Мектеп жасына дейінгі кезең өте сақтықты, қателеспеуді, сауатты тәрбиелеуді қажет ететін және бала эмоциясының нәзік кезеңі.Қазіргі психологиялық — педогогикалық теорияда баланың жағымды эмоцияларын дамыту тек кәсіби мамандыққа ғана байланысты емес ол, тәрбиешінің жеке дербес қасиеттеріне де байланысты деп тұжырымдаған. Мектепке дейінгі ерте жас шамасындағы балаларға ерекше қарым-қатынастар талап етіледі Олар өте мейiрiмдi, нәзік, өте сенгiш келеді.Сондықтан бұл жас шамасындағы балдырғандарды қамқорлыққа алу, жараламай тәрбиелеу өте маңызды. Топта балаларға жақсы және жайлы болу қажет.
Ерте жас шамасындағы сәбиді тәрбиелеуде ешкім де анасын алмастыра алмайтыны туралы ұмытпау керек. Сондықтан, ұстаз — психолог оларды ананың тұлғасындай жұмыс істей білу керек.. Мысалы, шығармашылық жұмыстарды сәбимен бірге анасына көрсету үшiн iстеу.Ата-ананың сенімділігі арта түсіп балаға деген анасынан басқа да сүйіспеншіліктер оятады. Осы орайда мен қосымша мамндандыру пәні яғыни «Іс жүзіндегі психолог» мамандығының студентіретінде алған біліміме сүйене отырып, сәбидің эмоционалды көңіл-күйі саласын анықтауда психодиагностикалық зерттеулердің әдiстерi жоғары дер едім.. Бірақ бұл әдістердің барлығын пайдалану мүмкіншілігі бола бермейді.
Бiрiншiден: тәрбиешілер тестеудiң нәтижелерiн дұрыс түсiндiрiп беру үшiн жеткiлiктi психологиялық дайындықта болу қажет.
Екiншiден: тәрбиешiге тестiң нәтижелерi жиi үрейлi немесе қияңқы балалардың тобы көрсеткішінде жеке балаға деген қарым — қытынаста әрекетсiздiкке әкеп соғады. Диагностиканың нәтижесі осы жағдайда үлкен қателікке әкеліп соқтырады.. Эмоцианалдық көңіл-күй пайда болуын бағалауда Г.Степанова баланың іс-әрекет реакцияларын ескере отырып бес балдық шкала жасаған. Бұл шкала бойынша баланың эмоциялық күйiн бағалауға болады.
Мектепке дейінгі балалық шақ — денсаулықты қалыптастыру және жеке тұлғаның дамуындағы адамның өмiрiндегi ең маңызды кезеңі. Сонымен қатар — бұл кезде бала айналасындағы ересектерге, яғни ата-аналары мен ұстаздарға тәуелді. Келеңсіз жағдайлар, жүрiс-тұрыс, әлеуметтiк және эмоционалдық мәселелер зардаптылары баланың болашағына тікелей әсерін тигізеді. (баланы құқығы және жеке басының қасиетi) Баланың іс-әрекетін сипаттайтын ең маңызды салалардың бiрi -негiзiнде нормалар және ережелердiң меңгеруi оның әлеуметтiк дамытуы болып табылады: бiр жағынан, баланың заттық әлемнің қағидаларын түсінуі қажет. Екінші жағынан — адамдарға деген қарым-қатынастың ережесi. Бұл процессте баланың мінез-құлқының эмоционалды күйзеліске ұшырауы ата-аналары мен айналасындағылардың кері әсерінен тууы мүмкін. Мiнез-құлық эмоционалды күйзеліске ұшырайды. Баламен — аналық қатынастардың бұзушылығы, қолайсыз психологиялық ахуал тағы басқалар патологиялық факторлар негативтi факторлардың бiр қатарының әсерiмен бiрақ балада әлеуметтiк — эмоцианалды сәтсiздiктiң белгiлерi қалыптасады. Орынсыз терiс эмоциялар болады, жеке организмнiң дамуының процессiне кері әсер етеді. Демек,бала бақша тәрбиешілері, педагогтар мен психологтар осыған байланысты балалардың өмірге деген сүйіспеншілігін арттырып, қоғамда және жеке адам басындағы қайғырулар, үрей т.б (оған көмекке келу, қуану және қайғыру ) адамдардың сезiмiнде үлкен жауапкершілікпен қараулары керек. Өз эмоцияларын басқара білу — мектепке дейiнгi жастағы балалардың ең басты жетістігі.. Сондықтан эмоцияналдық функция ол мектеп жасына дейінгі баланың орталық психикалық функциямен деп аталады және соған еріксіз түрде айналады..
Л.С.Выготскийдің айтуынша мектепке барғанша баланың эмоцианалды реакциялары баланың мiнез-құлығына тiкелей үстемшiлдiк етуін жоғалтады. Сәби өз эмоцияларымен басқаруды үйренедi.” Бұл, алайда, мектеп жасына дейінгі мерзiмнiң соңғы кезінде қызу өмiрдiң жеткiлiктi тәжiрибесiмен ғана ие болатындай жағдай болуы мүмкiн.
Ұлы педогоктардың пiкiрiнше, мектеп жасына дейінгі. баланың эмоцианалды көңілінің дамыуы оның тәрбиесiнiң ең маңызды шарттарының бiрi болып табылады. Мектеп. мектеп жасына дейінгі баланың эмоционалды күйзелуі болашақта жеке тұлға болып қалыптасуы үшін қауіп-қатер тудырады. Баланың iшкi эмоция көңіл-күйінің қатынасы әлеуметтік жағдайы даму үшін ықпал етеді.Міне осыған орай мектеп жасына дейінгі.баланың эмоционалды, әлеументті және адамгершілік жағынан дамуы тығыз байланысты деген ұғым қалыптасады.Қазіргі заман педагогика ғылым тұрғысынан қарасақ сәбидің әлеументтік-эмоцианалды дамуы ол мектеп жасына дейінгі баланың өте күрделі социализациялық мәселесі.
“Социализация — әлеуметтiк ортаға баланың бейімделуінің күрделi, көп жоспарлы процессi. Бұл мәдениеттену, адамгершiлiк құндылықтардың жүйелері. Мынадай негізгі мақсаттар ерекшеленедi:
1.Мектепке дейiнгi ересек жас балаларының әлеуметтiк және эмоцияналды салаларының жұмыстардың мазмұнын анықтау.
2.Балалармен жалпы дәстүрлер, адамгершілік қағидалары туралы ойластыру жене өткізу.Бала-бақшада баланың бейiмделуi қалай болады? Баланың бақшаға алғаш келуі ол бала организмі мен психикасы үшін өте күрделі процесс.Ол шынымен жаңа кезеңге өтедi, организмның дамытуы үшiн жаңа шарттар енгізіледі.. Мамандар баланың балабақшаға бейімделуінің (адаптация) 3 негізгі түрлерін ерекшелейді: жеңiл, орташа және ауыры.
Жеңiл бейiмделуі — балабақшаға келудің алғашқы күнінен бастап баланың тәбеті төмендеп, балалармен ойнауға ниеті жоғалады, бiрақ бұл бастапқы 10-20 күндей болады Ата-аналар баласының бiрiншi айда кенеттен ауыратынын есте сақтауға керек, бiрақ ауру зардапсыз 7-10 күннен аспайтын түрде өтедi.Орташа ауырлау бейiмделуi -балалардың эмоционалдық көңіл-күйі нормада (20-40 күндерден кейiн) ұзақ мерзiмнен астам келедi. Алғашқы екi ай бойы балада тілдік немесе физикалық белсендiлiктiң нақтылы өзгерiстерi байқала алады. Бұдан басқа, балаларда 30-40 күндерде салмақтың ептеген жоғалтуы байқалады.
Баланың ауыр бейiмделуi — (пневмония, бронхиттер, құлақтың қабынуы және тағы басқалар) кедергiлермен ағатын көп ауруларда (бала көп жылайды, анасынан ажырағысы келмейдi, отыруға арналған жағдайда ұйықтайды, бұғады, мiнез-құлықтағы табанды өзгерiстерi болады. (өсу, салмақ) физикалық көрсеткiштер де, зерделi дамыту да ауыр формасы бар балалардың бейiмделулерiнде балабақшада кенет баяулайды. Егер баланың күйi 60 күннен астам бiр ыңғайланбаса ата-аналар шара қолдану керек.
Психологтар баланың бейiмделуiн жеңілдету үшiн бірнеше негізгі жаттығуларды қабылдауына көңіл бөлу керек. Баланы бақшаға баруға алдын ала әзiрлеуi, және үйрету (горшокпен қолдану қасықтар, шыны аяқ, пайдалану, жуыну) өзiне қызмет көрсетудiң дағдыларын балдырғандар сөзсiз жасайды. Сәбидің ата-аналарымен бiрге алдын ала мектепке дейінгі мекемеге кiрiп-шығуы, топ бөлмесімен және тәрбиешiлермен, бақшаның тәртiбiмен танысуы керек. Осы арқылы баланың бала -бақшаға деген қызығушылығын оятып алу баланы алдын-ала психологиялық дайындау болып есептеледі. Балабақшаға баласын беретiн, ата-аналардың алдында бақша туралы тек қана жағымды сәттерді балаға айтуы, сонымен бiрге баланың жанында аз уақыт қалуға мүмкіндік беруге болады.Ата-анасы баласын бақшаның ауласында серуенге шығарып балаларды бақылатады. Балабақшада баланың машықтануы 1-2 сағаттан бастауға керек, бiр жұмадан кейiн түскi тамақ және ұйқыға қалдыруға талаптануға болады. Ата-аналар қашан бала күні бойы қалдыруға мүмкiн болатынына көз жеткiзгенде қалдырады. Сәбидің жеке басының дамуы ерте кезеңнен басталады. Баланың дамыуында ықпал етуші ол бала өмірінде кездесетін жағдайлардың түгелдей дерлiк бола алады! Баланың даму процессiндесiнде ересектер үлкен ықпал етеді. Бiрақ баланың дамыту ортасына беру өз ерекшелігімен көрінеді. Баланың эмоцияналды көңіл-күйін дамытуы, баланың тілін дамытуы, баланың психикалық және психологиялық дамытуы – баланың жан жақты дамытуы жанашыр адамдардың қатысуысыз өте қиын болар едi. 21-ғасырда телевизор, интернет, реклама, т.б Баланың дамуына әсер етпейді деу мүмкін емес.Медия-деген үлкен «әлем терезесі» деуге болады, мұнда ең бастысы кішкентай сәбилеріміздің осы «терезеге» дұрыс қарай білуге ықпал ету.Сондықтан баланың аналитикалық қабілеттілігі мен ойлау жүйесін дамыту. 1ден 3 жасқа дейінгі баланың эмоционалды көңіл-күйінің дұрыс дамыту үшiн оның жетiстiгiн дәлелдеп, үнемі мадақтау маңызды. 3тен 6 жастағы баланың эмоционалды көңіл-күйінің дұрыс дамуы әлеуметтiк белсендiлiкпен де байланысты. Бұл жас шамасында балалар әдетте сюжеттi — рөлдi ойындар қызықты.Ойын кезінде әртүрлі жағдайларда адамдардың қарым-қатынасын түсінуге көмектеседі. Баланың дамуы мектеп жасындағы балаларда да де жалғасады. Балалардың дамытудың орталары (спорт орталықтары, арт-студия) мамандандырылған орта бiлiм болады. Баланы дамытуы үшiн орталықтың әсері көп. Бiрiншiден, баланың өз таңдауы, және сабақтан кейінгі эмоция жағдайын байқауға болады. Баланың психикасының дамуына ықпал ететін ол биологиялық және әлеуметтiк факторлар. Биологиялық фактор: (жүйке жүйесiнiң дамытуы) адам психиканың ортақ ерекшелiктерi, сонымен бiрге тұқым қуалаушы жеке ерекшелiктердi бұл жерде есепке алынады. Әлеументтік фактор: баланы қоршаған жақындары және дұрыс тәрбие беру.
Басқа балалармен ойын кезінде баланың эмоционалды портреті айқындалады.
Мектеп жасына дейінгі балалар үшін оқу-іс әрекетін ұйымдасыруда баланың эмоционалды көңілінің ықпалы зор. Мектеп жасына дейінгі.баланың эмоционалды компоненттерін есепке алуымыз қажет. Бiлiм беру жолдары және әр түрлi іс-әрекет кезінде сәбидің эоционалды көңіл-күйіне ойын ықпал етеді.Эмоционалды компоненттiң функциялары адамның бағалы құндылықтарының ең маңызды шарттары.
Психологтар эмоция парасатының 5 тармағын ерекшелейдi.
1.Сезiм, яғни ол пайда болатында сезiмді ажырату. (өзін-өзі тану)
2. Олар лайықты шеңберлерден шықпау үшiн сезiммен қарап
анықтайтынэмоциялармен басқару
3.Эмоцияларды бақылау — бұл қабiлеттiлiкті арттыру, тыныштық күйiне
өзiн келтiру.
4.Өзара арақатынастардың сүйемелдеу.
5.Жас ерекшелікке байланыстысы мiнездемелер: мектеп жасына дейінгі
кіші балалар ертегiлердiң кейiпкерлерiне еліктейді және қиыншылықта болысуға ниет қылады.
Негізгі эмоциялар: ренжу, қуану, тынышталу, қорқу. 3-5 жаста құрдастарына құштарлық сезiмi дамиды.Жаңа әзiлдесу сезiмi оянады, әзiлдердi түсiнедi және әзiлдеуді жақсы көредi, өз эмоцияларын баяулатып, кез келген ым арқылы және ымдап сөйлесу эмоциялардың сыртқы белгiлерiн бiлдiреді. Негiзгi эмоциялары: қайғы, ашу, қорқыныш, таңдану, қызығушылық. тыныштық, қуаныш.
5-6 жаста – мектепке баратын уақыттың жақындауын сезiнедi:біреулер үрей сезiмдерi.ал, екіншісінде қуаныш сезiмдері пайда болады. Негiзгi эмоциялар: қорқыныш, ашу, ыза, қайғы, таңдану, мүдде, тыныштық, ар, жазалау, қуаныш, күндеушiлiк, жиіркенушiлiк.
Эмоционалды көңіл-күйдің дамытуы бағдарламада осындай 3 бөлiмнен тұрады: Мектеп жасына дейінгі баланың эмоциялық дамуында (театр) сахналаудың әсеріөте зор. Эмоциялар, бiр жағынан, бала күйiнің индикаторлары болып табылады, екіншіден оның танымдық процесстерi және мiнез-құлық, логикаларына оның ықыласы, қоршаған ортаны қабылдауды ерекшелiктiң бағытталғандығын анықтауда ықпал етедi.
Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлығында бала тәрбиесі мен білім беру жүйесін нығайтуда баланың эмоциялы күй-жағдайына көбірек көңіл бөле отырып дамытудың негізгі мәселесі болып қарастырылған. Қоғамның дамуындағы жеке адамның эмоциясы тұрақты нормада болуының қоғамға әсері, экономикалық техниканың жетістіктеріне жетуге итермелеуіне орай, бүгінгі таңда осы проблема ауқымды, өзекті мәселе. Сондықтан мектеп жасына дейінгі балалардың бойында неғұрлым көбірек психологиялық көмек көрсетіп, ойындар ұйымдастыру арқылы олардың сеніміне кіріп кері әсерден арылуға көп мүмкіншілік жасау қажет. Мектеп жасына дейінгі балалардың эмоциялық күйінде көрінетін жағымды және агрессия түрлерін ашып көрсетіп олармен жұмыс жасау мақсатын алға қойсақ .
Резюме
В докладе рассматривается появление эмоцианального настроения в дошкольном возрасте и учитывая физические реакции в воспитании детей. Связи с этим воспитатели, педагоги и психологи повышают интерес к жизни, объясняя разделить горе, страх и.т.д (помогая, разделяя горе и радость) ис большой ответственностью смотреть на чувства людей, и главным достижением детей дошкольного возраста является – управление своими эмоциями.
Пайдаланған әдебиеттер
- Цукер М.Б. Клиническая невропатология детского возраста. — М.: Медицина,1986.