Мезолит (б.з.б. 12-5 мыңжылдықтар дәуірі)-орта тас ғасыр, палеолит пен неолит аралығындағы тас дәуіріне жататын кезең. Бұл кезең аз зерттелген. Бұл терминді 19 ғасырдың 70 жылдарының аяқ кезінде швед ғалымы О.М.Торелль енгізді. Еуропа мезолитті шамамен б.з.б. 9-5 мыңжылдықтарды, Таяу Шығыста ол б.з.б 10-7 мыңжылдықтарды қамтиды. Ғалымдар арасында мезолиттің тарихи-мәдени, хронологиялық шегі жөнінде әртүрлі пікірлер бар. Материалдық мәдениеттің даму тұрғысынан қарағанда мезолит палеолиттің жалғасы болып табылады, бірақ бұл бұл дәуіріде өнім өндірудің алғышарттары қалыптаса бастайды, ол өз кезегінде мезолитті неолит дәуірімен тығыз байланыстыра түседі. Сондықтан бірқатар археологтар бұл термин орнына эпипалеолит (палеолиттен кейінгі), ал кейінгі мезолитке протонеолит сөзін қолданып келді. Кейбіреулері жоғарғы палеолит пен мезолитті қосып миолит деп те атады. Мамандардың көпшілігі тас өңдеу техниасындағы ерекшеліктер арқылы мезолитті басқа дәуірлерден ажыратуға болады деген пікірді ұстанды. Тас құралдарын дайындау мезолитте одан әрі жетіле түсті. Сегмент, трапеция, үшбұрыш түріндегі ұзындығы 1-2 см геометриялық шақпақтас құралдары шыға бастады. Палеолиттен мезолитке көшу ауа райындағы өзгерістерге, ең алдымен, бірнеше мыңжылдықтарға созылған мұз дәуірінің аяқталуына байланысты б.з.б. 10-мыңжылдықтар шамасында қазіргіге жақын гидрографиялық торап, фауна мен флора пайда болды. Адамзат тарихындағы ең алғашқы экономикалық дағдарыс палеолит дәуірінің соңында болып өтті. Бұл кезде адамдар саны арта түсті. «Мамонттық фауна» құрамына кіретін жануарлар түрлері жойылды. Бұрынғы аңды қаумалап ұстау, қуалап аулау, т.б. аңшылық әдістер маңызын жойды. Осы кезде мезолит дәуірінің ең маңызды өнертабысы-садақ пен жебе пайда болды. Ол ұсақ әрі жүйрік аңдарды, тіпті құстарды ды аулауға мүмкіндік берді. Оның ойлап табылуы өндіргіш күштер дамуындағы шын мәніндегі төңкеріс болды. Енді жекелеген аңшылар қауымға онша тәуелді болмай, өзі-ақ аң аулауға шыға алды. Нәтижесінде қауымдар ыдырап, кезбе аңшылықтың ролі күшейді. Голоцен кезеңінде жылынған күн терімшіліктің маңызын арттырып, неолит заманында қалыптасқан егіншіліктің алғышарттарын жасауға ықпалын тигізді. Мұздық ерігеннен кейін судың мол болуы балықтардың өсіп-өнуіне қолайлы жағдай туғызады. Бұл балық аулау тәсілдерін жетілдіруге ықпал жасады. Адамдар иілген қармақтарды, ауды, гарпундарды пайдаланып, балық аулаумен айналысты. Алғашқы қайық түрлері мен ескектер жасалынды. Ит қолға үйретілді. Ежелгі адамның өмір салты өзгерді, аң аулап, қолайлы алаптарды іздестіріп жиі қоныс аударып отырды. Қазіргі таңда Қазақстан жерінен мезолит ескерткішінің 50 шақты орны табылған. Олар негізінен Оңтүстік Қазақстан жерінен (Жаңашілік, Маятас, Бөген т.б.), Қаратаудан (Соркөл, Шаханта, т.б.), Есіл маңынан (Мичурин, Боголюбова, Явленко т.б.), Атбасар төңірегінен (Тельман, тб.), Сарыарқадан (Әкімбек, Қарағанды, т.б.), Торғайдан (Тұз, Дүзбай, Евгеньевка, т.б.), Батыс Қазақстан облысынан (Сарыайдын, Шәуші, т.б.), Екібастұз төңірегінен (Талдыөзек, Шідерті, т.б.), Маңғыстаудан (Шақпақата, Қызылсу, т.б.) табылды.
Табиғат және адам. Мезолит ауа райының күрт жылынуымен, мұздардың шұғыл еруімен ерекшеленеді. Ауа райындағы бұл өзгерістер 12-14 мың жыл бұрын басталды. Өсімдіктер мен жануарлар әлеміндегі өзгерістер керісінше болды. Шөбі мол далалар мен шалғындардың көлемі азайды. Көптеген жануарларп құрп кетті немесе саны азайып, селдіреп қалды. Шөпқоректі ірі аңдар-мамонттар мен мүйізтұмсықтар өліп бітті. Олардың құрып кетуіне адамдар да аз үлес қосқан жоқ. Кішігірім аң-құстарды, бұғы, бөкен, жылқыны аулау қиынға түсті. Бір жерде отырып бүкіл қауымды асырау қиын болғандықтан, адамадар жайылым іздеген жануарлардың артынан көшіп отыруға мәжбүр болды.
Еңбек құралдарынң, аңшылық пен терімшіліктің дамуы. Аңшылық үшін неғұрлым жетілдірілген қару түрлері қажет бола бастады. Қоянды немесе үйректі ұстау үшін жылдам және алысқа ататын қару керек болды. Сөтіп, жебелі садақ пен бумеранг дүниеге келді. Бумеранг 100 метр қашықтыққа деін ұшатын, ағаштан жасалған орақ тәріздес қару. Садақ аса жетілген, оңтайлы қару болғандықтан соңғы кезге дейін сақталп, көпке дейін мылтықпен қатар қолданылып келді. Садақтың алғашқы қарапайым түрі тек ағаштан істелсе, кейін сүйек пен мүйіз қапталған бірнеше ағаш кесіндісінен жасалды. Жебелер ағаш пен нар қамыстан кесіліп, сүектен және мүйізден жасаған ұштары болды. Қазба жұмыстар кезінде садақтың доғал және домалақ ұштары да табылды. Олар терісі бағалы аңдардың терісін бүлдірмей аулау үшін қолданылды. Сондай-ақ уланған немесе өртегіш жебелер кеңінен пайдаланылды. Садақты тұрып та, тізерлеп те, отырып та, жатып та атуға болады. Садақ оғы 80-100 метрге, ал ауыр, күрделі садақ оғы 450 метр қашықтыққа жететін. Шебер садақшы минутына 20 оқ ата алды.
Тас өңдеу әдісі де жетілді. Пышық тәрізді тілгіштер басқа құралдардың бәрін ығыстырып шығарды. Тас тілгіштерге ағаштан қолға ұстайтын сап орнатуды үйренді.
Мезолит адамы балық аулаумен қатар, бұрынғысынша аңшы мен терімші болып қала берді. Алғашында ол көшіп-қона жүріп баспананы күн түсетін, құрғақ, жолы оңай жерлерге салды. Содане кейін жазда аңшылқпен айналысатын уақытша тұрақтарды мекендеп, қыстың күні жылрақ жаққа өшіп кетіп отырды. Кейінірек көшпелі өмір отырықшылыққа ауысты.
Мезолит дәуірінде адам көптеген жерлерді игерді. Осы кезеңде ол Еуропа мен АзияныңҚиыр солтүстігіне, Сібірден Беринг бұғазы арқылы Солтүстік Америкаға барып, бірте-бірте бүкіл Америка материгіне қоныстанды.
Осы кезде экономикада маңызды алға басушылық байқалды. Адам дәнді дақылдарды өсіруге қадам жасап, жануарларды қолға үйрете бастады. Бұлар адам қоғамындағы маңызды өзгерістердің басы еді.
Неолит дәуірі
Неолит (грекше neos-жаңа және lithos-тас), жаңа тас дәуірі-ең кейінгі тас дәуіріне жататын кезең. Неолит дәуіріндегі табиғи орта осы заманғы бейнеде болды. Осы кезеңде бұрын болмаған экономикалық және қоғамдық өрлеу басталды: адамдар жабайы жануарларды қолға үретіп, жер өңдеудің қарапайым түрімен айналыса бастады. Шаруашылықтың осындай жаңа түрлерінің шығуы адамзат қоғамының дамуында аса маңызды қызмет атқарды. Адамның кәсіби қабілетін кеңейтті және мінез-құлқының сапасын жақсартты.
Сонымен қатар адамдар саз балшықтан жасалып, отта күйдірілген мықты қыш ыдыс-керамика жасауды үйренді, бірақ бұл ыдыстар қолмен жасалғандықтан өте қарапайым болды. Осындай қарапайым үй заттарының өзінен-ақ олардың сұлулыққа талпынсын байқаймыз. Ыдысты күдірмей тұрып, жұмсақ кезінде, арнайы дайындалған сүйек және ағаш таяқшалармен немесе қарабайырлау қалыппен онша күрделі емес геометриялық өрнектер салынған.
Өте ежелгі егіншілер өздерінен бұрынғы аңшы бабаларына қарағанда, айналадағы табиғатқа тіптен басқаша қарады. Бұрынғыдай тек жеуге жарамды шөптер мен даяр жемістерді жинау орнына нағыз шаруашылық еңбек қалыптасып, өнімді өздері өсіріп ала бастады. Адам еңбегі табиғатты мол өнім алуға пайдаланып, өздерін тамақ қорымен жеткілікті мөлшерде қамтамассыз етті. Ғылымда бұл құбылыс «неолит төңкерісі» деп аталды. Мұнымен адамзаттың үздіксіз дамуының алғышарттары жасалды. Ғасырлар бойы жинақталған тәжірибелер ұрпақтан-ұрпаққа беріліп, пайдаланылып, дамытылп отырды. Адамзат қоғамының дамсу қарқыны артты.
Тас өңдеу әдістері жоғары дәрежеге жетті. Адамдар тасты кесуді, жонуды, жылтырата тегістеуді меңгерді және пышақ, орақ жасауда кішкене тас қалақтардан сына дайындай білді. Ағаш немесе сүйек пышақ саптың ұңғысындағы қуысқа ұсақ та жарықшағынан сына тығылып, қарамай немесе балық желімімен бекітілді.
Адам осы кезден бастап әр түрлі тас түрлерін, соның ішінде нефрит секілді қатты тастарды әшекей заттар жасау үшін пайдалана бастады. Тастың тұтқыр түрлерінен балта, кетпен, келі, келісаптар, ал граниттен-дән үккіштер жасады.
Жаңа тас дәуірінің адамы өзінен бұрынғылардан әлдеқайда өзық тұрды. Садақ пен жебе-оның қолын ұзартып, аңды алыстан атып алуға мүмкіндік берді.тас құралдарын дайындау әдістерінің жоғарғы дәрежеге жеткенінің нәтижесінде аңшылыққа арналған жаңа қарулар пайда бола бастады.
Осы кезеңде кен өндірудің алғашқы белгілері пайда болды. Бірте-бірте мыс, алтын, қорғасын секілді металдың жұмсақ түрлерін өндіру ісі жүзеге асты. Адамдар мыстан еңбек құралдары мен қару-жарақтарды, алтыннан сәндік бұйымдарын жасай бастады. Сондай-ақ, сүйектен жасалған біз бен ине көмегімен олар жүннен, өсімдік талшығынан мата тоқып, киім тігуді үйренді. Сүйек өңдеу жетілдіре түсті.
Алғашқы қауым адамдарының өндіргіштік күштерінің артуы б.з.б 2 мыңжылдықтың басында бірқатар мәдени және тұрмыстық өзгерістерге жеткізді: жаппай отырықшылыққа көшу басталды, қыш ыдыстар көптеп жасалынды, кен кәсібі мен тоқымашылық қолға алынды. Қорыта айтқанда, осылардың бәрі өндіруші шаруашылықтың тууына негіз болды.
Неолиттік тұрақтар. Қазақстанның оңтүстігінде неолит дәуіріндегі тайпалар мен топтардың өмір сүргенін дәлелдейтін ескерткіштер бар. Сондай ескерткіштердің бірі-Арал өңіріндегі Сексеуіл тұрағы. Сексеуіл тұрағы кіші-гірім төбешіктің үстінде орналасқан. Тұрақтан онша алыс емес жерде жер бетіне шығып жатқан кварциттің, опалдың, халцедонның бай кендері бар. Ежелгі адамдар осы тастардың барлығын құралдар дайындауға пайдаланған. Сондай-ақ, ыдыс жасайтын балшық та тұрақ маңынан алынған. Қазба жұмысы кезінде тұрақтан кварциттен жасалған көптеген жебе ұштары табылды. Олардың сүйір жағы тегіс егеліп, өте мұқият істелінген. Сонымен қатар ағаш немесе сүйек сапты көптеген тас құралдар мен керамикалық ыдыстар табылды. Тұрақтан жиналып алынған сүйектердің 80%-і үй жануарлары-сиыр мен қойдікі. Қалғандары жабайы жылқынікі.
Бұдан мынандай қорытынды шғады: Сексеуіл тұрағының тұрғындары негізінен аңшылар мен малшылар болған. Олар тастан өздеріне еңбек құралдарын, қарулар, әр түрлі өрнек салынған қыш ыдыстар жасаған және отқа тамақ пісірген.
Қараторғай өзенінің алабынан неолит дәуіріне жататын бірнеше ескерткіштер табылды. Олар-негізінен аңшылардың тұрақтары.
Солтүстік-шығыс Балқаш маңынан табылған құралдар яшма мен кварциттен жасалған. Қостанай облысындағы Ботай тұрағынан табылған жертөлені қазып зерттегенде жабайы жылқының көптеген сүйектері табылды. Кейбір сүйектер жылқылардың біразы қолға үйретілгендігін көрсетеді. Сонымен, Қазақстанның далалық аудандарында жылқыны қолға үйрету ісі басталған.
Қазақстанның әр түрлі аймағындағы неолиттік тұрақтардан табылып, зерттелген тас құралдар, керамикалар қазақстандық аңшылар мен балықшылардың Орта Азия, Батыс Сібір тайпаларымен қарым-қатынаста болғандығын көрсетеді.
Ежелгі адамдардың рухани өмірі. Ғалымдардың соңғы зерттеулері неандерталь адамының рухани өмірі мен ойлау жүйесіне байланысты бірқатар қызықты да таң қаларлық мәліметтер берді. Жерленген адам сүйектері діни наным-сенімнің пайда болунышандарын көрсетеді. Қабірдің үсті бүк түсіп жатқан жануарлар денесі сияқтандырылып мүйізбен қапталған. Петербургтік тарихшысы А.П.Окладников бұның неандертальдық аулаған Сібір текесінің мүйізі екендігін анықтады. Осыған қарап біз бұрынғы заманда-ақ Батыста-аюға, ал Шығыста-ешкіге табынушылық болғанын білеміз. Мұндай нанымдар Орталық Еуропаның кейбір халықтарында ос уақытқа дейін сақталған.
Ежелгі адамдар өлгендерді соған дейін өмір сүрген жерінде жерлеп, өздері басқа жаққа көшіп кететін болған. Олар мәйітті арнайы қазылған қабірге жерлеген. Қабір үстіне тас үйетін болған. Өлгендерді кейде үңгір ішінде қалдырып, есігін үлкен таспен бекітіп кететін, сондай-ақ олар өліктің тұтас денесіне немесе басына ғана қызыл бояу себетін болған. Ол қабірді қазып зерттегенде топырақ пен сүйектерден байқалады. Өлген адам денесімен бірге қабірге әр түрлі әшекей заттар, тас қарулар, тамақ қойылған. Бұған мысал ретінде Солтүстік Қазақстандағы Железинка ауылының маңынан қазылып, зерттелген неолит қабірін алуға болады. Мәйіт қабірдің ішінде өртелген (кремация), адам күлімен бірге жабайы аңдардың тісінен және ұлу қабыршақтарынан жасалған моншақтар, сүйек пен, тастан істелген жебе ұштары және түбі доғаланып келген кішкентай үш қыш ыдыс табылған. Сондай-ақ, мұнда ересек адамдарды ғана емес, балаларды да жерлеген. Мұның өзі оларға деген ыстық ықыласты білдіреді.
Қоғамдық құрылыс. Жаңа тас дәуірінде жер өңдеудің пайда болуы әйелдер еңбегінің ауқымын кеңейте түсті. Олардың тамақ жасау, балаларды тәрбиелеу сияқты жұмыстарына жаңа міндеттер оны қамбаға тасыды. Жүннен, жануарлар терісінен, өсімдік талшықтарынан киім тоқып, тікті. Сонымен қатар олар балшықтан дән, сүт, су сақталатын үлкен ыдстар жасады. Ана-отбасының ұйытқысы, бүкіл салт-дәстүрдің сақтаушысы болды.
Әйелдердің еңбегі ауқымының кеңеюі олардың қоғамда жетекші орын алғандығын көрсетті. Қоғамдағы тұңғыш ұйым-аналық ру деп аталды. Аналық ру адамдары ана жағынан туыс болып есептелді. Балалар ана руының қатарына жатты. Аналық ру кезінде өндірістік еңбек құрал-жабдықтарына қауымдық меншік сақталды. Ру мүшелері бірге өмір сүрді. Ру ішінде болатын барлық мәселелерді ру кеңесі шешіп отырды.