Қазақтың ертедегі салты бойынша, адамның кейде бүкіл елдің басына түскен ауыр қайғыны, үлкен қазаны өлең-жыр, әңгіме, күй арқылы естіртетін болған. Біреудің жанашыр туысы, не баласы немесе елдің ардақтайтын адамы мезгілсіз қазаға ұшыраса, оған ескі салтқа сәйкес естірту айтылған. Қазақ дәстүрі бойынша күн батқан соң қайтқан адамды дауыс шығарып жоқтамаған. Әдетте ауылдастар күн жарық кезде, көбіне түске дейін көңіл айтуға тырысқан. Қайғыны естіртуші адам айтайын деген сөзін, естірткелі отырған халін жұмбақтап, ишаратпен, тұспалмен бастаған, кейде әр түрлі салыстырулар жасаған. Күй арқылы білдіретін естіртулер адамның сезіміне тиетіндей әсерлі, зарлы үндерден басталған. Сөйтіп, естіртуді айтушылар тыңдаушылардың көңілін аударарлықтай даярлықпен жүргізген. Содан кейін барып, болған халді, кездескен қайғыны естірткен. Бұған «Ақсақ құлан» деген күйді мысалға алайық. Бұл күйдің ел арасында тараған бір әңгімесі мынадай болып келеді.
Шыңғыс хан бастаған монғол шапқыншылары ХІІІ ғасырдың басында баласы Жошыға беріп, оны хан көтереді. Бір күні Жошының 14-ке келген баласы аңшыларға еріп шығып, жолда қашып келе жатқан ақсақ құланды көреді де, оны қуа жөнеледі. Баланың астындағы тұлпары да құландарға ілесіп, баланы жығып кетеді. Құланның айғыры баланы шайнап өлтіреді. Сонда аңшыларға қаһарын төккен Жошы: «Баламды тауып беріңдер, — деп бұйырады және баламды өлді деп естіртетін болсаңдар, құлақтарыңа қорғасын құям», — деп зілденеді. Сонда халық жиналып келеді де, араларынан асқан бір домбырашы-күйшіні шығарып, сол арқылы ханға баланың өлімін естіртеді. Күй «Ақсақ құлан» аталады, онда баланың қандай жағдайда қазаға ұшырағанын бейнелейді. Естірту аяқталған кезде, домбырашы ханның алдына домбырасын тастай беріп: «Баламды өлді деп естірткен адамның құлағына қорғасын құям деген сөзіңіз бар еді. Естірткен домбыра, енді осының құлағына қорғасын құйыңыз», — деген екен дейді.
Қазақ салтында орын алған осы секілді естіртулер өлең-жыр арқылы да орындалған. Бұған мысал етіп, «Қозы Көрпештегі» Сарыбайдың өлімін Тазшаның, Байшуақтың өлімін Ізбастының өлеңмен естіртулерін алуға болады. Естіртуге арналған әңгіме, күй, өлең-жырлардың бәрі де көңіл айту, жұбатумен аяқталып отырады, көпшілік азалы үйдің қайғысына ортақтаса көңіл білдіреді.
Қазақ халық әдебиеті мен музыка фольклорында «теріс өлең» — жылау-жоқтау ән-өлеңі мен күйлерінің ертедегі алып нұсқалары аты аңызға айналған «Күлтегін» жырынан да көруге болады. Мәселен:
Інім Күлтегін қаза болды.
Өзім қайғырдым.
Көрер көзім көрместей,
Білгір ақылым білместей болды,
Өзім қайғырдым.
Тағдырды тәңірі жазар,
Адам баласы бәрі өлгелі туған.
Қайғырғаным соншама,
Көзге ыстық жас келер,
Көңілге ауыр шер келер.
Шексіз қайғырдым,
Қатты қайғырдым.
— деген жоқтау өлеңінің құрылысы мен композициясы жағынан ежелгі түркі поэзиясының нағыз классикалық үлгілері деуге болады.
Жылау-жоқтау ән-өлеңдері мен күйлерінің көбейіп толық түрде қалыптасуына қазақ тарихындағы «Зарзаман» мен «Ақтабан шұбырынды, Алқакөл сұлама» деп аталатын тарихи оқиғада халық басына түскен қайғылы қырғынның ықпалы бар. Осы дәуірде туған жылау-жоқтау өлеңдері ән-өлең іспетті. Ал жоқтау күйлері зарзаман күйлерінің ызыңын есіттіреді. Сол заманда пайда болған «Зарзаман» атты күйлерді бүгінге дейін халық таланттары есінен шығармай ұластырып келеді. Қазақтың салт-санасы негізінде пайда болған жылау-жоқтау ән-өлеңі мен күйлері көңіл айту, естірту, жұбату, қоштасу кезінде жиі айтылатын ән-әуен, мақам, музыка фольклорының негізгі түп нұсқасы болып есептеледі.
Қазақтың жылау-жоқтау күйінің о бастағы үлгісі Қорқыт күйлерінен бастау алады да, абыздар мен бақсылардың жоқтау күй сарынына ұласады. Жылау-жоқтаудың ән-өлеңдері мен күйлері дер кезінде жазып алынбай халық таланттарымен бірге қайтпас сапарға кетіп барады.
Халық дәстүрі бойынша науқас адам әлсіреп, өлім халіне жеткен кезде ағайын туғандар жиналып арыздасып, бір-біріне кешірім айтысып, дүниеден өтер алдындағы өсиетін, тілегін сұрап қалуға тырысады. Алайда өлерде айтқан өсиет, тілек әр уақытта орындалады. Кейбір адамдар өлер алдында өсиетінде сүйегін қайда жерлеу керек екендігін де айта кететін болған. Мұны М. Әуезовтің «Абай жолы» романынындағы Абайдың Алматыда ауырып үзілген баласы Әбіштің «Семейге, еліме жетіп, ата-анамның қолында өтсем» деген арманынан ұғуға болады. Сондықтан баласының өсиетін орындау мақсатымен Абай күн жылынып, жол түзеле бере туған жеріне алғызып, әкеп қоймақ ниетін айтқан.
М. Әуезов: «Қазақ халқының жан дүниесінің тазалығын, қайғы көріп, қаралы болғанға қабырғасы қайысып, ауыртпалықты бірге көрісетінін, оның адамның күйініш-сүйініштерін терең сезінген сыпайыгершілігін, көрегендігін танытады», — деп аса жоғары бағалаған
Әркім өзінің сөзге шеберлігіне қарай жылы сөйлеп, қаралы адамның көңілін аулауға тырысатын. Қаралы адамға көңіл айта отырып оған қайрат бере, көңілін көтере, ақыл бере айтылатын парасатты сөздер әр адамның аузынан да шыға бермейтін. Мұны Алматыда Әбіш өліміне келген Жамбылдың Мағаш арқылы Абайға айтқан жоқтау, жұбату өлеңінен байқауға болады.
«Сәлем айт барсаң Абайға,
Кеңесі жеткен талайға.
Ауырды жеңген қара жер
Сабырлы болсын қалайда…
Бір жұтқан судай дүниесің:
Ащысын жұтып күйінесің,
Тәттісін жұтып сүйінесің,
Жаңғаққа біткен бәйтерек
Жалғызбын деп жүрмесін.
Кемелге келген асыл-ай…
Тасқыны тәңір басуы-ай…
Нар көтерген ауырға
Арқасын тоссын жасымай…»
— деп бастаған Жамбыл сәлемі, әуелі Әбішті жақсы жоқтап барды. Артынан Абайға қарай шебер оралып, оны жұбата сөйледі. Қайғы жалғыздықта, күрсінгенің біздің мұндағы кеудемізді шарпып жатыр…Бірге жыласамыз, өзіңмен бірге уанайық, асылым!.. Қара қазақ халқының қадірлісі! – деп жылы, жақсы сөзбен аяқтайды.
Алматы мен Семей арасына Мағаштар күндіз-түні аз аял етіп жүрсе де, жиырма күндей сапар шекті. Абай Мағаш келгенше, өмірдегі бір тірегі құлап кеткен жандай болды. Абай оңаша қалса болды, сыбырлай зарлап, кейде жоқтау, кейде шер шығарады. Ондайда қайталай беретін бір қайырма бар…
«Білім алдың бас болдың,
Көкірегіңді кермедің.
Ел ішіне сау келсең
Тағылым айтпас ер ме едің!
Жол көрсетіп сонда өлсең,
Арманым бар дер ме едім!..
«…Замана неткен тар едің,
Сол қалқамды қоймаған!?..»-
деп әлденеше қайыра, күрсіне түседі.
***
«Жаңа жылдың басшысы ол,
Мен ескінің арты едім.
Арман деген ащы сол!
Сүйекке тиді қарт едім!
***
«Тәуекел зор, ақыл мол,
Қорықпай тосқан тағдырын.
Қиынсынбай өлімді ол,
Білдірмеген бір сырын.
Ата-ананың қызметін,
Өтемей кеткен бейнетін,
Қағазға жазған арызын…»
Әбішке екінші әкесіндей болған тамаша дос Михайловтың сөздері де өлең қатарына ауысады.
«Көргені мен білгені
Жүзге келген шалдан көп.
Бізге уайым жегені
Арманда боп қалды-ау деп!»
Ақын, кей жастарға оның көп мінезін, жаратылысын үлгі қыла сөйледі.
«…Тәкаппар жалған онда жоқ,
Айнымас жүрек, көңілің бал…
Аз өмірін ұзайтқан
Ғылымға бойы толған соң
Көрген жерін молайтқан,
Оқып білім алған соң
Қырым, Кавказ, Түркістан,
Ресей, Сібір қалмады,
Хабарланып әр тұстан,
Көрмей дамыл алмады!
Құйрықты жұлдыз секілді
Туды да көп тұрмады!» — деп жырлайды.
«Тумақ болған соң өлмек парыз» дей отырып, қазақ халқы өлімді шамасы келгенше туған-туыс, ауыл-аймақ, ел-жұрт болып аса құрметпен аттандыруға ат салысады. Әрине, әрбір өлген адамды соңғы рет алыс жолға аттандыру оның жасына, жынысына, дәулетіне, қоғамдағы орнына және жеке басының беделіне ,адамдық қасиетіне байланысты. Әсіресе ауыр күйзеліс шаңырақ иесі, яғни отағасы өлген жағдайда болады.
Мағаштың өлімінен он екі күн өткен соң ғана ауыр қаза хабарын екі іні дос-Дәрмен мен Кәкітай амалсыз отырып, оңаша жерде ғана Абайға айтқан еді.
Абай сонда егіліп тұрып еңіреп жіберген. Ұзақ уақыт бойын жия алмай, бар еңсесімен бір тұңғиыққа қарай ұмтылып, құлай бергендей күрт кеткен екен. Осыған шейін бірталай шақ өз ішінде үнсіз буынып, улы дертпен түйіліп қалған болса, дәл сол бір сәтте «соңғы рет айтып қалайын» дегендей өзгеше бір зар шеккен-ді.
- Құп-қу болып, жапа-жалғыз қалыппын! Бақсының молдасындай жапа-жалғыз қалыппын. Кімім қалды, нем қалды?!- деп өзімен-өзі сыбылрай күбірлеп сөйлеп кетеді.
- Ей сорлы заман, менен аяған қай қастығың қалды. Мен ішпеген у барма!..Жүрегімді көрші міне, жарадан сау жер қалды ма?
Мұнша ғазап шеккендей не жазып ем, не айыбым бар? Көп көргенің шеркеуденің әлсіреген тынысы ма?!. – деп біраз отырып барып, тағы да бір ауық уланған оймен оянғандай болады.
Мағаштың қырқын беріп болған күннің ертеңінде Абай және қаза тапты. Ұлы кеуденің ыстық демі тоқталды. Шөл даланы жарып аққан дариядай, игілік өмір үзілді. Сонау бір шақта тасты тақыр, жалтыр биік басына жалғыз шыққан зәулім өскен алып шынар құлады. Өмірден Абай кетті.
«Өлді деуге бола ма ойлаңдаршы,
Өлмейтұғын артында сөз қалдырған!» — деп жырлаған Абай өлген жоқ бүгін.
Қазақ дәстүрі бойынша адам өлісімен жанында отырған ақсақалдар, оған иман тілеп, бетін жауып, үйдің оң жағына құрылған шымылдық ішіне кіргізіп, басын солтүстікке, бетін құбылаға қаратып шалқасынан жатқызады да, үстіндегі киімдерін шешіп, үстін ақ шүберекпен жабады.
Мүмкіндігі бар ауқатты адамдар дереу мәйітке арнап үй тіккізеді де, оның денесін сол үйге шығарып, онда да шымылдық ішіне қояды. Мәйітті жерлегенше жеке қалдырмай, ауыл ақсақалдары кезектесіп күзетеді, әсіресе түнге қарай шырақты сөндірмей, мәйіт күзетушілер көз ілмей, әңгімелесіп таң атқанша отыру керек.
Мәйіт шығаратын үй иелері мен ауыл ақсақалдары кеңесіп, жаназаға қай ауылдардан кімдерді шақыру керек екенін шешеді де, дереу мықты аттармен жан-жаққа пысық жігіттерін аттандырады. Бұлар барған жерінде үй-үйге кірмей, ат үстінен жүріп әр ауылды жаназаға шақырады. Ауыл адамдары бірінен соң бірі түгел келіп, өлген адамға иман тілеп, үй ішіне, туған-туыстарына көңіл айтып жұбатқан болады. Ауыл әйелдері өлген кісінің әйеліне, қыздарына көрісіп жылайды. Жетісу төңірегінде еркектер де көріседі.
Өлген адамды мадақтап оның әйелі, қыздары, апа, қарындас және келіндері шаштарын жайып салып, бүйірлерін таянып, қара салып, жоқтау айтып ылғи жылаумен болады. Н. Катановтың айтуынша өлген адамның әйелінің, туған қыздарының шаштарын ауыл әйелдері тарқатып, жайып беретін де, жетісі өткен соң сол әйелдер қайтадан өріп береді екен. Ал, келіндері болса, олар шаштарын жетісіне дейін өздері тарқатып, керек болғанда өздері өріп алатын.
Күйеуі өліп, қаралы болған әйел күйігінің күштілігін білдіру үшін бетін «қан шығара тырнайтын». Бұл көне түріктердің заманынан бері келе жатқан ескі әдеттің қалдығы. Көне түрік хандары өлгенде тек олардың әйелдері ғана емес, онымен бірге оның көптеген жанкүйерлері де шашын, құлағын және бетін кескілейтін болған. Мұны қазақтар «бет жырту» дейтін де оны тек өлген адамның әйелі ғана орындайтын. Бұл оның еріне жұрт алдында «сенің артыңда қалып бара жатқан мен бейбаққа сән-салтанаттың да, көріктің де керегі не» деген анты болып саналатын.
Мәйітті жуып болған соң оны ақыретке орайды. Мәйітті үйден шығарарда әйелдер міндетті түрде дауыс шығарып жылайды. Ауыл әйелдері мәйіт шыққан үйді дереу басқа жерге ауыстырып, оның орнын тазалап, от қойып арулайды. Одан соң ол жерді қазып, үстіне топырақ, тас үйіп, кішігірім оба жасайды да, оны мал, адам баспау үшін маңайын орлап тастайды. Халық сенімі бойынша, мұндай жерді басқан мал да, адам да әр түрлі ауруларға ұшырайды деп ұққан. Ал мәйітті жуып шығарған мұндай орынды «арулаған жер» дейді. Мұның өзі ескі гректердің «кенотаф» деген ұғымында дәл келеді. Алғашқыда өлік шығарған орынды ғана емес, мәйіттің өз денесін отпен тазартып, аластап шығаратын болған.
Ертеректе мәйітті жерлеп болған соң аттарына мініп ауылға таянғанда «ой, бауырымдап!» марқұмның үйіне: «иең қайда?» деп жыласып, әйелдері мен көрісетін әдет болған. Мұндай әдет Жетісу төңірегінде осы уақытқа дейін сақталып келеді.
Ештеңеден қаймықпай шындыққа тура қарап, шын көңілден айтылатын сөздер қара тасты жібітіп, қамыққан көңілге үлкен медеу болатын. Жоқтау «мейлінше көркем болғандықтан, олар халық арасына кең таралып, саф асыл шығармалар ретінде біздің заманымызға жетті», — дейді М.Әуезов.
Жоқтау аза тұтудың бір белгісі болып табылатын бұл ғұрып дүние жүзіндегі елдердің көбінде кездеседі. Махмұд Қашқаридың жазуы бойынша, жоқтау – ежелгі түркі тайпаларының ерлік тұрмысынан туған жырдың бір түрі. Жоқтау адам өлген күннен бастап, жылы жетіп, ас берілген күнге дейін созылатын. Академик Ә. Марғұлан ежелгі көшпелі тайпаларының тіршілігіндегі «…патриархал қауымының әлеуметтік тұрмысы, жота-жосыны, өлікті қадірлеумен байланысты дәстүрлері – қоштасу, естірту, жоқтау, аза тұтып қайғыру, қадірлеп шығарып салу, басына белгі орнату, ас беріп той жасау, сойыс қылу – бәрі бұрынғы көшпелі сақ, ғұн, үйсіндерден бері қарай қазақ пен қырғыз халқына дейін жеткен тарихи жоралар», — дейді. Жоқтау – қырғызша кошок, тәжікше – мәрсия деп аталады. Мұны өзбектер де мәрсия дейді.
Жоқтау — әдет-ғұрып, тұрмыс-салт жырларына жататын өте көне жанр. Ш. Уәлиханов жоқтау жырларын «надгробный план» , «табыт басындағы зар» — деп атаған еді.
Жоқтау айтудың ең кульминациялық шарықтау шегі астың соңғы күні өлген адамның «тұл» бейнесі жойылып, «қаралы тудың» сындырылуы кезінде, оның әйелі өкіріп жылап, бетін тырнап, қан-жоса қылады.
ХІХ ғасырда және ХХ ғасырдағы қырғыздар мен қазақтар жөніндегі жазба деректер мен тарихи-этнографиялық материалдарда өлген адамның символикалық бейнесі – тұл жасау болған. Ежелгі дәстүр бойынша, өлген адам жерленісімен қаралы ту тігілген. Қаралы тудың өлген адам жасына қарай түрі де әр түрлі болып келетін. Мысалы, жас адамға (20-25 жас) – қызыл ту, 25-40 жастағы адамдарға – қара ту, жасы жеткен ақсақалдарға – ақ ту тілетін болған.
Көне түркі тілінде «тұл» сөзі жесір әйел деген ұғымды білдіреді. Қазіргі қазақ тілінде «тұл» сөзі жетім қалу, өлген адамның артында қалған әйел деген мағынаны білдіреді. Ы. Алтынсарин: «Бетке түскен жара неғұлым көп болса, қайғы соғұрлым ауыр», — деп есептелген деп жазады.
Қазақтың тұрмыс-салт жыр үлгісіне қосылатын «Теріс өлең» жылау-жоқтаулар түрлі дәуірлерді басынан өткеріп, есте жоқ ерте замандардан бері ұласып келеді. Тосаттан алғаш басына түскен қайғыны азаматтар көпшілік қара сөз үлгісінде айтып, кейіннен оны мәнерлеп, тақпақтап айтып, тыңдаушы көпшілікке әсерлі болуына назар аударған. Дауыс шығарып жылау-жоқтауды әндетіп айтқанда да сөздерін анықтап, ой-түйсігін жеткізген. Біздің пікірімізше, «Теріс өлең» — жылау-жоқтау ән өлеңдерінің ішінде әнмен ыңылдап айтылатын сарын мен күй арқылы жеткізілген жылау-жоқтаулар алғаш пайда болған десек артық айтқандық емес. Қазақтар жоқтауды жоқтау үшін айтпаған. Оны биік дәрежелі көркем өнер сатысына көтеріп айтқан. Сол арқылы «о дүниеге» кеткен адамды өлтірмей, оның тарихын азаматтық болмысын көркем сөзбен бейнелеп берген.