XVI — ғасырда Қарақан мелекеті саяси элеуметтік — экономикалық даму сатысына көтерілді. Дэл осы кезде Қазақстанның Оңтүстік және Оңтүстік шығыс аймақтарында қалалық мэдениет дамып, суармалы жер шаруашылығы өркендеді. Орта ғасырдағы Отырар, Сайрам, Сауран, Түркістан сияқты ірі қалалар мен қыстақтар саны өсті. Олардың арасындағы қарым-қатынас та күн өткен сайын дами берді. ¥лы Жібек жолының бойындағы қалар күн өткен сайын гүлденіп, эрлене түсті. Бүл кезде Қытай, Иран, Византия сияқты елдермен саяси жэне сауда қатынастары нығая бастады. Ал Қыпшақ хандығы орыс княздарымен байланыс жасап, өз жерін Шығыс Еуропаға дейін кеңейтті. Дэл осы уақытты мэдени оқу — ағарту салары да көлемді дами бастаған. Аты элемге эйгілі Әбу Насыр Әл-Фараби, Қожа Ахмет Иассауи, Махмут Қашқари, Жүсіп Баласүғын секілді жүлдыздар пайда болды. Бүлардың есімдері мэңгіге өшпес із қалдырған түлғалар екені даусыз. Орта ғасыр оқымыстыларының ғылыми еңбектерінің маңызы зор. Мэселен Әл-Фарабидің философиялық ой түжырымдары, музыка, математика, логика т.б. ғылыми салалар бойынша айтқан ғылыми пікірлері дүние жүзілік ғылымға қөосылған зор үлес екендігі даусыз. Сол сияқты Махмут Қашқаридың тіл білімі туралы еңбегі бүкіл түрік элемінің тілдік негізің зерттеуге арқау боларлық туынды болып саналады.
Үшінші кезеңде түркі тілдес ру — тайпалардың тіл жағынан жэне саяси элеуметтік экономикалық жағынан дамып, үлттық арнаға түсуі түбегейлі жүзеге асты. Ал бүл кезең 200 жылға уақытты қамтыды. Бүл кезде хандық билік үрпаүтан-үрпаққа ауысып отырды. 1466 жылы Жэнібек пен Керей хандардың саяси көрегенділігі арқасында қазақ хандығы қүрылды. Қазақ халқының да этникалық жағынан қалыптасып, халық болып қүрылуы біржолата аяқталды. Сөйтіп, біртүтас қазақ мемлекті тарих сахнасына көтерілді.
Ал, бүл XVI — XVII ғасырларда қазақ хандығы нығайып шекарасын қалыптастырды. Бүл кезеңде өздерінің тарихи өшпес-өлмес іс-эрекеттерімен із қалдырған атақты қазақ хандарының есімдері белгілі болды. Олардың қатарына Қасым, Хақназар, Тэуекел, Есім, Жэңгір, Тэуке хандар билік жүргізді. Бүл хандар елін жерін қоғауға орасан зор еңбек етті.
XVII ғасырдан бастап еліміз тағы бір шапқыншылыққа үшырады. ІІІығыстан жоңғарлар жерімізге көз алартып, жаулап алуға әрекеттер жасай бастады. Бүл соғыс бір ғасырдан астам уақытқа созылды. Ел аузында сақталған (Ақтабан шүбырынды, алқакөл сүлама) атты сөздің өзі бүл шапқыншылыққа қандай ауыр зардаптары болғандығын білдіреді. Осы сөздің мағынасын еліміздің барлық азаматы білуге, халқымыздың басынан қандай ауыртпалықты өткізгенін біліп қүрметтеуі керек деп білемін. XVII -ғасырдың бас кезінде қазақ елінің жағдай өте ауыр болды. Жоңғарлар, Еділ қалмақтары, Жайық қазақтары, Башқүрттар жан-жақты анталап елімізге баса
көктеп кіруге әзер түрды. Әсіресе жоңғарлар қазақтар үшін аса қауыпті жау болғаны белгілі. Жоңғарлардың сол кездегі атты эскерінің өзі жүз мыңға жетті. Олар сойыл, найза үстаған қарапайым ғана жасақ емес, әскер сапын Еуропа тәртібімен қүрып, соғыс тэсілін Еуропаша жүргізе алатын, зеңбіргеі мен білтелі мылтығы бар орасан қарулы күшке ие жау болатын. Жоңғар хандығы сыртқы саясатта екі жүзді болып көрінді. Олар жүз жыл бойы Цин империясын Орталық Азияға жолатпай, тэуелсіздігі үшін эділ қорганыс соғысын жүргізсе, екінші жағынан өздерінің батыстағы түркі тектес көршілеріне қарсы басқыншылық эркетін жасап отырды. Сондықтан да қазақ ,өзбек, қырғыз халықтары жоңғарларға қарсы күресі әділ азаттық сипат алады. Үрыстың ауыртпалығы ойрат федолдарының шабуылына төтеп беріп отырған қазақтарға түсті. Жоңғар хандығы басшыларының үстанған басқыншылық саясаты қазақ-жөңғар қатынастарын барынша шиеленістіре түсті. Жойқын шайқастарда қазақтар жағы біресе жеңіліп, біресе жеңіп ерліктер көрсетіп отырды. Соларды бір мысалы Жэңгір хан үйымдастырған эйгілі Орбүлақ шайқасы екендігін айтуға болады. Бүл қазақ елінің ең бір тарихта қалған айтулы соғысы болатын. Осы шайқас жыл сайын жоғарғы оқу орындарында, ғылыми конференцияларда аталып өтіліп келеді. Білім ордаларындағы әрбір шэкірт осындай тарихи деректерді есте сақтап жадында сақтауы қажет.
Үшінші кезең XV ғасырдың екінші жартысынан басталып, XVII ғасырға дейнгі аралықты қамтыды. Бүл кезеңнің өзіндік ерекшелігі Қазақстан аумағының түрғындары егер бүған дейін түрік тілдес ру тайпалар, түрік дэуірі деп аталып келсе, енді олар қазақ хандығы, қазақ халқы деген атаумен жария болды. Бүл жерде осындай аласапыран кезеңді басынан өткізіп, қазақ деген үлтты сақтап қалған ата-бабаларымызға алғыстан басқа айтарымыз жоқ. Бүған негіз ретінде мына жағдайларды ескере кеткен жөн деп санаймын.Жоңғар шапқыншылығынан эбден қалжыраған еліміз 1710 жылы Қарақүүмдағы Қаракесек руы жайлаған аймақта қазақ сүлтандары мен билері жэне ру басылары қүрылтайға шақырылды. Онда негізінен Жоңғар хандығымен арадағы байланыс мэселесін талқылау болатын. Қанжығалы Бөгенбай, Шақшақүлы Жэнібек, тама Есет бастаған батырлар жеке ру, тайпаның ғана емес, бүкіл үш жүздің намысын жыртып, жоңғарға қарсы түруды дүрыс деп санады. Бірақ ел арасындағы ауызбіршілік екіге бөлінді. Жоңғар мемлекетінің күшті эрі соғыс тэжірибесінің мол екендігін ескере келе бағынған дүрыс дегендер де болды. Шешуші кезеңде елім деп еңіреген қанжығалы Бөгенбай батыр ортаға шығып, қылышын қорабынан суырып алып ақсақалдар алдына тастап «Біз жаудан кек алуымыз керек, жеңеміз немесе қолға қару үстап соғыста ақ өліммен өлеміз, қарттарымыздың, эйелдерімізбен бала-шағаларымыздың зар-мүңы мен көз жасын көріп, тірі жүре алмаймыз» (Орт. Ғас.тар165 б.) Бүл батырдың сөзін атжалын тартып мінген азаматтардың барлығы қолдап жоңғарға қарсы соғысуға үйғарды. Сөйтіп шайқастың жаңа жоспары жасалып, Бөгенбай батыр бүкіл қазақ жасақтарының қолбасшысы болып сайланды. Оның ақылшысы Тәуке хан болды.
IX ғасырдың аяғы Х-ғасырдың басында Сырдарияның орта шеті жэне
төменгі ағысында Оғыз мемлекеті пайда болды. Орталағы осы өзеннің
бойындағы Янгикент қаласы болды. Түркі тілдес Оғыз тайпалары өте ерте
ғасырларда орталық және Орта Азияда өмір сүрген. XII ғасырда батыс
Жетісуда мекендеген Оғыздар Түрік қаганатының құрамында болды. Оғыз
сөзінің пайда болуы әртүрлі пікірлерді білдіреді. Кейбір ғалымдар «уыз»
сөзінен пайда болды десе, екінші біреулері «садақтың оғы» деп болжайды.
X ғасырдың орта кезеңінде Жетісу аймағымен шығыс Түркістанның бір
бөлігінде Қарахан мемлекеті құрылды. Бүл мемлекеттің орталық қаласы
Баласағүл болып белгіленді. Мемлекеттің негізін Білге — Күл Қадырханның
немересі Сатүқ Боғра хан (915-955) қалады. Ол билеп отырған Тараз бен
Қарқардың қаны Оғылшақты жеңіп қалаларын тартып алды. Жетісудан
Испиджапқа жэне шығыстан Қашқарға дейінгі аумақты басып алып Қарахан
мемлекетінің шекарасын үлғайта түсті. Бүл мемлекеттің этникалық құрамына
Жікіл, Яғма, Қарлұқ, Оғыз, Қаңлы, Үйсің тағы басқа да Түркі тілдес тайпалар
кірді. Мемлекеттің құрылуына басты себепші болған Қарлұқ тайпасы болды.
Ал мемлекеттің басқару істеріне ат салысып отырған Яғма адамдары болды.
Хандардың Арсылан хан, Боғра хан атаулары Жікіл тайпасының Тотема
Арыстан, Яғма тайпасының тотемы бура болуна байланысты қойылған.
Жоғарғы өкімет билігі бас қағанның қолында облды. Билік мүрагерлік жолымен ұрпақтан ұрпаққа беріліп отырған. Ханның мемлекеттік саяси-әкімшілік іс жүргізетін орны Орда болып есептелінді. Онда эр түрлі қызметшілермен қатар іс жүргізетін билік өкілдері тұрған. Мемлекет негізін қалаушы Сатұқ-Боғра хан өлген соң оның баласы билікті Мұса өз қолына алды. Мемлекет орталығы Қашқар қаласы болып белгіленді, ал Әл Арслан Тараз бен Баласағұнның билеушісі болып саналды. Міне осы кезден бастап Сатұқ Боғра ханның екі баласы — Хасан Боғра хан мен Әли Арсланның ұрпақтары арасында билік алма кезек ауысып отырды. Дегенмен, Қарахан мемлекетінің ішкі әлсіздігіне қарамастан өзге мемлекеттерге шабуылын тоқтатпады. Соның әсерінен олар көп ұзамай Самани әулетінің астанасы Бұхараны жэне Самархан қалаларын басып алды. Бірақ Жент қаласы аймағында тұратын тайпалардан қорыққан ол қайтып Жетісу жерлеріне оралды. Ол Қошқарбасы деген жерде мезгілсіз қайтыс болды.
Х-шы ғасырдың аяғында Қарахандардың Орта Азияға шабуылы қайтадан басталды. Бүл кезде өзге тайпалардың қауымдастық болып мемлекеттік деңгейге жете бастаған сэттері болатын. ¥лы Жібек Жолы бойындағы сауда-саттық басқа да мемлекетке қажетті дүниелер өрістей бастады. Хасан Боғра ханның баласы Жүсіп 992 жылы Хотонды басып алса, Әли Арсланның баласы Насыр Ибн Әли 996 жылы Мэуренахрға жорыққа аттанды. Бүл жорықтан қорыққан Самани әулиетінің билеушісі өзінің көршілес жатқан өзге мемлекеттерден көмек сұрады.
Насыр Ибн Әли 999 жылы Бұхараны да басып алды. Сөйтіп Қарахан мемлекете X ғасырдың басында эскери күштері жағынан жэне көлемі жағынан мықты мемлекетке айналды. Қарахан мемлекетінің негізі үлесті жүйеде қаланып, Шығыс жэне Батыс иеліктерден тұрды.
Шығыс қандық Жетісу аймағымен Шығыс Түркістанды биледі, орталығы Баласағұн қаласына жақын Қара орда Қошқар қаласы орталығы болды.
Батыс хандық Мэуренахрды биледі. Орталығы алғаш Үзент кейін Самархан қаласы болды. Сол кездегі дэстүр бойынша шығыс хандығы Қарахан мемлекетінің негізі болып саналды. Сондықтан оның ханы «¥лы хан» болып есептелінді. Басқа кішігірім мемлекеттердегі хандықтар осы ханға тікелей тэуелді болды. Бірақ іс жүзінде бір билікке бағынғысы келмеген өзге хандықтар бас көтеріп ел арасында кішігірім соғыстар болып тұрды.