Философия біздің өмірлік тәжірибеміздің бір бөлігі болып табылады. Біз мұны мойындасақ та, теріске шығарсақ та философиялық ой-толғаулар біздің күнделікті өмірімізді толықтырып, адамзат дамуының бүкіл ұзақ жолына ілесіп келеді.
Философия б.з.д. VI—V ғасырларда қалыптасты, осы кезден бастап адамзат әлем туралы, ондағы өзінің орны мен тағдыры туралы рационалды көзқарас қалыптастыра бастады. Философиялық рефлексияның пайда болуы күрделі үдеріс болып табылады. Адамзат ойының дамуы архаикалық, фантастикалық, иллюзиялық көзқарастан оның рационалдық-танымдық формаларына дейін ұзақ жолдан өтті. Әлемнің рационалды түсіндірілуіне ең алғаш қадам жасағандар дүние құрылымы туралы ерекше ілімдерді тудырған мысырлық, вавилондық, үнді және қытай ойшылдары болды. Мысалы, ертедегі вавилондық математиктер мен астрономдар әлемнің гелиоцентристік картинасын қалыптастырып, алгебра, геометрияның негізін қалады, квадраттық және кубтық түбірден шығару тәсілдерін меңгерді.
Ежелгі үнді астрономдары Жердің шар тәрізді екендігі, оның өз осінен айналуы туралы ойларды айтты, математиктері санаудың он мәнді жүйесін, цифрларды белгілеуді ойлап тауып, тригонометрия негіздерін қалыптастырды.
Азиялық мәдениеттің көптеген ертедегі ескерткіштерінде әлемдегі адамның орны туралы, оның тағдыры, өлім мен мәңгі өмір сияқты дүниетанымдық мәселелер көтеріледі. Мысалы, «Гильгамеш туралы эпоста» батыр мәңгілікті іздеп, өмірдің мәні туралы сұрақ қояды. Утнапишти оған былай деп жауап береді:
«Сұм өлімнен құтыла алмассың қашсаң да!
Соғылған үй мәңгілік пе?
Қойылған таңба мәңгілік пе?
Әлде қаны бір туыс мұрасын мәңгілікке бөле ме ?
Көбелек те қуыршагын қалдырар.
Кунге қарап үнемі, ол да мәңгі өмір сүрмейді!
Үйқы менен жансызға тән нәрселер — сол өлімнің елесіндей емес пе?»
Келтірілген бұл үзіндіде қойылған сұраққа жауап іздеу ғана емес, өмірдің мәні, өлім мәселелері туралы ой толғау басым. Гильгамеш бұл өмірдің өткінші және шектеулі екендігін, оның өліммен аяқталатынын түсінеді. Сондықтан ең жоғарғы құндылық бұл дүниедегі өмір болып табылады. Бұл өмірді бағалап қана қоймай, өзгелердің де өмірін қорғау арқылы ғана мәңгілікке жетуге болады. Мәңгілік — бұл өмір мен жақсылық үшін бұрын-соңды жасалған ерлік істер туралы адамдар мен халықтардың жады, тарихи есі. Өмір, өлім мен мәңгілік туралы осындай ойлар, құдайлардың өмір сүруі туралы күмәнді ойлар азиялық мәдениеттің көптеген ескерткіштерінде кездеседі: «Құлдың қожайынымен әңгімесі», «Ригведа».
Логосқа қарай батыл қадам жасаған ерте дүние ескерткіштерінің бірі Упанишад (б.з.д. 800-300 жылдар) болып табылады. Бұнда қоршаған әлемнің мәнін тереңірек ұғынуға деген ұмтылыс, діни, догматтық түсініктерге табан тірей отырып өрілген ақыл-ой басым болды. Болмыстың субстанциялық негізін рационалды іздеу, адамның рухани-құқықтық әлеміндегі күрделі ұғымдар мен категориялар, қайғы-қасіреттің мәнін түсінуге талпыныс — мұның бәрі Упанишадтың рационалды-рухани ізденістерінің езегіне айналды.
Упанишад бойынша әлемнің бастапқы түпнегізі Брахма болып табылады. Брахма — бұл атманмен (адамның рухани мәнділігі) біртектес тұлғасыз мәнділік. Адам өмірі — самсарамен (өмірдің мәңгі айналымы) және қармамен (жазмыш заңдылығы) анықталатын әр түрлі қайта пайда болулардың шексіз тізбегі. Карма — бұл жанның мәңгілікке кешуі мен қайта оралуының өнегелік заңын айқындайды. Дүниеге келу немесе өлуде пайда болатын немесе жойылатын тек дене ғана, ал жан сақталады және әрбір жаңа туумен жаңа денеге ауысып көшіп отыратын айналымға кіреді. Адамның болашақ өмірі осы өмірді қалай өткергендігімен және өнегелік сапасымен айқындалады. Адамның міндеті самсараның шеңберінен шығып, Брахманмен бірігу. Бұл үшін Атман мен Брахман бірегейлігін танып, санаға сіңіру қажет. Бұл жол деваяна (құдай жолы) деп аталады. Деваяна жолы — бұл адамның өзін-өзі ой елегінен өткізіп, өз артықшылықтары мен кемшіліктерін саналы түрде пайымдау жолы. Деваяна жолы — бұл бүкіл қоршаған әлемнің шарттылығын зердемен игеру арқылы өзіңді меңгеруге ұмтылу. Бұл жолда адам барлық нәрсенің өткіншілігіне, бұл дүние қызықшылығының тұрлаусыздығына, ал ішкі субьективтіліктің тұрақтылығына көзін жеткізуі тиіс. Адамның ішкі рухани әлемінің маңыздылығын, адамгершілікті жетілдіру қажеттілігін жете түсіну — міне, «деваяна» жолындағы адамның ең басты міндеті осы.
Деваяна жолына түскен адамның міндеті’. Брахман әлеміне енуімен сипатталады. Өзін осы жолға арнаған адам феномендер дүниесінен, иллюзиялық әлемнен шығып, Брахман әлемімен біртұтас күйге енуі тиіс.
Философиялық ойлаудың келесі бір ескерткіші ежелгі үнділік «Архаастра» болып табылады. Онда философия барлық ғылымдардың шырағданы, барлық іс-әрекеттің құралы және барлық ұстанымдардың тірегі, өйткені ол қандай жағдайда да болмасын, бақытсыздық болсын, қуаныш болсын адамның рухын күшейтеді, дұрыс ойлауға, дұрыс пікірлесуге үйретеді.
Ертедегі үнді жерінде рухани ойдың одан арғы дамуының айшықты көрінісі даршандардан көрінеді. Даршандардың пайда болуы зерттеу объектісінің мәнін ұғынуға, ешқандай авторитеттің көмегінсіз ақиқатқа жетуге және, сондай-ақ, болып жатқан құбылыстарды ақылмен пайымдауға мүмкіндік беретін теориялық және практикалық әдіс-тәсілдер қалыптастыруға ұмтылумен байланысты болды. Даршандардың қалыптасуы — күрделі үдеріс, оның басталуы б.з.д. VI ғасыр, ал гүлденген кезеңі б.з.д. III—I ғасырларды қамтиды. Негізгі даршандар қатарына ежелгі Үндінің мынадай философиялық жүйелері жатады: миманса, веданта, санкхья, ньяя, йога, буддизм, джайнизм, чарвака-ло-коята. Дәл осы мектептерде философиялық ой адам болмысының мәселелері төңірегіндегі рефлексиялардың өз алдына дербес формасына айналды.
Санкхья б.з.д. VII ғасырда (негізін қалаушы Капила) пайда болып, ал б.з.д. III ғасырда дербес ілім ретінде толық қалыптасып бітті. Санкхья ілімі бойынша бүкіл әлем дүниедегі екі субстанцияның — пракрити және пурушидің өзара әрекеті нәтижесінде пайда болады. Егер пракрити — бұл мәңгі әрекеттегі және құбылмалы энергия, әр түрлі материалдық объектінің бастау көзі болса, ал пуруши — таза сананың немесе «Меннің», рухтың жеке болмысы. Пуруши мен пракритидің қосындысы әлемді құрайды және ғарыш эволюциясының себебі болып табылады. Мәңгілік әлемді мойындау — оның таным объектісіне айналуы. Адам әлемді логикалық формалар мен құралдардың көмегімен таниды, ал әлем туралы білімнің ақиқаттылығын адам мынадай логикалық тәсілдер көмегімен негіздейді: дәйектеу, дәлелдеу, ой қорытындылау.
Жалпы ішкі рухани жетістік және ішкі еркіндікке ие болу, сыртқы әлем мен рух арасындағы үйлесімділікке жету идеалдары өзге де даршандарға тән. Бұл бағыттағы батыл қадамды йога философиясы жасайды. Йога — бұл рухты тәннен және материалдық әлеммен сыртқы байланыс нәтижесінде туындайтын шектеулерден азат етуге мүмкіндік беретін теориялық қана емес, практикалық тұрғыда да негізделген философиялық мектеп. Йога адам миының жасырын әлеуметті мүмкіндіктері туралы ойды қалыптастырып, экстрасенсорлық қабілетті дамытудың әдіс-тәсілдері жүйесін ойлап тапты. Карманың шынжырын бұзып, самсарадан, қасіреттен құтылып, рухани еркіндікке жетудің практикалық тәсілдерін қалыптастырушы Патанджали (б.з.д. II ғ.) болып саналады. Ол өзінің «Патанджалисутра» еңбегінде жан мен тәннің үйлесімді және жүйелі тренингінің төрт бөлімнен тұратын — саматхипада, садханапада, вибхутипада, кайвальяпада және төрт формадан тұратын — джнана-, раджа-, бхакти-, карма-, хат-ха-йога-, кешенін (комплексін) жасап шығарды. Йоганың әр формасының өз сатылары мен мақсаттары бар. Мысалы, джнана-және раджа-йогалар рухты әлемдегі бағыныштылықтардан азат етуші сатылар болса, бхакти-йога — ұлы ақыл-ойға алып баратын саты. Карма-йога халыққа ерікті түрде және қалтқысыз қызмет етуге бағдар береді. Хатха-йога — бұл физиопсихикалық тренинг.
Ньяя және вайшешика философиялық жүйелері ведалық дүниетанымға жақындықтарына қарамастан, рационалдық таным принциптерін қалыптастырды. Мысалы, ньяя дәйекті таным көздері, сезімнен тыс қабылдау, сөйлемнің логикалық құрылымы туралы ілімді қалыптастырды. Вайшешика Әлемнің атомдық құрылымы туралы ойды дамыта отырып, сонымен қатар ньяя сияқты логика мәселелеріне көңіл қояды. Вайшешиканың қарастыратын негізгі мәселелеріне болмыстың жеке заттарға дифференциациялануын талдау, оларды салыстыру мен ерекшелендіру нәтижесінде белгілерін айқындау, субстанцияны барлық күрделінің себебі және заттардың қасиеті ретінде талдау жатады.
Миманса барлық даршандардың ішіндегі ортодоксалды мектеп болып табылады. Миманса атомдарды материалдық денелердің субстанциясы ретінде мойындайды. Веданта барлық мәнділіктің қайнар көзі ретінде Брахман-Атманның нақтылығын негіздейді. Осы аталған алты даршан Упанишад идеялары трансформациясы мен эволюциясының әр түрлі формаларын білдіріп, оның дамуының алты параллельді аспектісін байқатады.
Бұл алты даршан индуизмнің философиялық негізін құрап, ол б.з.Д- I ғасырдан бастап үстем идеологияға айнала бастайды. Ертедегі Үнді жеріндегі этникалық топтардың ұзаққа созылған рухани эволюциясы нәтижесінде, индуизмнің негізінде әр түрлі архаикалық кулытар мен ведалық мәдениеттің синтезі жүзеге асады. Бұл синтездің әдеби жемісі Бхагавадгита (Құдіретті ән) болып табылады. Онда көптеген этикалық мәселелерге қатысты рухани ізденістер келтірілген. Қарастыратын ең басты мәселелері — бұл карма, мукти, реинкарнация, өмірдің мәні тақырыптары. Бхагавадгита мәтіндері бойынша адам карманы тани отырып, өз санасының көкжиегін кеңейтіп, дамытып, өз интеллектінің позитивті жағдайына жетуі тиіс. Қайырымдылық және имандылықпен сипатталатын бұл жағдай болашаққа өзінің оң ықпалын тигізеді, яғни адам кейінгі өзге күйге ауысу барысына әсерін тигізе алатындай сананың сатысына көтеріле алады. Бұл тезиске Гита мәтіні баса назар аударады, яғни Кришна Арджунаға былай дейді: «Жан материалды денеге ене отырып, балалық, ересектік және кәрілік тәжірибесі басынан өткізгені сияқты, ол басқа денеге енгенде немесе басқа күйге ауысқанда да дәл осылай өмір сүріп, өз жазмышын орындайды» (қараңыз: 3.184). Бұл мәтінде реинкарнациямен тығыз байланыс жайлы айтылып, ал карма басқа өмірден екінші өмірге ауысуды анықтайтын себеп-салдардың тізбегі ретінде түсіндіріледі. Бұл ауысу рухани тәжірибенің біртіндеп кеңейтілуімен, рухани қабілетті дамыту және жетілдірумен сипатталады. Реинкарнация — бұл индивидуалды жанның Брахмаға көтерілуімен жүзеге асатын адамның өзіндік рухани қабілеті. Адам бір өмірден келесі өмірге, әлемдегі өзіндік физикалық тұрғыдағы бір сатыдан екіншісіне етуі барысында рухани жағынан жетіле түседі. Атман Брахма-Атман жағдайына жеткенге дейін жан осылайша әр түрлі күйге ауысулардан өтуі тиіс.
Атманның трансформациялану сатылары адам тәнінің әр түрлі деңгейлерінен көрінеді: физикалық дене — материалдық құрылымдардан тігілген сезім органдарымен қабылданатын нәрсе, эфирлік жағдай — физикалық дененің өлімінен кейін түсетін жағдай. Ол сезім органдарымен қадағаланбайды және қабылданбайды, астралъдық жагдай — бұл физикалық дененің қолынан келетіннің бәрін автоматты түрде қайталайтын ақыл-ойсыз рухани мүрде; ментальдық жагдай — бұл ойдың субстанциясы. Бұл ой — формалар. Ментальдықтың көлемі өмірде жинақталған ақпараттық, адамгершілік-интеллектуалдық және мәдени тәжірибеге тәуелді.
Казуальды дене, рухани ақыл-ой денесі, жоғары меннің денесі — бұл мәңгі өлмейтін жанның қабаттары, абстрактылы-тылсымдық әлем. Онда рухани эволюцияның барлық белеңдері, өткен шақтағы рухани болмыс өзгерістері мен деңгейлері жинақталады. Мұның бәрі өзіндік талғам мен таңдауға, іс-әрекетке себеп болған итермелеуші алғышарттар, барлық өмірлік бетбейне құндылықтарын пайымдау үдерісі. Осындай барша рухани үдеріс кейінгі рухани эволюция мен реинкарнация формаларын айқындайды.
Адамның рухани эволюциясының өзіндік жинақтаушысы атман болса, ал рухани энергияны тудырушы мен сақтаушы — Абсолют Брахма. Брахма өзінің эманациялары көмегімен әрекет етеді. Брахма эманациясы ақыл-ой, энергия және материя арқылы жүзеге асады. Абсолюттің рухани өрісін құрайтын «меннің» мазмұнын білдіретін ой-форма бірден-бір нақтылы шындық болып табылады. Абсолют — бұл барлығы, онсыз ешнәрсе жоқ, ол бүкіл эманацияның қайнар көзі болып табылады, ал қалған барлық нәрсе өзгереді және өмір сүруін тоқтатады.
Адамға оның рухында атман бар екенін саналы түрде сезіну ғана берілген. Адамның міндеті рухани өзгерістерді бастан кешіре отырып, өзінің рухани эволюциясын түсіну деңгейіне жетуінде. Бұл деңгейге жеткеннен кейін ғана адам. Жердегі өмірдің мәні мен мақсаты өмір сүру барысында өзін-өзі рухани жетілдірудің барынша жоғары дәрежесіне қол жеткізу екендігін түсінеді.
«Өзінді өзің жеңу» буддизм философиясындағы адамның ең негізгі мақсатының бірі болып табылады. Ертедегі Үндіде буддизмнің пайда болуы ежелгі Грекияда Сократқа дейінгі философия қалыптасқан уақытпен бір мезгілде іске асты. Буддизмнің негізін қалаушы Сиддхартха Гаутама (б.з.д. 563-483). Гаутама діни ой-сананы теріске шығарды. Оның ілімі адамды азат етуге бағытталған. Бұл үшін барлық күйбең тіршілікке қатысты бағыныштылықтардан азат болып, нирванаға жету шарт. Сондықтан да Будда үшін философия — бұл нирванаға жету құралы. Бірақ, нирванаға жетпей тұрып, адам «төрт игілікті ақиқаттың» мәнін терең ұғынуы қажет: 1) дүние қасіретке толы; 2) барлық қасіреттің себебі адамның құлқынынан; 3) қасіреттің себептерін жою; 4) нирванаға жету. Ол үшін мына жолды ұстану қажет — дұрыс түсінік, дұрыс сөз, дұрыс ойлау, дұрыс жүріп-тұру, дұрыс өмір сүру тәртібі, дұрыс күш-жігер, дұрыс ой бағыты, дұрыс жинақтала білу.
Буддизмнен өзге, брахманизмге қарсы оппозициялық көңіл-күйдегі келесі бір мектеп — джайнизм (б.з.д. VI—V ғ.) Веданың қасиеттілігін, әр түрлі діни әдет-ғұрыптар мен салттарды, адамзат тағдырына құдайлардың ықпал етуін теріске шығарды. Джайндар пікірінше адамды оның құдайға табынушы тақуалығы да, әлеуметтік шыққан тегі де емес, жеке тұлғалық қасиеттері ғана айқындайды. Адам карманы өзінің адамгершілік іс-әрекеті мен моральдық деңгейі арқылы ғана жеңуі тиіс.
Үндінің философиялық ойы сияқты қытай даналығы да өте ерте кездегі мәдени қабаттардан бастау алады. Мифологиядағы «Ян» және «Инь» туралы көзқарастарды ежелгі қытай ойшылдары дүниетанымдық ұғымға айналдырды және оны «ци» үғымымен толықтыра отырып (б.з.д. VIII—V ғ.), «У-син» концепциясын (б.з.д. V—III ғ. — бес түпкі элемент туралы ілім) дамытты. Бұл көзқарастар Лао-Цзыдың (б.з.д. VI—V ғ.) «Дао дэ Цзин» деп аталатын еңбегінде жарқын көрсетілген. Лао-Цзы пікірінше, дао — бұл ғаламдық заңдылық. «Цимен» бірге дао әлемдегі заттардың дамуы мен өзгеруіне ықпалын тигізеді. Әлем алуан түрлі және үнемі өзгерісте. Адам, даостардың пікірінше, Даомен кірігіп, жер пендесіне тән тәуелділіктен құтылуы қажет.
Кун Фу-Цзы, аңыздардың айтуынша, Лао-Цзыды құрмет тұтып, оның әңгімелерінен көп өнеге алған. Бірақ Лао-Цзы Даоны үлгі тұтып, жоғары қойса, ал Кун Фу-Цзы «бекзаттық ер мінезді» ең басты қасиет санап, «жэнь» мәселесіне көңіл қойды. Конфуций пікірінше, жэнь — бұл «гумандылықтың» идеалды қатынасы. Жэнь бекзат адамға тән барлық жақсы қасиеттерді жинақтайды. Жэнь — бұл ақыл-ой, жүрек, адамгершілік парасат. Жэньнің арқасында адам ешқандай зұлымдық жасамайды, жердегі адамдар мен барлық тіршілік иелерін жақсы көріп, халық пен қоғамға ешқандай зиян келтірмейді.
Егер жэнь — бұл гумандылық болса, «ли» — бұл адамдар арасындағы қатынастар мен байланыстардағы үйлесімділік. Ли – бұл өзге адамдарға деген құрмет, бұл ізгі ілтипат және сыпайыгершілік. Кун Фу-Цзыдың айтуынша «жэнь» және «ли» адамгершілік пен құрметтің өзара байланысының алғышарты. Парасаттылыққа жеткен адам — бұл адамгершілікті және тәрбиелі адам. Парасаттылыққа жету музыка мен поэзияны меңгеру арқылы жүзеге асады. Онсыз әлеуметтік қағидаларды игеру мүмкін емес.
Конфуций идеялары қытайдың рухани мәдениеті дамуына өзінің зор ықпалын тигізді.
Сонымен, ертедегі үнді және ежелгі қытай философиялары (әсіресе, дао ілімі) адамды тікелей болмыспен бағдарластырады, адамның әлеммен үйлесімділігі мен тұтастығына үндейді.