Эрих Фромм 1900 жылы Германияда, Франкфуртта дүниеге келді.
Фромм жанұясының жағдайы керемет емес еді, ол өзінің ата-анасын «өте тынымсыз», ал өзін «сондай шыдамсыз бала» деп суреттейді. Еуропада бірінші дүниежүзілік соғыс өрті тұтанғанда, Э.Фромм он төрт жаста болатын. Ол қару алып, соғысуға әлі жас болса да, өзін қоршаған катыгездік пен иррационалдык мінез-құлқына таң қалды.
Кейіннен ол:»Мен осы соғыстың қалай басталғанын,адамдар
тобырының иррационалдық мінез-құлқын және әлемнің астаң кестең күйін, ұлттар арасындағы түсіністікті білуге құмарткан жас адам едім», деп жазды. Осы сұрақтардьң жауабына З.Фрейд пен К.Маркстың қосқан үлесі көп екені байқалады. З.Фрейдтің еңбектері оған адамдардың оз мінез-құлқының себебін сезінбейтіндігін көрсетіп көмектесті. К.Марксты оқып, ол әлеуметтік-саяси күштер адамдар өміріне қатты әсер ететіндігін түсінді. З.Фрейдтен, К.Юнгтен, А.Адлерден айырмашылығы, Э.Фромның медициналы білімі болмаған. Ол психологияны, философияны, әлеуметтануды зерттеді. Гайдельберг университетінде 1922 жылы философия докторы деген дәрежеге ие болды. Ол өзінің психоаналитикалық білімін кейіннен Берлиндегі психоаналитикалық институтта жалғастырды. 1934 жылы Э.Фромм ұлтшылдық қауіп-катерден қашуға тырысып, Американың орталық штатына көшеді. Ол жеке іс жүзіндегі жүмыстарын Нью-Йоркта жүргізе бастады. Өзінің ең алғашқы Бостандықтан қашу деп аталатын еңбегін 1941 жарыкқа шығарды. Ол осы еңбегінде қоғамдық күштер мен идеология индивидиумның мінез-құлқы мен құрылымына қалай әсер етіп, калай қалыптастыратындығын көрсетгі. Келесі еңбектерінің көптеп таралуына себеп болған осы бағыт Э.Фромның дүниежүзілік психоаналитиктер ассоциациясына қосылуына мүмкіндік берді. Өзінің махаббат теориясьн Э.Фромм санасыз түрдегі адамның потенциясы ретінде түсінетіндігінен бастайды. Осы процесті ол содан кейін этика, дін, дзен-буддизмдегі өзінің жұмыстарында жалғастырып, аяқтайды. Ол: «махаббат — әр адамның соңғы және шынайы қажеттілігі, адамзат қүрылымындағы мәселслердің жалғыз дүрыс жәнс қанағаттанарлық жауабы», — дейді. Макаббат адамға тән ішкі мән-магына болғандықтан, Э.Фромм жаңа тарихнамалық принциптіті алга тартады: махаббаттың дамуына кедергі жасайтын кез- келген қоғам адамзат тарихындағы негізгі қажетіліктерге қарама-қайшы келгендіктен, ақырыңца қүруы керек дейді. Капитализм — тура осындай адамзат табиғатына қарама-қайшы келетін қоғам және Фромның пайымдауынша, өзін-өзі құрту арқылы жоғалуы тиіс. Бүгінгі таңда махаббаттың жоқтығын көру үшін махаббат табиғатын
таддаудың өзі жеткілікті және бүған жауапты элеуметгік жағдай да сынға алынуы қажет. Осымен, ол өзінің махаббат теориясына әкелетін тиімді түйіндерін түжырымдайды. «Капитализм қоғамында жатқан принцип пен махаббат принципі бір-бірімсн сәйкес келмейді. Капитализм махаббат емес, эгоизмді туындатады, егер бүкіл қоғам толыгымен, оның экономикалық үйымдары да, әр жеке адамы да өзі үшін ерекше дүниеге қол жеткізуге тырысуга нсгізделсе, егер ол эгоизм принциптерінін, басшылығына көнсе, онда адам сүйе тұра қазіргі қоғамның шегінде қалай өмір сүреді?» — деп сұрайды Э.Фромм. Капитализм мен махаббат арасындагы к.арама-қайшылық Фромды революциялық шешімге алып келді: «Адамзаттың барлық мәселесінің бар дүрыс жауабы махаббат дсп түсінетіндердің, махаббатқа салмақты қарайтындардың барлығы біздің әлсуметтік қүрылымға тиімді және маңызды өзгсрістср қажет екенін түсінуі керек». Фромның басты тезисі: «Махаббат — бұл адамзат қүрылымы мәселесінің жалғыз жауабы, соның негізінде капитализм махаббат дамуын шектейді деген түжырым жасалады және адамның мәселесін
шешудегі мүмкіндігін қамтамасыз ете алмайды». Еріксіз үшінші сұрақ туындайды: адамзат мәселесі дегеніміз не? Оған тек Фромның махаббат теориясын оқып болып қана жауап бере аласың. Неге махаббат адамзат мәселесінін жалғыз жауабы? Капитализм неге оны камтамасыз ете алмайды? Фромның пайымдауынша, адамның омір сүру мәселесі оның негізгі даму жағдайларына байланысты. Ол саналы түрде өмірден өз жолын табуы, әрбір қадамын ойланып басуы, өмір жолын эмоционалды сезінуі, жеке әлеуметтік ортасына бейімделуі, өзінің жеке қоғамында формасын құруы, озінің заңдарын, нормаларын, қүндылықтарын жасауы керек. Осылардың нәтижесінде адам қателесетін жолды тандауы мүмкін және көптеген жағдайларда тура солай болады, адасады, қате жолға түсіп, хайуандық әлеуметтік жүйе қүрып, роботтарға тән мінез-қүлық нормаларын ойлап табады. Адам өзін-өзі табиғатпен басқа адамдардан, өзінің физикалық денесінен және басқа жыныстағылардан бөлек ерекше құрылым ретінде сезінеді және бүл оған ерекше жаман әсер қалдырады. Қысқасы, ол өзін жалғыз және жабырқау сезінеді. «Осының бәрі, — дейді Э.Фромм, — оны басқалардан бөлек, басқа тіршілік иелерімен байланысы жок, жан төзгісіз қараңғылыкқа әкеліп тірейді, өзінің бөлектігі салдарынан адам мазасыздық күйін басынан кешіреді, ұялады, кінәлілік сезімі пайда болады. Ол күшті мазасыздықтан жапа шеге бастайды, өйткені өзге заттар мен, адамдардан бөлектенген өзін көмексіз сезінеді, қоршаған әлемді белсенді тани алмаймьн деген ойда болады. Өзінің көзк.арасын анык. елестету үшІн Э.Фромм Эдем бағы туралы аңызды әңгімелейді. Адам Ата мен Хауа Ана қүдайды тыңдамай, таным жемісінен жеп кояды, к,үдай оларды сол ушін инстинкті бейсана жүмагьнан куады және оларға өздерінің жеке рационалды, саналы ойлап табылған құралдарына сүйенуіне мүмкіндік береді. Ол қоршаған әлеммен байланысқан туысқандық қарым-қатынасын үзеді, оларды босатады және жеке адам озін ар-үят, кінәлілік сезімімен өзін-өзі к,ажытатын жалгыздық түрмесіне итереді. Окшаулану, жалғыздык. түрмесі –Э.Фромм бойынша, адам дамуы барысында кездесетін табиги жагдай және бүл жеке индивидке тән болған сияқты өткен шақта түманды жануарлар әлемінен бөлінген бүкіл адамзатқа тәи. Осы жерден бастап жан-ж:ақты.қажеттіліктеррде көбейеді. -Осымен — дейді Э.Фромм, — адамның ен терең к.ажсттілігі озінің оқшаулануынан қүтылуга, жалгыздык түрмесінен кұтылуғаі әкліп тірслсді. Адам алғашкы жағдайлардан алыстаған сайын ол соншама табиғи әлемнен бөлектенедІ және оның бөлектенуден арылу жолын іздейтін қажетгіліктсрі жиілей бастайды
«Махаббат көмегімен біріктіру» дегенді нақтылаганда, ол дәл нені көздеп гүрғанын анықтап алмай, Э.Фромм окшаулануды анықтайтын, окдіауланудан к.ашу дсп аталатын екі түрлі өтірІк әдісті ендіредІ. БІріпші типтегі жағдай — есірткі немесе жануарға тән сексуалдылык: бұл — қысқа уақьтта жалғыздық. түрмесінен босататьнит иллюзия. Екіншісі — робот тектес түлғалар және солар құрган неке, бұлар жүргізген шаруашылық, кызмет атқару және ойындарға қатысу жағынан «уакытша бірігу» сезімін тудырады. Бірак, уакыт откен сайын жалғыздық сезімін үдетеді және бакытсыздық синдромын ;асқынндырады. Тек махаббатта ғана адам шынайы шсшім таба алады. «Махаббат, — дсйді Фромм, — оғап оқшаулану мен бөлектену сезімІн жеңуге мүмкіндік береді». Бірақ махаббат дегсніміі не7 Э.Фромм. «Махаббат — бүл адамдардағы белсенді күш, ол адамдар арасын біріктіріп, олардың арасындағы кедергіні құлатады», — дейді. Махаббат дегеніміз – көптеген қарым-қатынастардың бірі емес және эмоциялардың жиынтығы немесе адамзат тарихында нақты жағдайларда дамыған түрлі форма да емес. Әрбір сәби мен ересек адамда жүре пайда болатын әлеуметгік феномен де емес. Фромм тұжырьмы бойынша, бүл — адамға іштей берілетін к,абілет, оған икемделген потенцнялық мүмкіндік, бейсаналық зынданынан босауды күтіп жүрген мүмкіндік. Махаббаттың түрлсрі қаңдай?
Э.Фромм махаббаттың алты түрін ажыратып көрестсді: ана махаббаты, әке махаббаты, ата-анага деген баланың махаббаты, бауыр-әпке махаббаты, эротикалық махаббат және қүдайға деген махаббат.Э.Фромнын, пайымдауынша, осының бәрі индивидтің санасынан тыс бір уақытга қатарласып өмір сүреді. Махаббаттың әр түрінің жеке тарихы болады, ол, ең алдымен, толықтай адамзат тарихымен байланысты. Сәби туылғанда махаббаттың ешбір туріне қабілеті болмайды. Ол ата-анасын, бауырларын, әпкелерін, қатарластарын, достарын, елін, өйелін, балаларын сүюге үйренуі керек. Басқа формалар ішінде ғылымға, шындыққа, өнерге кызығушылық деген махаббат болады. Бүлардың біреуі де туа берілген немесе іштей пайда болған махаббат емес. Тек адамға қажетті анатомиялық-физиологиялық құрылымдар ғана өмірге келеді. Осы арқылы адам өмір сүріп, қоғаммеи араласады, осы арқылы бала да, ересек адам да сүйе білу жәнс сүйікті бола білу дсгеннің не екенін түсінеді.
Эрнх Фромның негізгі көзқарастары мен ұстанымдары
Э.Фромм психоаналитикалық теорияны кең түрде қарастырып, түлғаның қалыптасуына әлеуметтік, саяси, экономикалық факторлардың әсерін атап корсеткен. Оның түлға туралы қорытындысы адамның өмір сүру шартына және оның озгеруіне талдау жасаудан басталады. Өзінің тарихи талдауында Фромм мынадай шешімге келді: адам тіршілігінің ажырамайтын бөлігінің белгісі: жалғыздық, оқшаулану, жатырқаушылық.
Сонымен, Э.Фромның айтуынша, әрбір тарихи кезеңде индивидуалдылықтың прогрессивті дамуына адамның түлғалық бостандықты қаншалықты игергендігі тән. Адамдар автономия мен еркіндік үшін күреседі, бірақ осы күрестің өзі адамда табиғаттан шеттетілу сезімін тудырады. Адамдар өздерінің өміріне билік етуді және тандау қүқығын керек етеді, бірақ оларға міндетті түрде басқа адамдармен бірігу жөне байланысу керек. Бүл дау-дамайды шешудің жолы мен тиімділігі, Фромының айтуынша. экономикалық, саяси қоғамға тәуелді болады.
Қашу механизмдері (механизмы бегства). Адамдар қандай жолмен жалғыздық, керексіздік жөне жатырқаушылық сезімдерін жеңеді? Бір жол бар, ол — еркіндіктен бас тарту және өзіңнің индивидуалдылығыңды төмендету. Фромм адамның «еркіндіктен қүтылуының» бірнеше стратегияларын корсеткен.
Олардың біріншісі — авторитаризм, яғни өзіңді басқа бір затпен немесе басқа бір адаммен қосу. Авторитаризм мазохизм ағымымен қатар садизм ағымы түрінде де көрініс табады. Мазохизм түріндегі авторитаризмде адамдар қоршаған ортамен қарым-катынаста шамадан тыс төуелділік, бағыныштылық, дәрменсіздік танытады.
Ал садизм түріндегі авторитаризм, керісінше, басқа адамдарды (басқару және олардың үстінен бақылау түрінде корінеді. Фромның айтуынша, бір иидивидтің бойында екі ағым да болады.
Құтылудың екінші тәсілі — деструктивтілік. Бүл ағымға сәйкес, адам өзін-өзі толық сезінбеу сезімін жеңуге тырысады. Э.Фромм айтууынша, борыш, патриотизм жөне махаббат деструктивті әрекеттің жалпыға бірдей рационалды мысалы бола алады.
Ен соңғы үшінші тәсіл бойынша, адамдар жалғыздық және жатырқау сезімінен мінез-қүлықты басқаратын әлеуметтік нормаларға бағыну арқылы қүтыла алады. Э.Фромм «конформиость автомата» деген терминді осы стратегияны пайдаланатын адамға қатысты қолданған. Бүл стратегия арқылы ол басқа адамдар катарлы болып, өзін-өзі жалпы қабылданған тәртіп бойыннша ұстайды. Жануарлардағы қорғаныс бояулары сияқты, «конформносгь автомата» терминінің тікелей қатысы бар адамдар өзіннің қоршаған ортасының ажырамас бөлігі ретінде кабылданады.
Э.Фромның айтуынша, осы «еркіндіктен қүтылудың механизмінен» басқа қарсы позитивті еркіндік бар. Позитивті еркіндік арқылы жалғыздық және шеттетілу сезімінсн құтылуға болады.
Позитивті еркіндік
Э.Фромның айтуынша, адамдар басқа адамдармен және қоғаммен бірігу сезімін жоғалтпай, автономды түрде өмір сүре алады. адам өзін әлемнің бір бөлшегі ретінде сезіне отырып, оған тәуелді болмайды. Осы еркіндік түрін Э.Фромм позитивті еркіндік деп атаган. Позитивті еркіндікке жету адамдардан өмірде аяқ асты беллсенділікті талап етеді. Э.Фромм аяқ асты белсенділіктің әлеуметтік нормалар мен шектеулерге сәйкес әрекет ететін балаларда болатындығын атап көрсетті. Махаббат пен еңбекті Э.Фромм позитивті еркіндіктің дамуын жүзеге асыратын қосымша компонент ретінде қарастырды.
Адамның экзистенциалды қажетгілігі
Э.Фромм адамның бес негізгі экзистенциалды қажетгілігін бөліп көрсстсді:
- Байланысты орнату қажеттілігі
Табиғаттан шеттетілу және жатырқау сезімін жеңу ұшін барлық адамдарға біреуге көмек көрсету, біреу үшін жауапты болу қажет. егер байланысты орнату қажеттілігі қанағатгандырылмаса, адамдар оздерінін эгоистік мүддесін жақтайды және басқаларга сеннуге қабілетсіэ болады.
- Өзін-өзі жеңу қажеттіяігі
Барлық адам өзінің енжар табиғатын жеңуге муқтаж болады. Белсенді жоне шыгармашылық түрде өз өмірін жасаушы болғысы келеді. Осы қажеттілікті жузеге асыру құру немесе жасап шығару (создание) арқылы шешіледі. Қурап шығару ісі (ойлар, өнер, материалдық құндылықтар немесе баланы тәрбиелеу) адамдарға еркіндік сезіміне жетуге көмегін тигізеді.
- Туған-туысқа деген қажеттілік
Адамдар өздерін алемнің ажырамайтын бөлігі ретінде сезінуге мұктаж болады. Фромның теориясына сәйкес, бүл қажеттілік өмірге кселе салысымен бала мен ананың арасындагы бнологиялық байланыс узілген кезден бастап пайда болады. Өмір бойы адамдар осы қажеггілік түрін керек етеді.
Керісінше, кім өзінің ата-анасымен, қоғаммен симбиотикалық қатынаста болса, олардың түлғалық біртұтастыгын және еркіндікті сезінуге кабілеті жоғары болады.
- Ұқсастық қажеттілігі
Э.Фромның айтуынша, барлық адам озімен-озі іштей тепе-тең болу кажетттігін сезінеді, осы арқылы олар өздерінің басқаларға ұқсамайтындықтарын сезіп, өздерінің кім екеніне көздері жетеді. Қысқаша айтқанда, әрбір адам «Мен — бұл мен» деп айтуға қабілетті болуы керек.
- Көзқарастар жүйесі және берілу қажеттілігі
Э.Фромның теориясына сәйкес, адамдарга әлемнің қиындықтарын түсіндіру үшін тұрақты арқау керск. Бул бағыт жүйесі адамға шынайы өмірде мақсатты түрде әрекет етуге көмегін тигізсді. Сонымен қатар адамдар берілу объектісіне де мұқтаж болады, ол дегеніміз — өзінді біреуге немесе бір нәрсеге (жоғаргы мақсатк.а немесе кудайға) арнау немесе ұсыну. Осы арқылы адамдар өмірдің мәнін түсінеді. Өзін осылайша ұсыну өміріме мән кіргізіп, шеттетілу сезімін жеңуге мүмкіндік береді.
Адамның қажеттіліктерін қарастыра келе Э.Фромм: «бұл қажеттіліктердің қанағаттандырылуы индивидтің өмір сүріп жатқан әлеуметтік шарттарына байланысты болады», — деген. .
Тұлғаның әлеуметтенуі.
Түлғаның әлеуметтенуіне әлеуметтік-пснхологиялық факторлардын әсері
Тұлғаның әлеуметтенуінің әлеуметтік-психологиялық факторлары жалпы түрдс екі үлкен топқа бірігуі мүмкін:
1) әлеуметтенуудің әлеуметтік-мәдени жағын көрсететін және оның тарихи, мәдени, ұлтгық ерекшеліктері мәселелерін қарастыратын әлеуметтік топ;
2) белгілі бір деңгейде тұлғаның өмір жолының кезеңдерімен анықталатын жеке-түлғалық топ.
В.Г.Крысько тұлғаның әлеуметтенуінің үш факторын (микрофакторлар, мезофакторлар, макрофакторлар), механизмдері мен құралдарын көрсетті.