Тамақтану — тірі организмнін, негізгі физиологиялық қажеттілігінің бірі болып табылады. Азықпен адам жал-пы тіршілікке қажетті белок, май, көмір, сутегі, мине-ралды тұз, су, витаминдер мен тканьдарды қалпына келтіруге, энергия шығынын және организмнің қажетте-рін толтыруға арналған басқа да заттар алады. Осы заттардын, бәрі күрделі алмасу процесіне түсіп, ыдырай-ды да, организмнен шығарылады. Белок, май мен көмір сутегі тотыкданда энергия шығарады, ол калориямен елшенеді. 1 г белок — 4,1 ккал, 1 г май—9, 3 ккал, 1 г көмірсутегі — 4, 1 «кал беліп шығарады. Азык калориялығы арнайы таблица бойынша есептеле-ді. Дені сау адам түрлі тағам ішкен кезде тәулігіне 3000-ден 3100-ге дейін ккал алады.
Дененін. салмағын арттыру үшін калориясы мол та-ғамдар, ал салмағын кеміту үшін калориясы төмен та-
ғамдар ішу қажет.
Емдік тамақтар сырқаттың тағамдық заттарға физиологиялық қажеттілігін қамтамасыз етеді және ауру-дың паталогиялық механизмдеріне әсер етеді. Емдік тамақтарының міндеттері — бұзылған зат алмасуды қал-пына келтіру және тамақтьщ терациялық әсер етуі. Дие-таның сапалық қүрамын азықтьщ аспаздық өңдеу са-пасын езгерту жолымен мүшелер мен жүйелердін, функциялық күйіне әсер етуге болады. Түрлі аурулар-дың, әсіресе ішкі аурулар клиникасында, комплексті те-рапиясында емдік тамақтары міндетті түрде қолданы-лады. Емдеу тамақтарын белгілегенде дені сау адамның тағамдық заттарға физиологиялық қажеттілігі нормасы-
нан шығу қажет.
Дені сау адамға ұсынылған иормаға сәйкес тәулік рационында мал белогы 100—120 г, өсімдік белогы 40 г, мал майы 85—90 г, есімдік майы 10—15 г, кемір сутегі 400—450 г. А витамині 1—2 мг, В1 және В2 витамині 2— 3 мг, С витамині 50 мг, натрий хлориді 15 г, калций 0,8 г, магний 0,5 г, фосфор 1,4—1,6 г, темір 15 мг болуы қа-жет. Күніне төрт рет тамақтанғанда қабылданатын та-ғам салмағы 3 кг болуы керек.
Стационарда жатқан сырқатқа арналған тағамның калориясы дене еңбегімен шуғылданбайтын адамдарға қойылған нормадан аспауы тиіс.
Диета—сырқатты емдеу тәсілі ретінде немесе оның асқындырмау мақсатында жасалатын рацион әрі тамақ-тану режимі.
Тамақтың белгілі бір әсері оның сезім мүшелеріне (керу, қабылдау, сезіну, дәм) әсер етіп, тамақ қорыту мушелері^нің қызметін күшейтетін рефлекстер жасауы-мен анықталады. Тағамдық заттардың емдік әсері та« мақтың арнайы таңдап алынуымен және олардың аспаз-дық өцдеу силатын өзгертумен анықталады.
Кезкелген диет.а жасау кезінде алдымен жынысына, жасына, салмағына, бойына, жумсалатын күш-қуатына сәйкес болуы тиіс. Адамның денсаулығы мен жумыс іс-теу қабілеттілігі, сондай-ақ узақ өмір суруі бірқатар шамада дурыс тамақтануға байланысты. Дурые тамақ-танудың негізгі шарттары — оның толық жарам-дылығы, алуан түрлігі және-орынды тамақтану.
Тамақты белгілі бір уақытта қабылдау қажет. Бір ішетін ең көп тағамның өзі шағын болуы қажет. Ыстық тамақ температурасы 60°С, ал суық тамақ 10°С аспауы керек. Тамақтың жақсы қорытылуы ушін тағамды әбден шайнап жеудің маңызы зор, ол асқазан-ішек жольшың жумысын жеңілдетеді.
ТАҒАМНЫҢ ҚҰРАМЫ
Тағамның қажетті қурамдас бөлімдері: белоктар, майлар, көмір сутектері, су, минералды туздар мен ви-таминдер.
Стационардағы сырқаттардың емдік тамақтандыруьга ұйымдастыру
Диеталық тамақтандыру — комплексті терапияның міндетті турдегі компоненті, ол бірқатар ауруларды ем-деудің негізгі әдісі Сырқатты емдеуге жіберілетін бюд-
100 г. тамақтағы азықтық тағамның қурамы мен калориялар саны
| Азық-түлік | Белоктар | Майлар | Көмір сутегі | Калориясы |
| Сұлы жармасы | 9,10 | 5,98 | 61,01 | 341,1 |
| Ұнтақ жармасы | 9,52 | 0,74 | 70,37 | 334,4 |
| Сөк | 8,40 | 2,30 | 65,42 | 324,1 |
| Күріш | 6,46 | 0,93 | 72,77 | 333,5 |
| Буршак | 15,68 | 2,21 | 50,85 | 293,3 |
| Нан | ||||
| Ақ бидайдан | 6,89 | 0,65 | 47,71 | 229,9 |
| қара бидайдан | 4,83 | 0,84 | 40,23 | 192,6 |
| Қой еті | 16,15 | 15,30 | — | 208,5 |
| Сиыр еті | 19,00 | 9,45 | — | 165,8 |
| Қоян еті | 20,43 | 7,20 | — | 150,7 |
| Тауық еті | 19,0 | 4,50 | — | 119,8 |
| Сиырдың бауыры | 18,05 | 4,50 | 2,94 | 123,7 |
| Тоған тұқысы | 15,20 | 3,24 | • — | 92,5 |
| Басы жок треска балығы | 16,72 | 0,36 | — | 71,9 |
| Сиыр суті | 3,26 | 3,52 | 4,41 | 64,2 |
| қантпен қоюлатқан | ||||
| 7,13 | 8,55 | 54,88 | 333,8 | |
| Ірімшік | 22,56 | 19,95 | 3,43 | 292,1 |
| Балқытылған ірімшік | 20,16 | 22,33 | 2,94 | 302,4 |
жеттік қаражаттың 30% тамақтануға беріледі. Емдеу-профилакториялық мекемелерінде аурухана ішінде тамақты дайындау мен палаталарға жеткізуді ұйымдас-тырудың екі жүйесі бар: орталықтандырылған және орталықтандырылмаған. Орталықтандырылған жүйеде бұл процестер шикі затты өңдеу және тамақ дайындаудың барлық процесі қажетті бөлімшелерден қосылған орта-лық тамақ блогына шоғырландырылған. Орталықтанды-рылмаған жүйеде бұл процестер жеке-жеке орындалады, осыған орай жартылай шикі зат жасайтын бір жалпы бөлме және аурухананың әрбір корпусында жартылай шикізатты пісіретін ас үй болады. Сондай-ақ сырқатты тамақпен қамтамасыз етудің аралас жүйесі де бар.
Қазіргі кезде ауруханалардың бәрі тамақ блогының орталықтандырылған жуйесіне көшуге ұмтылуда, себебі ол экономикалық тиімді, бөлмені ұтымды пайдалануға, жоғары өнімді технологиялық жабдықтарды қолдануға, қызмет ететін адамдар санын азайтуға және оның еңбек жағдайын жақсартуға мүмкіндік береді.
Алайда мұнда дайын тамақты жасау жолы ұзарып, оны жеткізу уақыты улғаяды, бұл кейде тамақты қайта қажет етеді. Бөлімшелерді тамақпен қамтамасыз етуді жетілдіру, оны жеткізу, тамақ қалдықтары мен ыдыстарды әкету процестері орталықтандыру жолымен жүргізіледі.
Белімшелерді тамақпен арнайы қызметкерлер аурухана ішіндеғі транспорттың көмегімен қамтамасыз етеді, ал ол айнала журіп жұмыс істейді және арнайы жылу өткізбейтін ыдыспен жабдықталғаи. Тамақ тасьшалдауға арнайы бак, сонымен қатар арнайы тележкалар пай-даланады.
Ірі ауруханаларда тамақты тексеріп отыратын диеталық дәрігерлер, ал бөлімшелерде диеталық мейіркеш-тер бар: бұл қызметті бөлімшенің аға мейіркеші де орын-дай алады.
Мейіркеш сырқатқа кунделікті порционник жасап, оны бөлімшенің аға мейіркешіне тапсырады, ал ол дие-талардың қосындысын санап, порционникті аурухананың тамақ блогына жібереді. Түнде тускен ауруға порционникті бөлімшенің кезекші мейіркеші жасайды. Осы порционниктердің негізінде ас үйде тамақ дайындалады.
Буфетші тамақты алуға бармайды: оны басқа жұмысқа қолданбайтын машинамен арнайы ыдыста орталықтандырылған күйде жеткізеді. Тамаққа арналған шелектер мен кастрольдердің беті әрқашан жабылған, әрі олар таза болуы тиіс. Ыдыстарды таңбалайды және қыздырылатын жылжымалы арнайы үстелшелерге салып, жылы күйінде палаталарға әкеледі. Жүре алатын сырқаттар асханадан өздері ішеді.
Асханаға табиғи жарық жақсы түсіп тұруы керек. Онда 4 адамдық шағьш үстелшелер қойылады, ол сырқаттарды диеталары бойынша топтарға бөліп және жақсы қызмет көрсетуге мүмкіндік береді. Орындықтар сүртуге ыңғайлы, жұмсақ қаптамаларсыз болуы тиіс. Буфетте асхана ыдыстары сақталады, тек тамақтандыру алдында ғана оны үлестіру бөлмесінде береді. Ол бөлмеде жылытқыш приборлар: газ плиткалары, электр және газ шкафтары мен су моншалары бар. Ыстық су ыдыс жууға арналған титанда бөлме ішінде болады. Бүл бөл-мелерді таза ұстау керек, оны буфетші қадағалап отырады, оған аға мейіркеш пен палаталық мейіркештер көмектеседі:
Жаз кундері терезеге тор салу қажет, ол терезеден шыбын кіргізбейді, себебі шыбындар көптеген жұқпалы асқазан-ішек ауруларын таратушылар деп саналады. Буфет пен асханада шыбындардың болуы санитарлық гипісналық режимнің сақталуы қанағатсыз дәрежеде екеіідігінің бірінші белгісі болып табылады.
Аурухана тағамын уйымдастыру тамақтандыру режимінің маңызды сәті деп саналады. Мұны былай түсіндіругс болады: бұл тек қана тиісті диетаны сақтау емес, сондадай-ақ арасына дұрыс уақыт салып ішетін тамақты, оның әркез мөлшерінің тиімді болуының, дұрыс температура-І І.ІІІ сақтау және т. б. Сонымен қатар ішуге байланысты оның сыртқы шарттарын сақтау да маңызды: дастарханды жабдықтау, тағамның сыртқы түрі, оның иісі мен дәмі, буфетшінің мұнтаздай бейнесі. Осы факторлардың бірі тамақты дұрыс қорытып, жақсы сіңірупе көмектеседі. Көптеген сырқаттың тамаққа тәбеті тартпайды ол үшін тамақ көз тартарлық, дәмді болуы керек. Асханада тыныштық болып және ұқыпты жиналуы тиіс.
Мейіркеш міндеті — сырқат денсаулығын қалпьша келтіру үшін тамақтың маңызы ерекше екенін оларға дурыс түсіндіру. Тамақ ішуден бурын барлық емдеу про-цедуралары мен физиологиялық қызметтерін тәмәмдап, палатаны жинап желдетіп, ауыр науқастардың қолын жууға көмектесу керек. Егер сырқат кереуетте өзді-гіиен отыра алмаса, оның басын көтеріп немесе жауыры-нына бірнеше жастық салып жартьглай отырғызу қажет. Мойын мен кеудесіне клеенка немесе алжапқыш жабады. Төсек тартып жатқан сырқатты тамақтандыруда кереуеттен жылжытып шығаратын устелшёлер пайдаланады да, оған ас қойылады. Жүдеген, әлсіреген, қажы-ган сырқаттарды әртүрлі тетіктерді пайдалана отырып, барынша ыңғайлырақ отырғызьга тамақтандырады. Ме-йіркеш сол қолымен сырқат басын жастығымен бірге Кйтереді де, оң қолымен оның аузына қасықты немесе тамақ қүйылған арнайы ыдысты апарады. Егер сырқат жұтпаса тамақты аузына зорлап қуюға бдлмайды, өйт-ксні тамақ тыныс жолына түсіп кетсе, ауруды асқындыады.
Диетотерапия — тамақты емдеу мақсатында қолдану. Ол алдымен ауру мүшеге химиялық және механикалық аяушылық кәрсету, бұзылған функцияны қалпына келті-ру үшін немесе сырқат организміне жететіндей қажетті корсктік заттарды өндіру ушін бір тағамды екіншісімен ауыстыру. ЖАСАНДЫ ТАМАҚТАНДЫРУ
Жасанды тамақтандыру организмге асқазан зонды-ның, клизманың көмегімен немесе парентеральды (вена-лық немесе тері асты) қоректік заттар енгізу. Жасанды тамақтандыру кейде қалыпты тамақтануға қосымша бо-лады.
1) асқазан зонды арқылы; 2) операциялық қарын тесігі немесе аш ішек жыланкөзі арқылы; 3) клизманың, көме-гімен; 4) парентеральды.
Асқазан зонды арқылы жасанды там а қ т а н д ы р у. Вазелинмен немесе глицеринмен майланған зарарсызданған жіңішке зондты сырқаттың асқазанына енгізеді. Зондтың бас жағына воронка кигізеді, оған дөрекі тағамдар араласпаған (сүт, кілегей, шикі жұмыртқа, маңыз сорпа, глюкоза ерітіндісін, какао мен кілегей құйылған кофе, жеміс шырынын) құяды. Мұны күніне бірнеше рет шағын қысыммен ептеп жібереді. Кейбір жағдайларда зондты 2—3 апта қалдырып қояды Егер зондты мурын жолы арқылы енгізуге болмаса, оны ауыз арқылы енгізеді де беттің терісін пластырмен жақ-сылап бекітеді Тынышсыз немесе ес-түссіз жатқан сырқаттарға зондты ерініне немесе бетіне жібек тігіспен бекітеді Қоректік заттарды енгізіп болған соң ондағы тағамның қалдықтарын жуу үшін зондқа таза су құяды.
Жасанды түрде тамақтандыру.
а-зондтың көмегімен мұрьш грқылы асқазанға;. б — асқазандағы тесік (гастротома) арқылы
Сырқатты тесік арқылы қоректенді-ру (гастростома). Асқазан тесігін жасап, ол арқылы тамақтандыру өңештен тамақ өтпейтіндіктен, қарын қалтқысыньщ тарылуынан, стеноз салдарынан болады. Жылытылған тамақты шағындап (150—200 мл) күніне 5—6 рет құяды. Құятын тамақты біртіндеп 250—500 мл дейін кебейтеді, бірақ жіберуді күніне 3—4 ретке дейін азайтады. Воронка арқылы үнтақталған қатты тағам-дарды, сүйыққа ерітілген ұсақтап тартылған ет, балык, нан, кегжен нан құюға болады. Қейде сырқаттар тағам-ды шайнап, оны сұйықпен араластырып, воронкамен құяды. Воронкаға көп тамақ құюға болмайды, себебі қарын немесе ішек бұлшық етінің тарылып, тамақ тесік арқылы сыртқа шығуы мүмкін.
Рёктальды жасанды тамақтандыру — организмнің сұйық пен .ас тұзына қажеттілігін толтыру үшін қоректік тамақты тік ішек арқылы кұю, ол шұғыл құрғату кезінде, өңештен ештеңе әтпей қалғанда және өңеш пен қарынның кардиальды белігіне операциядан кейін қолданылады. Оның үстіне қоректік клизмалар несеп бөлінуін (диурез), арттырып, организмнен токсиндердің (удың) бөліну мүмкіндігін туғызады. Қоректік клизма салмастан 1 сағат бұрын ішекті толық босату үшін тазарту клизмасын жасайды. Жасанды тамақтан-дыру үшін 5% глюкоза ерітіндісі мен 0,85% натрий хло-ридінің ерітіндісін пайдаланады. Шағын. мөлшердегі қоректік клизманы (200—500 мл) резеңке грушаның кәме-гімен жасайды. Құятын сұйықтың , температурасы 37— 38°С. Ішек перистельтикасын басу үшін оған 5—10 там-шы апиын тұнбасы қосылады.-Бұл процедура тәулігіне 3—4 рет қайталанады. Сұйықтың неғұрлым көбірегін (1 л дейін) бір мәрте тамшылатып құю жолымен жібе-реді.
Қоректендіру клизмасын жиі пайдалануға болмайды, себебі одан тік ішек сфинктері тітіркеніп, жара пайда болуы мүмкін. Осындай асқынулар болмау үшін тік ішекті ұқыпты жуып түру керек.