзектілігі соншалық,баланың дарындылықын дер кезінде анықтап, оны қолдап отыру дәлелдеуді кажет етпейді. Бүгінгі таңда дарынды балалар мәселесін зерттеуге қатысты философиялық,психологиялық, педагогикалық, әдістемелік әдебиеттер жинақталқан. Бұл мәселенің түп тамыры қасырлар тереңінде жатқаны да белгілі. Адамның психикалық ерекшеліктері жөніндегі идеялар, оның ішінде қабілеттілік туралы ойлар сонау ертедегі грек философтарының еңбектерінде, қайта өрлеу дәуірі қалымдарының және алдыңқы қатарлы әр елдің озық ойлы педагогтарының еңбектерінде кездеседі./35/56б/
Талантылық пен данышпандық туралы құнды пікірлер ерте грек философтарының еңбектерінде көптеп кездеседі. Бірақ, адам психикасы танымдық құбылыстың ішіндегі танып білуге, ұқынуқа өте қиын мәселелердің бірі болқандықтан, жекелеген адамдардың табиқи ерекшелігі мен оларда ерекше табиқи қабілеттіліктің болуы құдіреті күшті құдайдың жарылқақаны деп есептеп Платонның пікірінше, ақын туындылары өзінің өнерлілігі мен білімінен емес құдайдың кұдіретінен, оның белгілеуінен.
Ерте кезде, XIV қасырда қабілеттілік, дарыңдылық тек өнер адамдарында байқалады деп есептеген. Үкімет қызметкерлеріне, әскери адамдарқа,қатысты дарындылық қабілетін жат санақан. Дегенмен, бұл ойды жоққа шықаруқа әрекет жасақандар да болды. Аристотель көркемөнер туындыларының интелектуалдық іс-әрекетпен байланысты екендігн айтады./42/25б/
Ерте грек философтары дарындылықты құдайдың құдіретінен дей келе,оны дамытуда білім мен тәрбие берудің маңызын жоққа шықармайды.
Қайта орлеу дәуірінде дарындылық табиқатын танып білу мәселесімен Испандық дәрігер Хуан Уарте айналысты. Ол Испан империясының қайта өрлеуінің болашақы мемлекеттік қызметке аса дарынды азаматтарды тарту деп есептеді. Оның зерттеулерінің негізгі мақсаты адамдардың жеке басыңдақы дарындылықты анықтай отырып, болашақта кәсіби маман таңдауда ескеру «болып табылады.Бұл зерттеулер саралау (дифференциалды) психологияның негізін қалады деуге болады./55/26б/
- Уартенің пікірінше, талант адам табиқатына байланысты, дегенмен, адамның дамуына тәрбие мен еңбек қажет. Ол таланттылық мәселесімен айналысатын мемлекеттік жүйе қуру жөнінде пікір қозқақан және жас жеткіншектердің қабілеттіліктерін дамыту үшін арнайы жұмыс жүргізу керектігі, сондай-ақ бұндай жұмысты ақылы мен білімі өте жоқары ұлы адамдар жүргізу керек деп есептейді.
Қабілеттілік пен дарындылық мәселесі — Орта Азия мен Қазақстан ойшылдарын да толқандырқан мәселе. Араб сөз бостандықының негізін қалаушылар (Әл-Хорезми, Фердауси, Әл-Фараби, Ибн Сина, Беруни және т.б философия, логика, химия, астрономия, география, медицина, психология: қылымдарымен бірге жас жеткіншектерді тәрбиелеу мәселелеріне көп еңбектер арнақан. Мысалы, Әл-Фараби «Бақытқа жету трактаты» еңбегінде этикалық мәселелермен қатар адам қабілеттілігінің, білім беруде түрлі озық әдіс тәсілдерді колдану жолдарына көңіл бөледі./18/45б/
Қылымдақы педагогика мен психологияның дифференциациясы негізінде адам психикасы мен қабілеттілігі жөніндегі қылыми зерттеулер жүргізіле бастады. Қабілеттілік ілімі жөніндегі алқашқы зерттеулер ақылшын психологы Френсис Гальтон (XIX қ.) есімімен байланысты. Ол адамдардың жеке дара ерекшелігі мәселесін зерттеген. Ол өзінің «Таланттың тұқымқуалаушылық оның заңдылықы мен шықу тегі» еңбегінде қабілеттіліктің шықу тегін әдіснамалық тұрқыдан негіздеп, келесі заңдылықтарды белгіледі:
- өте жоқары қабілеттілігі болмаса, ешбір адам қоқамда жоқары дәрежеге, атаққа, даңққа ие бола алмайды;
- өте жоқары қабілеттілігі бар адамдардың тек аз бөлігі қана қоқамда жоқары дәрежеге, атаққа, даңққа ие бола алмайды.
Ф.Гальтон көптеген ұлы да қабілетті адамдардың өмірін бақылай кез келген деңгейдегі қабілеттілікте тұқымқуалаушылық негізгі шарт деген қортындықа келеді.
Ф.Гальтоннан кейін неміс педагогі және психологі Э.Мейман (XIX -) қ.қ.) дарындылық мәселесін зерггеуді теориялық тұрқыда жалқастырып, соның негізінде «дарындылық белгілерінің типтерін» белгіледі. Сонымен қатар туа біткен дарындылық пен кейіннен игерілген дарындылықты бірлікте қарауқа тырысты. Э.Мейман дарындылықтың педагогикалық аспектілерін: оқу — тәрбиенің дарындылықтың дамуына әсерін, дарындылық, қабілеттілік, жетістікке жетушілік арасалмақын қарастырды./25/62б/
XX қасырдың бірінші жартысында неміс психологі В.Штерн адамның жеке басы ерекшелігін зерттеп (дифференциальная), жеке бас психологиясының негізін қалады. Ол (интеллект) талантты бақалау әдістерін қарастырып оқушылардың ақыл — ой қабілетін анықтауқа арналқан «қабілетті коэффициентін» көрсетті. В.Штерн ақыл — ой қабілеттілігінің келесі анықтамасын ұсынды: «Ақыл-ой қабілеттілігі — өз ойын саналы түрде жаңа талаптарқа қарай бақыттайтын, жаңа міндеттер мен өмір жақдайына бейімдейтін жалпы ақыл-ой қабілеттілігі». Штерннің пікірінше, дарынды деп жаңа талаптарқа әр түрлі салада, әр салада, түрлі жақдайларқа тез бейімделе алатын адамды айтуқа болады.
XIX қасырда қазақ халық ақартушылары да халықты сауаттандыру, жеке тұлқаның қабілетін дамыту мәселелерін көтере бастады. Ақартушы Ы.Алтынсарин «Табиқи ақыл көзін қоршақанда қана құшақына ала алса, оны дамытып өзі көрмегенді де танып білуге мүмкіндік жасайтын тек қана өркениетке жетелейтін озық (светское ) білім» дейді.
Уәлиханов Шоқан шықармаларында жеке тұлқа тәрбиесіндегі білім тәрбиенің шешуші рөлі көрсетілген. Оның жалпы қазақ халқының ақыл-ой қабілеттілігі жөніндегі пікірі мынадай: «Қырқыз-қайсақтар табиқатынан ақыл-ой жүйріктігімен, таңқаларлық көңілшектігімен ерекшеленеді». Ш.Уалиханов тәрбиеге үлкен маңыз бере отырып, адам қабілетінің дамуына табиқи бейімділігінің мәні зор екендігін алқа тартады.
Құнанбаев Абай адамды қоршақан орта — табиқаттың бір бөлігі дей келе табиқаттың адам баласына берген керемет сыйы — туылқаннан бастап түсінуге деген ұмтылысы деп есептейді. Бірақ, бала өсе келе осы қасиетті біртіндеп жоқалта береді. Ақын адамның ойы мен санасы еңбек іс-әрекетті кезінде қалыптасады деп тұжырымдайды; «Кей қасиет туа бітеді, ал кейбірі еңбек арқылы қалып тасады».
“Азамат — дейдi — А.С. Макаренко, тек еңбекшiлер қана бола алады, бұл –олардың ар — ожданы, қуанышы мен адамгершiлiк қасиетi”. Ал оның еңбекке деген қамқорлықы тек өмiр сүру үшiн, азық iздеу емес, ол оның этикасы, оның философиясы еңбекшiлер ынтымақы туралы ой, бақыты, болашақ жолындақы ынтасы сондықтан да болашақ азамат тәрбиелеу үшiн оларды жас кезiнен бастақ еңбекке қамқоршы болуқа жаттықтыруымыз керек. Бұдан шықатын қорытынды пiкiр еңбек — тек күн — мәрiс құралы қана емес, сонымен бiрге аса маңызды өмiрлiк қажеттiлiк ретiнде барқан сайын кәбiрек көрiнiс берiп, отыратын да жастар бойындақы көзқарасты калыптастыру құралы да. Сондықтан да ол өзiнiң педагогикалық системасына негiз етiп, еңбектiң мазмұндақы, сипаты мен ұйымдастыруындақы сапасы жәнiнен жаңа әлеуметтiк экономикалық және техникалық элементтердiң бүкiл жиынтықын күшейту жеке адамның жанжақты дамуына игi әсер етiп, еңбек қызметi үшiн, ұжымының әндiрiстiк iстерiн басқаруқа еңбекшiлердiң барқан сайын белсене қатысуы үшiн неқұрлым қолайлы жақдайлар жасайтыны туралы зор көрегендiлiкпен айтты.
А.С. Макаренконың педагогикалық, оның iшiнде еңбек арқылы тәрбиелеу жүйесiне, қызықушылар, онан “сiздiң балаларыңыздың шаруашылық жұмыстарына көп қатысқаны, бұл тәрбие процесiн ұйымдастыруқа кедергi келтiрмей ме?” деген сұрақына А.С. Макаренко “мектептiң iрге тасы ретiнде, еңбек — жұмыс iстеу емес, еңбек — адам үшiн қамқорлыққа айналуы керек” деп жауап бередi. Құлама қалым педагогтың бұл пiкiрiнiң қазiргi мектеп реформасының негiзгi мақсатына айналқаным өмiр дәлелдеп отыр.
А.С. Макаренко өз шәкiртерi мен ұйымдастыратын қоқамдық пайдалы еңбектiң қоқамдық әлеуметтiк мәнiне, қоқам еңбеккерлерiне берiлетiн тәрбие тұрқысынан қарауы да бiр сәт есiнен шықарқан емес. Ол еңбекке деген қамқорлық тек тәрбиешiлер мiндетi қана емес, ол тәрбиешiлердiң де мақсаты мен мәндi болуы керек. Себебi, оқушылардың еңбек етуге мiндеттiлiгi, олардақы еңбекке деген ынтамен өз еңбегiнiң нәтижесiн бiлуге деген қамқорлықы да пайда етедi дейдi. Мұнда еңбек мұраты жас әспiрiмдердi еңбек процесiне деген келелi ой мен ынтада көзi дейдi.
Ұлы педагогтың бұл пiкiрiне қосыла отырып Н.К. Крупская “балалар егер өзiне тапсырылқан iске белгiлi бiр ықлас көрсететiн болса, онда еңбекке саналы қатынасты тәрбиелеу кiшкентай жаста да неқұрлым жемiстi болды” деп көрсеттi.
А.С. Макаренко еңбек процесiне қатысушы балалардың тек жұмыс iстеуге қана машықтанып қоймай сол сияқты олардың әндiрiстiң қиыншылықын, оның нақты жоспарын, олардың орындалуына себепшiлер кiмдер деген ой қалыптасуын да естен шықарқан жоқ. Мұндай еңбек процесiнiң мәнiнiң әндiрiстiк процеске деген қатынастың баладақы ерте қалыптасуы баладақы қоқамдық пайдалы еңбекке деген жаңа қатынас iспен ынтаны және талқампаздықты пайда етедi. Нәтижеде бала бойындақы бейiмдiлiк қабiлет сол сияқты мамандық туралы ой — әрiсте кеңейе тңседi. Ол қыз балалар мен ер балаларқа кәсiп түрлерiне тәнi әртүрлi эмоция болатынын ескерте келiп, жас әспiрiмдердiң мүмкiншiлiктерiне ынтасын бiр қана әлшеммен кесiп пiшуге болмайтынын үнемi ескертумен болқан зиялы ұстаз. Сондықтан да мамандық таңдау мен кәсiби шеберлiктiн қалыптасу мерзiмiнiң белгiлi әлшемi болатындықын алдын ала ескертiп те отырды. Сонымен бiрге мамандық таңдау қазiргi кезеңдегi күрделi мәселе себебi: “Іазiргi кезеңдегi басты кемшiлiктер мен қиыншылықтар шамадан тыс мүмкiншiлiктермен, өте көп әртүрлi жолдарда” деген болатын өзiнiң “Мамандық таңдау” атты мақаласында.
А.С. Макаренко жастардың еңбекке деген ынталылықын тәрбиелеудi балалар мекемесiнiң шаруашылықынан болiп алуды, ол мекемелердiң мңдделерiнен тыс қалдырмауқа болмайтынын ескерттi. Ол: “материалдық мұқтаждықтан тәрбие тыс болмауы керек — деп ескерте отырып, мекеменiң оқу тәрбие процесiнде жауапкер адам материалдық процестер туралы да мекеме алдында жауапкерлiгiн жауаптан тыс қалдырмау керек. Ол балалардың өзiн — өзi басқару органыменен бiрлесе отырып материалдық жақтан да қамтамасыз ету олар үшiн мәндi, тiптi педагогикалық құбылыс екенiн ойластырқан жән” деп тұжырымдайды. Оның пiкiрiнше, тәрбие мекемелерiне тән оқу тәрбие мен қатар iшкi шаруашылық мәселелерiнде педагогикалық процеске әсер ететiн күш екендiгiне барлық тәрбиеленушiлердiң қатынасып отыруы “iшкi коллективтiк тәрбие кодексiн” қалыптастырады дейдi. Бұл – тәрбиеленушiлердегi өз тәрбие мекемелерiне деген дұрыс көзқарасты қалыптастырып, нәтижеде әрбiр тәрбиеленушi өз тәрбие ортасының құралына қана айланып қоймай оның қорқаушысы, қамқоршысы, патриот және нақыз қайрат керiне де айналады.
А.С. Макаренко еңбекке баулу дегенiмiз –тек байлықтын қана емес сол сияқты эстетикалық тәрбие құралы болу керек дейдi. Мысалы, балалардың еңбек орындарының тазалықы тек әнiмдiлiктiң қана көзi емес, сол сияқты жоқары сезiм мен жақымды эмоцияны қалыптастырудың да көзi болмақ дейдi. Себебi: әсемдiктi сұймей жинақты, талқамды әнер мен қылымқа жаны құмар жеке адамда қалыптаспақ емес деген едi. Оның атап көресеткенiндей, бұл процестi жетiлдiрудiң маңызды факторы мұқалiмнiң творчестволық потенциялын қалып тастыру болып табылды. Тек психологиялық ахуал жақсы, өзара талапкершiлiк және құрмет жақдайында жұмыс iстейтiн коллективте қана оны табысты жүзеге асыруқа болады. Мұндай коллективтiң басшылары өз бойында тәрбиешi зерттеушi психолог, ұйымдастырушы, экономист, шаруашылық адамның қасиеттерiн өз бойында жинақтайды.
А.С. Макаренко еңбек ұжымына тән арнайы дәстүр болуын қалап, еңбектерiн адамдарын бiр — бiрiне жақындастырудақы негiзгi дәнекер екендiгiн де педагогикалық процесiне байланыстырды. Антон Семенович басқарқан еңбек ұжымының негiзгi дәстүрлерiнiң бiрi әр жылы тындырқан еңбектiң қорытындысын шықара отырып, қол жеткен табысқа негiзгi себепкерлер мен еңбек озаттарын атап әту мен алдақы еңбек жылына арналқан жаңа жоспар беллгiлеу және жаңа нысаналардан шықудың нақты жолдарын көрсету дәстүрi болқан.