Ғалымдардың пікірінше, алғашқы қауымдық құрылыс үш дәуірге бөлінеді. Олар: тас дәуірі, қола дәуірі және темір дәуірі. Тас дәуірінің өзі дүние жүзілік ғылымда бірнеше кезеңдерге бөлінеді. Көне тас дәуірі (палеолит) «Палеолит» термині гректің «палайос»-көне, «литос»-тас деген сөздерінен алынған, орта тас дәуірі (неолит). Археология ғылымысаласындағы мұндай ғылыми тұжырым ХІХ ғасырда қалыптасқан. Тас дәуірі бұдан 2,5-2,6 млн. жылдай бұрын басталып,б.з.б. екі мыңыншы жылдықтың басына дейін созылған.
Алғашқы қауымдық құрылсытың екінші және үшінші кезеңдері-қола ғасыр-б.з.б. екінші және бірінші мыңжылдықтардың басын қамтыса, темір дәуірі шамамен б.з.б. бір мыңжылдықтың ортасынан басталады.
Кейінгі полеолиттің басты дәуірлері олжа табылған қоныстардың атымен аталады.
- Перигорд кезі (35-20 мың жыл). Орта полеолиттенкейін ілі-шала басталған бұл дәуірдің басты ескерткіштері мынадай: шеттері өңделген шақпақ тас құралдары, сүйектен жасалған біздер, найзаның ұштары және т.б.
- Ориньяк кезі (30-19 мың жыл). Бұл дәуірде адамдар мекендеген үңгірлердің қабырғаларынан саусақтарын кең жайып, оны бояумен айналдыра жүргізіп, шеңбермен қоршаған қолдардың таңбаларын кездестіреміз.
- Слютре кезі (18-15 мың жыл. Мұздықтардың уақытша шегінуі палеолит адамдардың өміріне де айтарлықтай өзгерістар енгізді.
- Мадлен кезі (15-8 мың жыл бұрын). Бұл дәуірде алғашқы адамдар қатал табиғат қыспағында өмір сүрді.
Көне тас дәуірі мен жаңа тас дәуірінің арасындағы өтпелі дәуір мезолит (мезо – орта,лит – тас деген мағына береді) кезеңде табиғаттың өзгеруіне байланысты адамдардың тұрмыс тіршілігінде айтарлықтай өзгерістер байқалды.
Алғашқы қауымдық құрылыс мәдениеті дамуының соңғы кездері – мезолит, неолит дәуірінде адамдар баяу болсада тұрмыс тіршілігін табанды түрде өзгертуге кіріседі.
Неолит дәуірінде қалыптагқан бейнелеу өнерінің сан – алуан туындылары мен иероглифтердүниенің төрт бұрышында кеңінен таралған. Олардың басым көпшілігі Африка құрлығынды табыса, стилі жағынан өте ұқсас болып келетін материалдық мәдениеттің ескеркіштерін Испанияда, Онега көлінде, Ақ теңізде, Сібірде, Өзбекстанда және т.б. жерлерден кездестіруге болады.
Көне Египет мәдениеті
Көне Египет жер шарындағы тұғыш мемлекет қана емес, сонымен бірге дүние жүзілік үстемдікке талпынған қуатты да, құдіретті мемлекетердің бірі болды. Ауыз бірлігі күшті, ұйымшылдығы берік, халық – билік жүргізуші тапқа толық бағынған мемлекет. Фраондар (перғауындар) құдайдың ұлы деп саналады, содықтанда фараон өзін «Раның» («Ра» күн деген мағына береді. Ол – құдайлардың құдайы және «алтын» ұғымымен қосып айтылада. Ол – «Алтын» нұр шашқан күн) ұлымын деп жариялайды.
Перғаынның жеке дара билік жүргізуі тіпті оның билігінің Египет халқына ғана емес, көршілес жатқан патшалықтар мен тайпаларға да күшейе түсуі, мәдениеттің дамуына өзіндік ықпалын тигізбей қойған жоқ.
Пирамидалар перғауындар мен ең атақты адамдар үшін ғана салынды. Ең құдіретті құдай, яғни құдайлардың құдайы – Күн құдайы «Ра» болды. Одан кейінгі басты орынға — өлім құдайы «Осирис» шықты. Египеттіктер өздері о дүниеге аттанғаннан кейін Осирис жер асты патшалығының құдайы Осиристің әрі қарындасы, әрі әйелі – Исида болды. Ай құдайы екінші жағынан жазу құдайы да болып саналса, ал Маат – шындық пен тәртіптің құдайына айналды.
Египет мәдениеті – сан-саналы мәдениет. Солардың бірі – біздің заманымызға келіп жеткен Египеттің ең көне жазу текстері. Олар-құдайларға құлшылық ету мен шарушылықты жүргізуге байланысты жазбалар. Б.з.б. екі мыңыншы жылдыққа жататын ең көне әдеби мұралардң кейбіреулері сақталып қалған, бірақ ғалымдардың пікірінше, бұларданда көне әдеби мұралар болғандығы ақиқат.
Иероглифтер – көне Мысыр мәдениетінің ажырамас бөлігі болып табылады,өйткені бұл өлкеде салынған қай ғимаратты алсаң да, олар иерослифтерге бай болып келеді.
Ерекше атап өтетін бір жаит, Египет жерінде салынған ғибададқаналардың алдына сфинкстер тұрғызылды. Тастан қашалып жасалған сфинкстердің денесі арыстан, ал басы адам беинесінде болды.Оның басы перғауынды беинеледі. Сфинкс-Египет әміршісінің құдіреті мен күшінің оның даналығы мен жұмбақтығының жаршысы болды.
Конфуцийлік-даосистік мәдениет
Қытай этносы қытай халқының басқа халықтардан өзгеше мәдениетінің қалыптасуына ерекше ықпал жасады.
Қытайлар да дүние жүзінің басқа халықтары сияқты құдайлар мен рұқтардың құрметтеріне құрбандықтаршалды(кей жағдайларда қанды құрбандықтар да берілетін болған).Бірақ уақыт өткен сайын көп құдайлар мен рухтардың ішінен Ұлы Құдай дәрежесіне жетіп, аты аңызға айналған Шанди басты орынға шықты.
Қытайдың қоғамдық – саяси өмірінде орын алған түбегейлі өзгерістерге байланысты, кейіннен, яғни Чжоу династиясы кезеңінде (б.з.б.ХІ ғ.) Шанди құдайға табынушылықтың орнын Аспанға табынушылық басты. Қытай мәдениеті космостық ырғаққа, оның ырқына байланысты іс-әрекетке шақырады, өйткені адамның әрбір іс-әрекеті,тіпті оның шығармашылық қасиеттері де Аспанға, оның құдіретіне тікелей байланысты. Мұндай тәңірлік көңіл күйді қытайлықтар былайша білдіреді: «Мен сөйлеп тұрған жоқпын, мен баяндап тұрмын». Ұлы уағызгер Конфуцийдің көзқарасынша, адам бойындағы қасиеттердің барлығы да табиғатпен тығыз байланысты.
Үнді – будда мәдениеті
Жер шарындағы қасиетті де, құдіретті мәдениеттердің бірі-Үнді мемлекетінде қалыптасып өркендеген үнді-будда мәдениеті.
Үнді-будда мәдениетіне тән қасиет дін мен философияның өзара тығыз байланыста болып,ұштаса білуінде.
Көне үнді әдебиетінің асыл мұраларының бірі-«Махабхаратта»
поэмасы болды. Конфуцийде, Аристотельде, ал одан кейін Канатта кездесетін «Өзің қаламағанды, қаламағанды басқаға жасама» деген қағиданың алғаш рет осы «Махабхаратта» айтылғандығын кез келген адам біле бермейді.
«Бхагавадгита» — «Махабхараттаның» бір бөлімі.Бұл шағын бөлім өмірдің мәні туралы терең философиялық толғауларға толы болып келеді. Оның басты кейіпкерлері-Брахманның жердегі өкілі – Кришна мен қайырымды әскер басшысы Арджуна. Поэмада Кришна Арджунаға былай деді: «Бұл дүниеде өлім деген жоқ,өйткені жанның көшіуі — өмірді мәңгілік, ал өлімді қас – қағымдық сәт етеді».
Ежелгі Месопатамия мен Иранның мәдениеті
ХІХ ғ. соңғы ширегінде Тигр және Ефрат (Қос өзен) өзендерінің бойында жүргізілген археологиялық қазба жұмыстарының нәтижесінде ежелгі ескі қалалардың орны ашылып,әлемге «Шумер өркениеті» деген жаңа мәдениет белгілі болды.Адамзат баласының ғасырлар бойы жинақтаған мол мәдени мұраларына қомақты үлес қосқан, дүниежүзілік өркениеттің тағы бір бастауына айналған бұл жаңа мәдениеттің аты аңызға айналды, адамзат қауымының «фәлсафалық мәйегі», ілгерілеу мен дамудың қайнар бұлағы деп дәріптелді.
Жер бетінде алғаш өркениетті қауым, іргелі мемлекет құрған шумерлердің мәниеті дүниежүзілік мәдени ошақтардың бірі Египет мәдениетіндей өте жоғары болды. Бірақ Ніл аңғарында үш мың жыл бойы бір-ақ халық қоныстанып, бір-ақ қана мемлекет Ежелгі Египет қоныстанса, ал Қос өзен бойында Шумер, Аккад, Вавилон, Ассирия, Иран сияқты түрлі мемлекеттік құрылымдар тарих сахнасында бірінен кейін бірі алмасып тұрды, түрлі халықтар өзара сауда-саттық жасаумен қатар,өзара әскери қақтығыстарға ба жиі барып тұрды, соның салдарынан қалалар мен әсем ғимараттар күл-талқан болып қирада да. Бірақ мұндай қақтсғсқа қарамастан бұл мемлекеттердің мәдени гүлденуіпроцесі тоқтап қалған жоқ.
Оған дәлел, Қос өзеннің көне мәдениеті Шумер-аккадмәдениетті.
В.В.Струве, В.И.Авуев, В.А.Тураев, Б.И.Грозный сияқты аса көрнекті шығыстанушы ғалымдардың пікірінше, шумерлер бүкіл Вавилон мәдениетін негізін қалаушылар болып саналады. Ал шумерліктердің өздері, олардың ата-бабаларын Қос өзен өңіріне сонау таудың ар жағынан, солтүстіктен, яғни солтүстік-шығыстан келген.
Шумер мемлектінің мәдени жетістіктері орасан зор болды. Адамзат тарихындағы алғашқы «алтын ғасыр туралы» поэмасы шумер елінің топрағында жарық көрді, шумерліктер алғашқы элегиаларды жазды, дүние жүзінде бірінші рет кітапханалық каталогтар жасауды игерді.
Дүние жүзіндегі алғашқы жазуды ойлап табу да осы дарынды халықтың үлесіне тиген. Шумерлер сына жазуын ойлап табу мен қатар, оның жетілген оқулықтарын, гаматикасын жасады. Шумер елінде мектептер мәдениет ппен білім ошағына айналды.
Шумер мәдениетін зерттеген шетел ғалымдарының айтуынша, шумер мемлекетінің бірнеше қалалары болған. Солардың ішінде Ур-Уч қаласы (қазіргі Ирак Республикасының Варка қаласы) негізгі бас шаһар болып саналады. Содай-ақ шумерлердің Ларса, Лагаш, Умма, Аратта, Шу-руппақ сияқты бір-бірінен жапсарлас орналасқан қалалары да болған.
Қос өзеннің байырғы тұрғындары-шумерлердің діни наным-сенімдері де, мифалогиясы да жан-жақты дамыған. өз құдайларын «діңгір-тәңір» деп атаған шумерлер әлемнің жаралуының басын «Ан-Ки» деп білген. «Аны»-аспан, «Киі»-жер, демек олар көк иесіне «Ки» деп атақ берген. Шумерлер адамзат тағдырын шешетін 50-ден астам құдай бар деп есептеген. Олардың біразының аты белгілі: Ан, Ан-Ки, Ан-Лил, Ереш-қигал, Инанна, Нурур- Саг, Мама, Мами, Уту, Марту, Ие, Мардук, Шамаш және т.б.