Қалыптасып келе жатқан оқушы тұлғасы тәрбие субъектісіне айналады.Ол педагогикалык талаптарды орынды белсенді қабылдайды және өзінің сапалық қасиеттерін өзі жетілдіруге тырысады. Өзінің тұлғалық сапарларын өзі жетіл- діру және кемшіліктерін жою мақсатындағы оқушының іс-әрекеті өзін-өзі тәрбиелеу деп аталады.Бұл өзгерістер қоршаған ортамен шын өзара қатынас барысында жүреді.
Өзін-өзі тәрбиелеу оқушы тұлғасын жан- жақты тәрбилеу мен дамытуға ықпал етеді.Мысалы,оқушы дамуы мен қалыптасуына байланысты өзінің тәртібі және мінез-құлқындағы кемшіліктерімен іс-әрекетіндегі сетсіздіктеріне сын көзбен қарап,оларды болдырмаудың тиімді жолдарын іздестіреді.Тұлғаның сапалық қасиеттерінің қалыптасуының шын денгейін есепке алмай жалпылама жүргізілген тәрбие жұмысының салалары тәрбие міндеттерін шешуде кемшілік-тердің орнын толтырады.Педагогикалық талаптарды мойындауға мәжбүр болған оқушы тек сырт көзге ғана тәртібін жөндеген түр білдіреді де,өзінің теріс қасиеттерін жасыра түседі.
Оқушылардың өзін-өзі тәрбиелеуін басқаруда олардың жас ерекшіліктерін есепке алу керек.Өзін-өзі тәрбиелеу нышандары тіпті кіші мектеп жасындағы оқушылар бойынан байқалады.Мысалы,бастауыш сыныпта оқушылар күшті батыл болғысы келеді,немесе теріс қылықтарына кешірім сұрап жақсы боламын дейді.Бұл олардың өзін өзгертуге,жақсы болуға,түзелуге деген алғашқы ынтасы. Жасөспірімдік шақтағы бала өз бетін-дікке ұмтылуын байқатады,ол тәрбиенің пәрменсіз объектісі болғысы келмейді,өз мінез-құлқын өзі анықтайтындай әрекет иесі,тәрбиенің субъектісі болуға ұмтылады.Егер тәрбиешілер осыны еске алмай,оның құқығын шектесе,оқушының педагогикалық талаптарға қарсылығын тудырады.Қыздар мен бозбалалар өзін-өзі тәрбиелеуге саналы түрде ұмтылады. Тәртібі мен мінез құлқұна пісіп жетілу шағында берік сенім мен адамгершілік мұраттары қалыптасқан болады. Дүниетанымның қалыптасуы,өз абыройын және кемшіліктерін ұғыну өзін-өзі тәрбиелеу бағдарламасын мазмұнды, жан-жақты,шындыққа жуық құруға мүмкіндік береді.Жастар өз еркін тәрбиелеуге ерекше зейін аударады.Бұған өзінің өзбетіндігін табиғи ұмтылысы ықпал етеді.Жоғары сынып оқушы -ларына өз білімдерін байыту,өздерінің ақыл-ой қабілеттерін дамыту ұмтылысы да тән.Қыздар мен бозбалалар мораль мәселелеріне ынтамен қызығады, мінез-құлық мұраттарына ұмтылып,өз тұлғаларының рухани сапаларын дамытады. Оқушылардың өздерін-өздері тәрбиелеуін ұйымдастыру мақсатында мұғалім ең алдымен төмендегідей өзара байланысты міндеттерді жүзеге асыру керек,оқушылардың өзін-өзі тарбиелеуге ұмтылуын жандандыру;өзіне-өзі ықпал ету құралдарын (өзін-өзі талдау,өзіндік міндеттеме,өзіндік бұйыру,өзіндік есеп беру және т.б.) менгеруге көмек беру,өзін-өзі тәрбиелеудегі қоғамдық құнды іс-әрекеттерді тудырып отыру.
Оқушылардың өзін-өзі тәрбиелеуге ұмтылуын қалыптастыру үшін оларды адамдар өміріндегі өзін-өзі тәрбиелеудің мәні,өзінің тұлғалық сапарларын дамытудағы өз жігерінің ролі жөнінде хабардар етіп отыру қажет.Оқушылар,әсіресе жасөспірімдер өзін-өзі тәрбиелеу тәжірибесі,өз тұлғасында сапалық қасиеттерді қалып -тастыру жолдары мен тәсілдері туралы хабарларды қызыға қабылдайды. Осылардың арқасында өмірдің күрделі міндеттерін іскерлікпен,мақсатты,сырттан басқарусыз,дұрыс шешу білігіне ие болады, өз бетімен өзіндік қажырлы еңбегімен ғана жетуге болатынын ұғынады.
Өзін-өзі тәрбиелеудің тұлғаға бағытталған ережелері болуы керек. Әрине,өзін-өзі тәрбиелеудің өзіндік ережелерінің болуы тұлғаның рухани жан дүниесінің деңгейімен анықталады.Біз тек дарынды педагог К.Д.Ушинскийдің өзін-өзі тәрбиелеу ережесімен танысайық.
1.Асқан сабырлылық,ең болмағанда сырт көзге.
2.Сөзде және қылықтардағы турашылық.
3. Әрекеті жан-жакты ойластыру.
4.Батылдылық.
5.Өзі жөнінде қажетсіз бір сөз айтпау.
6.Санасыз уақыт өткізбеу,ретсіз емес көңілдегі іспен айналысу.
7.Әуесқойлық,құмарлыққа емес қажеттікке немесе сүйсініске шығындану.
8.Әр кеште өз қылықтары жөнінде өзіне есеп беру.
9.Болғанды,бүгінгі,болатынды айтып еш мақтанбау.
Бұл ережелердің әр жолына түрлі мағына беріп байыта беруге болады.
Өзін-өзі тәрбиелеудің міндеттемесі оқушыны өз тұлғалық сапарларын өзі талдауын мәжбүр етеді.Бұған итермелейтін аға ұрпақтың өнегелі өмірі,іс-әрекеті қарым-қатынасы болады.Мұғалім оқушыға өзінің орынды немесе орынсыз сапалары мен кемшіліктерін түсінуге көмектесуі міндетті,яғни өзінің кім екенің өзі ұғынуға көмек беруге қажет.Бұған мұғалімнің оқушының жүріс-тұрыс тәртібі мен мінез-құлық қылықтарына баға беруі,оны басқалармен салыстыруы әсер етеді.Мұғалім тұлғалық сапалар мен қылықтардың арасындағы байланыстың сырын оқушыға ашып береді.
Өз тұлғасын ұғынудың өзі кейде оқушыны өзін-өзі тәрбиелеуге жетелей бермейді.Өз кемшіліктерінің немқұрайды пайымдаушы болып қала береді.Оларды түзетуге тырыспайды.Бұл жағдайда түсіндіру ұжым тарапынан сынау арқылы, өз кемшіліктерін түсініп күйзеліске келтіру арқылы сезіміне қозғау салу қажет.
Өзіндік міндеттеменің орындалуына,өз кемшіліктерін түзетуге оқушының бүкіл еркін жұмылдыруға өзіндік бұйыру көмектеседі.Өзіндік бұйырумен орынды қылықтарды орындаудың сапалы жаттығулары өзін-өзі тыңдаудың берік дағдыларын қалыптастыруға көмектеседі.Өзіндік бұйырумен таңертен белгілі уақытта тұруға,күнделікті жұмыс ырғағын орындауға,тәртіп сақтауға және т.б.орындауға болады.
Өзін-өзі тәрбиелеуде алдын-ала дайындық негізінде іс-әрекеті,қарым-қатынасы жөнінде ұжымда өзіндік есеп беру де қолданылады.Оқушылардың өзін-өзі тәрбиелеуіне педагогикалық басшылық оралымды,икемді болу керек және олардың өзін-өзі тәрбиелеу құралдарын меңгеру барысындағы түрі өзгеріп отыруы керек.Алғашқы кезде мұғалімдер арнайы ұйымдастырылған ұжымдық іс-әрекеттерге сүйенеді. Оқушылар өзін-өзі тәрбиелеудің құрал-дарын меңгере түсу барысында бұл шаралар бәсеңси түседі.Әрине бұл оқушыларды бетімен қоя беру емес. Онан әрі де ұжымда бірлескен іс-әрекет, қоғамдық пікір ықпалы,бетпе-бет пікір-лесу арқылы көмектесіп отырған жөн. Дегенмен,тәжірибеде оқушы тәртібінде мінез-құлқында ауытқулар кездесіп отырады.Сондықтан тәрбиелеу жұмысында қайта тәрбиелеу де орын алады.Қайта тәрбиелеу оқушы жүріс-тұрысындағы ауытқулардың алдын алуға және женуге бағытталады.Қайта тәрбиелеу- тұлға құрылымын түгел қайта құру,адамның барлық психология-лық сапарларын қайта жасау.Түзету деген ұғымда бар.Оны оқушы сапасындағы және жүріс-тұрысындағы жеке кемшіліктерді жеңу деп түсінуміз
керек.
Қайта тәрбиелеу – бұл тәрбиелік ықпалдар жүйесі,оның барысында құлық-тық даму мен жүріс-тұрысындағы ауытқулар түзетіледі және қоғамның моральдық талаптарына сай тұлға сапалары қалыптасады.Қайта тәрбиелеу тұлғаның сапасының,мотивтері мен қажеттіктерінің,сезімдері мен еркінің, түйсіктерінің,іс-әрекеті мен мінез-құлқының әлеуметтік-психологиялық және психологиялық-педагогикалық өз-геру птоцесі болып табылады.
Қайта тәрбиелеу- бұл қиын балалардың орынды сапарларын қалпына келтіру.
Қайта тәрбиелеу- бұл педагогикалық тұрғыдан қараусыз қалған балалардың жүріс-тұрысындағы кемшіліктердің орнын еңбектегі,спорттағы және басқа іс-әрекеттегі нәтижелермен толықтыру.
Қайта тәрбилеу- бұл ынталандыру- жасөспірімнің орынды сапарларын жасайтын іс-әрекеттерді жандандыру.
Қайта тәрбиелеу-бұл түзету,яғни бала-лардың теріс салаларының шырмауынан босату.
Жеткіншектер мен жасөспірімдердің педагогикалық әсерлерге қатынасы,тәртіп пен мінез-құлық ережелерімен жүйе-лерін қайта құру және қалыптастыру бірқатар ішкі,психологиялық факторларға тәуелді болады.Тұлғаның даму процесінде өзін-өзі тәрбиелеу белсенділігі сапа жағынан ішкі факторға айналады.Оқушы үлгі аларлық сөздер- мен,ережелермен толықтырылған сауыт емес,ол шырақ,оны өзін-өзі тәрбиелеудің аса мейірімділік ынтықтығымен тұтандыру керек.Демек,жеткіншектер тек айналадағы дүниені танып қана қоймай, олар өзіне және өзінің ішкі дүниесіне үңіле қарай білулері қажет,яғни оқушы бір жағынан тәрбие субъектісі болады.
Тәрбие,оқыту және білім беру іс-әрекетіне байланысты.Іс-әрекетінің бірнеше түрлері бар.Оларға ойын,оқу еңбек,спорт,көркемдік,қоғамдық саяси іс-әрекеттері т.б.жатады.Осы іс-әрекеттердің нәтижесінде баланың ақыл-ойы,дүниеге көзқарасы дамиды,мінез-құлық және эстетикалық қасиеттері қалыптасады,еңбек етуге жауапкершілік сезімі артады.
Іс-әрекеттінің барысында қарым-қатынас іске асырылады.Қарым-қатынас бұл адамдардың өзара әрекеттесіп,әр түрлі коммуникациялық құралдардың көмегімен бір-бірмен пікір алысуы. Қарым-қатынас әлеуметтік өмір құрылысы,ол хабарламалық,нормативтік және таным процесі ретінде сипат-талады.Қарым-қатынас оқшыларды мінез-құлқы,іс-әрекеттері,білім,әдебиет,өнер,қоршаған орта туралы,мол хабарламалармен байытып,ой-өрісін дамытады.
Қарым-қатынасты нормативтік процесс тұрғысынан қарастырсақ,оқушылардың қарым-қатынасы белгілі нормалар жиынтығымен реттеледі.Ол нормаларды қоғам реттейді.
Қарым-қатынас-таным процесі.
Таным мен қарым-қатынас өзара байлан-ысты,мұны оқушылардың іс-әрекетінен көруге болады.Балалар мен тәрбиешілер арасындағы қарым-қатынас-ұжымның даму процесі.Педагогикалық процесте ұжымның басты борышы-әр бір адамның түлеп өсуіне қамқоршы болуы тиіс.Тәрбиенің ерекшелігі,оның ұжымдық бағытта іске асырылуында, өйткені тәрбие екі жақты,біртекті процесс.
Міне,осы тұрғыдан жаңашыл мұғалымдердің тәрбиешілер мен бала-лардың бірлесу іс-әрекетінің идеясы шығармашылық ынтымақтастықтың шешуші шарттарының бірі болады. Сонымен тәрбие мазмұны қоғамның әлуметтік-саяси,экономикалық жағдайын бейнелейтін міндеттерге тәуелді.
Тәрбие принцептері тәрбиеші басшылыққа алуға тиісті тәрбие процесінің жалпы заңдылықтарын бейнелейтін бастапқы ережелер.Тәрбиеші оларды таңдамайды,басшылыққа алады, солардың талабы тұрғысынан күрделі, жалпы немесе дербес,нақты мәселелердің шешімін іздейді.Мектеп өмірінде әр түрлі тәрбие принциптері қолданылады.Тәрбиенің алдына қоғам болашағына берік сенімі бар азамат-тарды қалыптастыру міндеті қойылады. Мектептің бүкіл іс-әрекеті,қоғамдық өмірі осыған қызмет ету керек.Кез-келген тәрбие жұмысының құндылығы оқушылар ұжымының идеялық өмірін байытумен,оқушылар санасын ғылыми білімінің дұрыстығына берік сендірумен, қоғамдық саяси белсенділігін,жоғары моралдық және азаматтық сапаларын қалыптастырудағы ықпалымен баға-ланады.
Әрбір тәрбие жұмысына дайындалу үшін ең алдымен олардың мақсаттары мен міндеттерін нақты ойластырып, анықтаған жөн.Мақсатсыз тәрбие жақсы нәтиже бермейді.Өйткені тәрбие әдістері олардың мақсаттарына байланысты.Осыған орай,әрбір баланың және ұжымының ерекшіліктерін еске алып,мұғалім тәрбие жұмыстарының формаларын,мазмұнын,әдістерін іріктеп алады.Оқыту мен тәрбие жұмыстарын осындай мақсатпен ұйымдастыру мұғалім мен оқушылардың іс-әркеттерінің үнемі жоспарлы түрде өтуіне игі әсер етеді.Бұл принциптің мәні қоғамның экономикалық,әлеуметтік және рухани қатынастарын,өмір шындығының моралі және әсемділікке көзқарасын тәрбие ісінде,қолдану болып табылады.Осы принципті жүзеге асыру оқушыларды өмірге,еңбекке,мамандықты саналы таңдауға толық тайындаудың шынайы алғы шартын жасайды.Кейде тәрбиенің өмірімен байланысы тек оқушылардың тәрбие жұмысындағы өнімді еңбегімен байланысын жүзеге асыру деп қараушылар да бар.Бұл жеткіліксіз пікір,себебі қоғамдық өмір ұғымы өндірістік еңбек ұғымына қарағанда кеңірек және мазмұндырақ. Оқушыларды еңбектік іс-әркеттің түрлеріне қатынастырып,ол әрекеттің қоғамның түпкі мүдесі үшін,материалдық және рухани игіліктерді байыту үшін күресетің құрамды бөлігі екенін қабыл-дайтындай жағдайға келтіруміз керек.Бұл тәрбиенің жұмысының жетекші прин-циптерінің бірі.Педагогика ғылымы балалар мен жасөспірімдердің топтық және ұжымдық өмірін,олардың тұлғасының рухани байлығының, әлеуметтік белсенділік пен жауап-кершілік сезімі қалыптасуының міндетті шарты деп қарайды.А.С.Макаренко ұжымды адамның біртұтастүрлі сапалары жаттығып,қалыптасатын гимнастика залы,сондықтан тәрбие жүйесі «ұжым болып» ұйымдастырылған педагогикалық іс-әрекет процесін басқаларынан жоғары қояды,-деп көрсетті.Бірлескен іс-әрекетте,орынды ұйымдастырылған ұжымдық қозғалыста ғана өзара тәуелді,өзара жауапкершілікті қатынастар туындайды, баланың тәжірибе,және ұжымдық өмір дағдыларын жинау процесі жүреді,оның қоғамдық мәнінің ұжымшылдық сапалары қалыптасады.Қайта тәрбиелеу барысындағы тұлғаның адамгершілікті дамыу бірқатар кезендерден өтеді;дайындық қайта тәрбиелеудің мақсатын қаыптастыру,тәртіп пен мінез-құлықтың орынды тәжірибесін қалыптастыру,өзін-өзі тәрбиелеуді басқару,тұлғаның онан әрі дамуына бақылау.Қайта тәрбиелеуде қайта ұғындыру,қайта оқыту, басқа іс-әрекетке жегу,күрт өзгерту,еріксіз көндіру сияқты әдістер қолданылады.
Қайта ұғындыру-бұл тәрбиесі қиын балалар және педагогикалық тұрғыда қараусыз қалған оқушылар бойындағы дұрыс емес сенімдерді қайта құру әдісі.
Қайта оқыту-бұл теріс қажеттік-терімен дағдыларды түзету әдісі. Басқа іс-әрекетке жегу-бұл тәртібі мен мінез-құлықың дамуында ауытқуы бар бала-лардың белсенділігін арттыру және қоғамдық пайдалы іс-әрекетке ауыстыру әдісі.Педагогикалық еріксіз көндіру мазмұнына тұлғаның теріс қылықтарын моральдық кіналаудан мектептен шығарып арнайы тәрбие мекемесіне жіберуге дейінгінің бәрі жатады.